झोपडपट्टीतले दिवस: भाग एक

धागा झोपडपट्टी पासून ते पार, आयोवा, डाकोटा लुईझिआना पर्यंत पोचला राव. और आगे बढाओ.

पुढील भागाच्या प्रतीक्षेत

पहिला भाग छान जमलाय.
पुभाप्र.

हजार बाराशे फुटांवर मी पण अडखळले. एक दोनदा युनिट नक्की "फुट" च आहे ना हे पाहिलं. मग आपलं घर जे आपण आयुष्यभर फेडावं लागेल असं कर्ज काढुन घेतलय ते ही ह्याच मापाचं आहे हे क्रॉसचेक केलं.. झोपडपट्ट्या आठवुन पाहिल्या.. एवढी मोठी घरं असतात त्यांची..?? शेवटी नाद सोडुन पुढचा लेख वाचला.

मला व्यक्तिशः झोपडपट्टीतल्या लोकांबद्दल सहानुभुती वाटत नाही. असेलच तर राग, वैताग, संताप, चिडचिड अश्याच भावना आहेत. पण अर्थातच कधी "त्या" बाजुला जाऊन जग पाहिलेले नाही. त्यामुळे वाचण्याची उत्सुकता आहे. बघुया.. मतं बदलतात का.

पुलेशु.

वाचतोय...

मदनबाण.....
आजची स्वाक्षरी :- जान ओ बेबी...;)

पुढचा प्रवास जाणून घ्यायला आवडेल...

हजार बाराशे वर्गफुटाचा (carpet area) फ्लॅट आणि तेवढी जमीन यात जरा घोटाळा होतो आहेसे दिसते. बाराशे वर्गफूट बांधलेले घर म्हणजे दहा बाय दहाच्या दहा-बारा खोल्या, परंतु बाराशे फूट ( ३० x ४० फूट) जमीनीवर एक-दोन खोल्यांची झोपडी आणि बाकी जागेत बकर्‍या, कोंबड्या, गाय वा म्हैस, हातगाडी वा बैलगाडी, गोवर्‍या वाळवणे, हँडपंप किंवा विहीर, पाणी साठवायला हौद, कपडे वाळवण्याच्या दोर्‍या, उन्हाळ्यात झोपायला खाटा, जो काही काम-धंदा असेल त्यासाठी लागणारे सामान, कोपर्‍यात न्हाणीघर आणि संडास... वगैरेचा विचार करता ही जागा जेमतेमच म्हणावी लागेल. पूर्वी मी स्केचिंगसाठी अश्या वस्त्यांमधे खूप फिरलो आहे. आपल्या बकर्‍या, कोंबड्या, अडगळीचे सामान, मुले यांच्यात एवढे चित्र काढण्यासारखे काय आहे याचे तिथल्या लोकांना खूप आश्चर्य आणि कौतुक वाटायचे. आमच्या लेकरांचे चित्र काढा म्हणायचे आणि पाहुणचार करायचे. मला चित्रांसाठी भरपूर विषय तिथे मिळायचे. मी त्यांना त्यांची चित्रे काढून देऊन टाकत असे. एम एफ हुसेन लहानपणी इंदूरच्या अश्याच वस्तीत रहात असत. कलावंत, लेखक इ. साठी अश्या जागेत बालपण जाणे ही पुढे उपयोगी गोष्ट ठरते. आठवा चार्ली चापलीनचे बालपण.

लेखन आवडले. ग्लोरिफिकेशन न करता किंवा अकारण बीभत्सपणा न करता लिहील्याने जास्तच.
कुडाच्या भिंती, माती दाबून सपाट केलेली जमीन इत्यादी गोष्टी दुर्लक्षून फक्त १२०० स्क्वे.फू. आकडा पाहून काहींची जळ्जळ झाल्याचे पाहून माफक मनोरंजन झाले पण उद्वेगही वाटला. इतरांचे प्रतिसाद वाचायची खोड काही जात नाही माझी.

