केट कोलविट्झ - मनस्वी, प्रशांत चित्र-शिल्पकर्ती

कर्तबगार स्त्री कलाकारांची ओळख करून देण्याचा हा आणखी एक प्रयत्न. मागच्या लेखात लुईज़ बूर्ज्वा या खट्याळ, बंडखोर स्त्रीविषयी सांगितलं होतं. यावेळी लुईजच्या अगदी उलट स्वभावाच्या, पण तितक्याच मनस्वी, धाडसी अशा एका स्त्रीची ओळख करून देत आहे.

पूर्व-पश्चिम जर्मनीच्या एकीकरणानंतर बर्लिनला कधी गेला असाल, आणि तिथल्या प्रेक्षणीय स्थळांचा फेरफटका केला असेल, तर कदाचित केट कोलविट्झशी आपली नकळत ओळख झालीही असेल. (Käthe Kollwitz - नीट जर्मन उच्चार माहीत नाही; चू.भू.द्या.घ्या.)

एकेकाळी पूर्व आणि पश्चिम बर्लिनला विभागणार्‍या ब्रँडेनबर्ग गेटकडे जाणार्‍या 'उंटर डेन लिंडेन' या हमरस्त्याच्या दोहो बाजूंना बर्लिनमधली अनेक प्रेक्षणीय स्थळं आहेत. 'न्यू गार्ड हाऊस' हे त्यांपैकीच एक. एकेकाळी जगाला प्रचंड विध्वंसाला सामोरं जायला भाग पाडणार्‍या जर्मनीनं युध्द आणि जुलमी सत्तेला बळी पडलेल्यांसाठी एक राष्ट्रीय स्मारक आता तिथं उभारलेलं आहे. एका अजस्र, पण रित्या खोलीमध्ये छपराला पाडलेल्या भल्यामोठ्या छिद्राखाली एक शिल्प फक्त ठेवलेलं आहे. आपल्या मृत मुलाला घट्ट कवटाळून बसलेली एक अभागी आई असं ते शिल्प आहे. एका असाहाय्य आईच्या वेदनेतून युध्दाकडे पाहायला लावणारं हे शिल्प त्या भल्यामोठ्या, भकास खोलीत अधिकच करुण, एकाकी दिसतं. कोणत्याही युध्दाला किंवा जुलमी सत्तेला जबाबदार असणार्‍या पुरुषी वर्चस्वाच्या कर्त्यांना आपण त्या क्षणापुरते विसरून जातो. त्यांच्या रेट्याखाली पिचणार्‍या अगणित स्त्रियांचे आक्रोश त्या भकास खोलीत घुमताहेत असं वाटतं. अशा वेळेला कोणालाही हेलावायला होणं अगदी साहजिक वाटतं. केट कोलविट्झ या शिल्पकर्तीशी पुष्कळ जणांची ही बहुधा पहिली ओळख असावी.

ज्यांना केटची खरी ओळख आहे, त्यांच्यासाठी मात्र हे शिल्प म्हणजे हिमनगाचा निव्वळ पृष्ठभाग आहे. हिमनगाशी ओळख करून घ्यायची असेल, तर थोडी वाट वाकडी करून बर्लिनमधल्याच केट कोलविट्झ संग्रहालयाला भेट द्यावी लागेल.

विविध काळात विविध दु:खं आणि संकटं सोसणार्‍या सर्वांना, म्हणजे अखिल मानवजातीलाच जिनं आपल्या करुणार्द्र मातृत्वाच्या अखंड झर्‍यातून जिवंत केलं अशी केट तिथं भेटते. शिल्पांखेरीज ड्रॉईंग, एचिंग, लिथोग्राफी, वूडकट अशा अनेक दृश्यमाध्यमांवरची तिची पकडही अचंबित करणारी आहे.