फक्त १२०० स्क्वे.फू. आकडा पाहून काहींची जळ्जळ झाल्याचे पाहून माफक मनोरंजन झाले पण उद्वेगही वाटला.
न नि साहेब
मागे एका दुसर्या धाग्यावर लिहिलेला प्रतिसाद परत लिहित आहे.
हिरानंदानी रुग्णालयातील आमच्या विभागातील( मी विभाग प्रमुख होतो) एक अत्यंत कष्टाळू स्वागत सहायिका, हिचा पगार तेंव्हा ८ हजार होता. तिने डोंबिवली स्थानकापासून २० मिनिटांच्या अंतरावर घर घेतले ३३० चौ फुट. ज्यासाठी तिचा हप्ता होता ८०००/- रुपये २० वर्षासाठी. तिचे यजमान कुठे तरी दुसरीकडे नोकरीला होते. हिचा पूर्ण पगार ( पुढची २० वर्षे) तो हप्ता फेडण्यात जाणार होता. त्यांच्या शिल्केतील रक्कम पहिले २० % भरण्यात गेली होती. स्थानकापासून २० मिनिटे ती चालत येउन मुलीला आईकडे( डोम्बिवलीतच) ठेवून ती कामावर येत असे.
त्याच वेळेस चेंबूर च्या झोपडपट्टी तील लोकांनी मोर्चा काढला होता. त्यांना झोपू योजनेत फुकट मिळालेली घरे २५० चौ फुट होती त्यांना ती नको होती तर घरे ३५० चौ फुट हवी होती. चोर तो चोर वर शिरजोर याचे दुसरे उदाहरण दिसणार नाही.
एकीकडे प्रामाणिकपणे कष्ट करणारी निम्न मध्यमवर्गातील महिला मी रोज पाहत होतो आणि इकडे फुकट सरकारी जागेत राहून मुंबईत फुकट मिळणारे घर यांना वाढवून हवे होते आणि त्यासाठी एक पैसाही द्यायची त्यांची तयारी नव्हती. असे पाहून आमचे मधमवर्गीय इमान जळते याला तुम्ही जळजळ म्हणा किंवा काहीही.
थोडक्यात काय प्रामाणिक पणाला किंमत नाही असे खेदाने म्हणावे लागते. आणि हे पाहून आपले मनोरंजन झाले हे पाहून खेद वाटतो.

बॅटमनपंत, आपल्या जुन्या साहित्यात एका शब्दाभोवती सारे काव्य फिरत असल्याचे उदाहरण आहे का एकादे ? मोरोपंत, वामनपंडित वगैरेंचे ?

लोकशाही मधे प्रमाणिकपणा वगैरे नुसत्या गफ्फा असतात असे वाटते अन सार्वत्रिक अनुभव ही तोच आहे,मध्यमवर्गीय इमान वगैरे काही नसते , जे काही असते ते फ़क्त "lack of opportunity" असते, जगणे हा एक धंदा मानल्यास ज्याला आपण मध्यमवर्गीय इमान वगैरे थोरली नावे देतो ते म्हणजे थोडक्यात आपण जगण्याच्या धंद्यात काही इन्वेस्टमेंट लावतो अन रिटर्न्स घेतो तसेच काही लोक इन्वेस्टमेंट न करता रिटर्न्स घेतात तश्यातला प्रकार आहे! उद्या मध्यमवर्गात काहीतरी बेकायदेशीर करणे fashionable झाले तर लोक सर्रास करतीलच ते सगळे

बाकी मनुष्यस्वभाव कोणाला चुकत नाही, जरा या आमच्या सातार्यात एक से एक अधिकारी अन जेसीओ दाखवतो रिटायर्ड, पोस्ट रिटायरमेंट सगळे माळकरी पण महिन्याच्या एक तारखेला कोणीच कोट्याची बाटली/ल्या सोडत नाही, घरापुढे एक भुसारमालाचे बारके दुकान अन मागच्या पत्रा शेड मधे "₹५/ग्लास" आर्मी रम ची विक्री! हीच ती संधी अन इन्वेस्टमेंट असते असे मनःपूर्वक वाटते

(आर्मी बद्दल आदर असलेला तरी डोळसपणे सगळे पाहणारा ) नाना

कालच्याच बातमीत रिक्षा वाल्याने काळ १ लाख रुपये आणि लैप टॉप परत केला ते काय त्याला संधी नव्हती म्हणून. अण्णा हजारे, बाबा आमटे, प्रकाश आमटे इ माणसे सुदैवाने आजच्याच काळातील आहेत.

Exceptions are not examples, अपवाद हे उदहारण नसते, उद्या ७५% रिक्षावाले लाख रूपयाच्या गड्या परत करू दे मग पाहता येईल, थोरामोठ्यांची तुम्ही घेतलेली नावे हे सुद्धा असेच अपवाद आहेत असे नसते तर ट्रेन मधे एकमेकांस टाळ्या देत
"बीसी अण्णा के आंदोलन में जाना था टिकट कन्फर्म नहीं था, टीटीई को २०० रुपया दिया तो कन्फर्म बर्थ मिला मेरेको" म्हणणारी तरुणाई दिसली नसती साहेब,

शिवाय

काही लोक इन्वेस्टमेंट न करता रिटर्न्स घेतात अशांच्या बाबतीत आपल्याला आदर वाटतो म्हणताय मग बोलणेच खुंटले.

मी मला "आदर" वाटतो असे कुठे म्हणले आहे इन्वेस्टमेंट न करणाऱ्याबद्दल? काहीही उगीच! मी फ़क्त इतके म्हणतो आहे की काही विशिष्ट परिस्थिती (circumstrances) असे असतात की एक गट आपली सामाजिक उतरंडीमधली जागा अबाधित ठेवायला इन्वेस्टमेंट करतो अन एक गट त्याच सामाजिक-आर्थिक उतरंडी मधे वर चढायला विधिनिषेध गुंडाळून इन्वेस्टमेंट न करता ते फायदे घेतो , ह्यात तुमच्याच परिभाषेनुसार "आदर" कुठला चष्मा घातल्यामुळे तुम्हाला दिसतो आहे हा तुमचा प्रश्न आहे.

शिवाय, मला काही समजावणे हे आपले काम नाहीच तरीही ते स्पष्ट केल्याबद्दल आपले आभार

जरा धिराने घ्या , लेख पुर्ण तर होउ द्या . मग आहेच प्रतिक्रिया लिहिणे आणि वाचणे,

लेखन मनाला भिडले.
बाकी आदिजोशी ताई, गरिबांना दोष नका देऊ, मजबुरी आहे त्यांची. दिल्लीत कुठे हि नवी कालोनी (अनधिकृत) तिथे सुरवातीला काहीच नसते. मी उत्तम नगर येथे राहायला आलो, तेंव्हा, वीज पाणी काहीच नव्हते. ४-५ वर्षांनी वीज पाणी इत्यादी आले. तो पर्यंत ५० रुपये महिना देऊन वीज घ्यावी लागत होती. कुणा कडून ते सांगण्यात अर्थ नाही. 'मजबुरी का नाम महात्मा गांधी' हेच लक्ष्यात ठेवावे. पाणी टेंकरचे.
उत्तम नगर येथे किंवा संपूर्ण बाह्य दिल्ली येथे. १५ ६० चा प्लॉट मध्ये प्रत्येक माल्यावर १०x१० पाच खोल्या आणि ३ x ३ चा कॉमन संडास आणि ३x५ चा बाथरूम. शिवाय १० रुपये unit विजेचे आणि एक केनी २० लिटर पिण्याचे पाणी. बाकी वापरायला sabmarsible चे खारे पाणी. ३ माल्याचा घरात १५ भाडेकरू राहतात. घरमालक खालच्या माल्यावर राहतो अर्थातच १५ x ६० ची संपूर्ण जागा. दिल्लीत १ कोटीहून अधिक लोक असेच राहतात.

>>>>> आदिजोशी ताई

मेलोच्च्च्च्च!

तर्राट जोकर ह्यांनी सर्व गोष्टी स्पष्टपणे लिहिल्यात त्याबद्दल थोडे कौतुक आहे. पण असे सरकारी जमिनीत अतिक्रमण करून राहणे, पाणी, वीज दुसर्याला विकणे ह्या गोष्टी मुळीच आवडलेल्या नाहीत. खरे साहेब आणी आदी जोशी ह्यांच्याशी पूर्णपणे सहमत. तर्राट जोकर साहेब ह्या गोष्टी (सरकारी जमिनीत अतिक्रमण करून राहणे, पाणी, वीज दुसर्याला विकणे) आता करत नसतील अशी अपेक्षा आहे.

काळातला लेख आहे. अशा वेळी तजोंना काही choice होता का? आणि एवढ्या प्रांजळपणे लिहिल्याबद्दल तरी त्यांचं अभिनंदन हे करायलाच पाहिजे. पण डाॅक्टर खरे आणि आदिजोशी यांचे मुद्देही बरोबर आहेत.

पुढील भाग लवकर येऊ द्या तजो. आणि पहिल्या भागासारखाच एकदम प्रांजळ आणि बिनधास्त . आणि हो, तुमच्या नंतरच्या जीवन प्रवासात किती किती वर्ग फुटाच्या जागेत राहिलात हे सांगणे हा कळीचा मुद्दा .

लेखक महाशय सध्या ५ दिवसाच्या रजेवर आहेत. उद्या रजेचा शेवटचा दिवस आहे.
ते 'तर्राट' कधीच नव्हते, हे त्यांनी आतापर्यंत 'तर्राट जोकर' ह्या आयडीने दिलेल्या प्रतिसादांमधून दिसून आले. काळजी घेवूनही त्यांच्या प्रतिसादात त्यांच्या जुन्या आयडीची सही डोकवायची. ह्या लेखाचे पुढील भाग लिहिताना काही गडबड नको म्ह्णून ते ह्या ५ दिवसात आपल्या जुन्या आयडीने दिलेले प्रतिसाद अभ्यासत आहे.

वाचतोय..