१८६७ साली केटचा जन्म झाला. ज्या काळात ती वाढली, त्या काळात स्त्रीनं 'करिअर' करणं हे समाजाच्या फारसं अंगवळणी पडलेलं नव्हतं. पण उदारमतवादी विचारांचे वडील आणि पती केटला लाभले. लहानपणी वडिलांनी तिच्यातली कला हेरून तिला कलाशिक्षण आणि प्रोत्साहन दिलं. लग्न करून देताना मात्र वडील म्हणाले, 'आता करिअर वगैरे विसरून जा. बायको आणि आई हेच आता तुझं आयुष्य.' केटचा नवरा डॉक्टर होता. बर्लिनच्या अत्यंत गरीब वस्तीत त्याचा दवाखाना आणि घर होतं. तिथल्या रुग्णांवर कमी खर्चात किंवा फुकटात वैद्यकीय उपचार करणं यातच त्याचा दिवस जाई. केटनंही त्या कामात त्याला मदत केली. त्यामुळेच समाजातल्या 'नाही रे' वर्गातली माणसं तिच्या संपर्कात आली आणि तिच्या कलेतही दिसू लागली. सर्वसामान्यांच्या आयुष्याकडे ती तिच्या नकळत खेचली गेली आणि मग सामान्य माणूस तिच्या कलेच्या केंद्रस्थानी आला.

१८४२ मधल्या विणकरांच्या अयशस्वी बंडावर आधारित एक नाटक केटनं पाहिलं. एमिल झोलाच्या 'जर्मिनाल' या सुप्रसिध्द कादंबरीतले खाण कामगारही तिला आधीपासून खुणावत होते. यातून निर्माण झालेली 'विणकर' ही एचिंग्ज आणि लिथोग्राफ्सची चित्रमालिका रसिकांचं लक्ष वेधून घेणारी ठरली.

विणकरांचा मोर्चा:

बंड अयशस्वी झाल्यानंतर आपल्या मृत सहकार्‍यांना वाहून नेणारे हे हताश विणकरः

ही मालिका नावाजली गेली. राष्ट्रीय कलाप्रदर्शनात सुवर्णपदकासाठी परीक्षकांनी तिची शिफारसही केली. पण कैसर विल्यमनं नापसंती दर्शवल्यानं केटला सुवर्णपदक मिळू शकलं नाही. एक स्त्री आणि त्यात पददलितांची तळी उचलणारी म्हणून नियतीनं तिच्या वाट्याला पुढे जे मांडून ठेवलं होतं त्याची ही चाहूल होती.

सोळाव्या शतकात घडलेल्या शेतकर्‍यांच्या बंडावरची तिची मालिकाही गाजली. नांगरणार्‍या शेतकर्‍याचं, त्याच्या कष्टांचं प्रभावी वर्णनः

याच मालिकेत 'बलात्कारिता' हे चित्र आहे:

बलात्कारितेचं शरीर धरतीमातेत मिसळून गेलेलं आहे. प्रत्यक्ष बलात्कारित स्त्रीचा दु:खी, पीडित चेहेरा दाखवण्याऐवजी माती, पालापाचोळा यांच्याशी एकजीव झालेल्या हताश शरीरातून केटनं बलात्काराच्या घणाघाताविषयी जे सूचित केलं आहे, ते विलक्षण ताकदीचं आहे.

आईच्या हृदयानं केटनं इतरांची हलाखी मांडली, पण तिचं आयुष्यही खडतरच जाणार होतं. तिचा मुलगा पहिल्या महायुध्दात मारला गेला. पुत्रवियोगातून केटचा पुढचा प्रवास युध्दविरोध आणि शांतताप्रेमी जगासाठी झटण्याकडे झाला. आपणच सुरू केलेल्या पहिल्या जागतिक महायुध्दात जर्मनी हरला होता. युध्दानंतर सर्वसामान्य जनतेची हलाखी आणखीच वाढली. तिचं प्रभावी चित्रण केटच्या पुढच्या कामात दिसलं. 'युध्द' आणि 'भूक' अशा तिच्या चित्रमालिका अतिशय गाजल्या. 'युध्द' मालिकेतलं हे एक चित्र - ‘युध्दाच्या विरोधात युध्द’:

'भूक' मालिकेतलं हे एक चित्रः

'अन्न!' (भित्तिचित्र):

'जर्मन मुलं भुकेली आहेत!' (भित्तिचित्र):

'युध्द पुन्हा कधीही नको' (भित्तिचित्र):

याच काळात युध्दाचं स्मारक म्हणून केटनं 'शोकमग्न पालक' ही शिल्पद्वयी साकारली:

हळूहळू केटला रसिकमान्यता मिळू लागली. १९१९ मध्ये प्रशिअन कला अकादमीची पहिली महिला सदस्य बनण्याचा बहुमान केटला मिळाला. प्रशिअन अकादमीच्या 'मास्टर स्टुडिओ'ची ती पुढे संचालक झाली.

हिटलर सत्तेवर आल्यावर मात्र हे सर्व संपलं. जर्मनांचा पाठिंबा मिळवण्यासाठी हिटलरनं त्याकाळच्या हलाखीच्या परिस्थितीचा फायदा घेतला; पण गरिबी, भूक यांचं चित्रण करणारी, युध्दाला विरोध करणारी केट हिटलरच्या पुढच्या आकांक्षांना सोयीची नव्हती. त्यानं अकादमीवरून तिची हकालपट्टी केली. त्यानंतर तिच्या कलाकृतींच्या जाहीर प्रदर्शनावर बंदी आली. हिटलरनं ज्यू, काळे, समलिंगी, अशा लोकांचा छळ केलाच, पण केटसारख्या जनतेच्या हितासाठी झटणार्‍या कलाकारांनाही छळलं. गोंडस, सोनेरी केसांची हसरी आर्यन मुलं, त्यांचे बलदंड बाप आणि कमनीय आया अशा 'शायनिंग जर्मनी'चं दर्शन घडवणारी कलाच फक्त हिटलरला मान्य होती.

उदाहरणादाखल 'युध्दावरून सुटीवर तात्पुरता घरी आलेला सैनिक' हे चित्र पाहा: जर्मन सैनिकांच्या वस्तुस्थितीची जाण असलेल्यांना हे पाहून मळमळायला होत असेल, असंच वाटतं!

त्याउलट सौम्य, शांतरसाचा वस्तुपाठ म्हणून दाखवता येईल असं केटनं साकारलेलं हे आई आणि मुलाचं चित्र पाहा:

किंवा हाताची घडी घालून बसलेली केटची ही गरोदर स्त्री पाहा:

साधेपणात जे सौंदर्य असतं त्याची केटच्या कलाकृतींत पदोपदी जाणीव होते.

एव्हाना केट ७० वर्षांची झाली होती. तिच्या सत्तरीच्या निमित्तानं तिच्या कलाकृतींचं प्रदर्शन घडवून आणण्याचे सर्व प्रयत्न नाझींनी अपयशी ठरवले. तरीही अखेरपर्यंत केट कार्यरत राहिली. नातू, नवरा, अनेक आप्तस्वकीय यांच्या मृत्यूचं दु:खही तिनं सोसलं. अखेर २२ एप्रिल १९४५ रोजी, म्हणजे दुसरं महायुध्द संपण्याच्या किंचित आधी केट मरण पावली.

अखिल मानवजातीविषयी वाटणारी कळकळ आणि व्यक्तिगत दु:खं सोसून आलेलं शहाणपण यांची सांगड घालून, उभा जन्म इतरांच्या हितासाठी लढण्यात खर्च केलेली ही स्त्री तिच्याच आत्मचित्रांतून इतकी साधी (आणि म्हणूनच) सुंदर दिसते की तिच्यापुढे कोणत्याही सुपरमॉडेलचा कचकड्याचा आव कोसळून पडेल!

केटचं आणखी काही काम “The Art that Hitler Hated" इथे पाहता येईल.