तुम्ही त्या काळच्या परिस्थितीचं वर्णन करताय, पण त्याचं उदात्तिकरण केलेलं मला तरी दिसलं नाही. इथून पुढेही दिसणार नाही अशी अपेक्षा करतो. लिहीत राहा. तुमचं लिखाण मुक्तपीठीय नक्कीच नाही.

लोकांच्या प्रतिसादांबद्दल म्हणाल तर जुने मिपाकर म्हणायचे ते म्हणतो. "बोर्डावर आलं की लोक शिट्ट्या मारणारच" त्यामुळे ते चालू द्यावं.

स्वतःच्या धाग्यावर मोजून दोन डोक्यावरुन पाणी तीन प्रतिसाद द्यावेत. लोकांना तुम्ही कितीही घसा फोडून सांगितलंत तरी ते त्यांना ऐकायचं असतं तेवढंच ऐकणार.

पुढील भागाच्या प्रतिक्षेत!! अर्थात अपप्रवृत्तींचं उदात्तीकरण होणार नाही अशी अपेक्षा ठेवून.

चर्चा तर होणारच....... लेख आवडला.... लेखकाचे संयमित प्रतिसाद आवडले

झोपडपट्टीत राहणे ही मजबूरी असण्यापेक्षा मानसिकता आहे. वैयक्तिक आयुष्य डिस्कस करायचे नाही, पण आत्यंतीक गरिबी काय असते हे केवळ २ पिढ्यांआधीच अनुभवले आहे. त्यामुळे झोपडपट्टीत राहण्यासाठी दिलेले कुठलेही कारण ही निव्वळ सबब असते असे माझे ठाम मत आहे.

त्यात झोपडपट्टीतल्या लोकांचं राहणीमान बघता (त्यांनी कसं रहावं हा माझा विषय नाही आणि त्याविषयी मतही नाही) अनेक जण बळकावलेली जमीन सोडून दुसरीकडे राहणे शक्य असूनही मोक्याच्या ठिकाणची जागा, फुकट घर, फुकट पाणी, फुकट वीज इत्यादी अनेक कारणांमुळे झोपडी सोडायला तयार नसतात हे वास्तव आहे.

माझ्या प्रतिसादातून तुम्ही तुम्हाला खुशाल हवे ते अर्थ काढून भला मोठा प्रतिसाद दिला आहे. पण त्यात मला काय म्हणायचे आहे ह्याचा तुमच्या सोयीनुसार पूर्णपणे विपर्यास केलेला आहे. असो.

जे माझे नाही ते बळकावायचे आणि वरून त्याचे समर्थन करायचे ही मानसिकता हा मूळ मुद्दा आहे. त्या भोवती बाकिचा फाफटपसारा (राजकारणी, निवडणूका, अत्यावश्यक सेवा, इ.) लावल्याने ते सत्य बदलत नाही.

आता मात्र धागाकर्त्याने वडिलांनी कोणत्या कारणाने झोपडपट्टीत रहाणे पसंत केले, तो इतिहास लिहिला पाहिजे, म्हणजे या वर्गफुटाच्या प्रकरणाचा एकदाचा निकाल लागेल .

लवकर लिहा पुढचे भाग . आतुरता वाढली आहे .

छान लिहिलंय, मला तरी चुकीच्या गोष्टींचे समर्थन करण्याचा उद्देश दिसला नाही लेखनात.
मुंबईच्या बर्याच लोकांना घराची जागा डोळ्यात भरलेली दिसतेय! :D
पण असो तुम्ही पुढे लिहा... शुभेच्छा!

आपण आपला संयम सोडून एकही वावगा शब्द काढलेला नाही हे मान्यच करायला लागेल.
त्याबद्दल आपलं अभिनंदन!!

आजच्या आपल्या प्रतिसादांमुले लेखमालेबद्दल उत्सुकता निर्माण झाली आहे. पुलेशु.
धन्यवाद!

ये ना चॉलबे !
खरडवहित सुद्धा विनंति पाठवलि होति पुढिल भागा बद्दल ;)

अतिक्रमण केलेल्या जागेत लाईट व पाणी विकून केलेल्याचुकीवर पांघरून घालण्याचा प्रयत्न !

छान
पुढचा भाग आहे का ?

झोपडपट्टीत राहणे ही मानसिकता आहे ही समजूत चुकीची आहे. झोपडपट्टीतील शिकूण मोठ्या पदावर गेलेले कितीजण झोपडपट्टीत राहतात.

तजो, पुढचा भाग लवकर टाका.

अतिक्रमित घर विकून दुसरे घर विकत घेतले. छान !

तटस्थ लिखाण आवडले.

पुढला भाग?

प्रतिसाद बघता आता कहानी मी ट्विस्ट....थोडा वेळ लागेल आता...