मकबूल फिदा उर्फ एम. एफ. हुसेनची चित्रशैली (भाग २)

भाग १: मकबूल फिदा उर्फ एम. एफ. हुसेनची चित्रशैली: एक धावता परिचय

पूर्वपीठिका: लेख जरा लांबलचक होतो आहे अशी जाणीव लिहिताना झाली होती. त्यामुळे तो शेवटीशेवटी थोडक्यात आटपला होता, हे कबूल करतो. पण शेवटचा भाग त्रोटक करण्यामागे त्याशिवाय अजून एक विचार होता: अखेर चित्रं ही डोळ्यांनी पहायची असतात. त्याविषयीचं विवेचन हे फार फार तर जरा मदत एवढ्यापुरतंच यावं असं मला वाटतं. असो. काही लोकांची तशी इच्छा दिसल्यामुळे थोडं अधिक विवेचन देत आहे. शिवाय प्रत्यक्ष लेखाच्या आशयाशी संबंधित अशा आलेल्या काही प्रश्नांचे प्रतिसादही दिले आहेत. हे सर्व लिहिता लिहिता ते पुन्हा लांब होऊ लागलं म्हणून मूळ धाग्यावर प्रतिसाद देण्याऐवजी पुढचा भाग म्हणून प्रकाशित करत आहे.

काही प्रतिसादांमधून उपस्थित झालेले मुद्दे विवेचनाच्या दृष्टीनं कळीचे आहेत म्हणून त्यांना आधी प्रतिसाद देतो.

वास्तवदर्शी शैलीच आकर्षक वाटते: इथे एक गोष्ट लक्षात घ्यायला हवी. ब्रिटिश येईपर्यंत भारतात वास्तवदर्शी शैली नव्हती. भारतीय कलांमध्ये शैली आणि परंपरा अनेकविध होत्या आणि त्या खूप समृद्ध होत्या, पण त्यातली कुठलीही शैली 'जितकं हुबेहूब तितकं चांगलं' असं मानत नव्हती. त्यामुळे 'वास्तवदर्शी शैलीच आकर्षक वाटते' हा दृष्टिकोण खूपच अलीकडचा आणि उपरा आहे. म्हणजे हे आपलं एक प्रकारचं 'कंडिशनिंग' झालेलं आहे. गंमत म्हणजे आफ्रिका, ओशनिया, मध्यपूर्व, प्री-कोलंबिअन अमेरिका अशा कोणत्याही संस्कृतींतल्या पारंपरिक शैली वास्तवदर्शी नाहीत. भारताला परकीय कलाप्रवाहांची सवय पूर्वीपासून होती. गांधारमधल्या कलेवर ग्रीकांचा प्रभाव पडला होता; मुघल लघुचित्रं पर्शियन परंपरेतून आली. पण प्रत्येक वेळी हे प्रभाव आत्मसात करताना आपण ते आपल्यात रिचवले. शिवाय, मुळात पाश्चिमात्य कलाप्रवाहांतदेखील आता वास्तवदर्शी कलेपासून दूर प्रवास चालू झालेला होता. याची जाणीव होती म्हणूनसुद्धा प्रोग्रेसिव्ह आर्टिस्ट्सना वास्तवदर्शी चित्रणात अडकून पडणं ही वैचारिक गुलामगिरी वाटत होती. जागतिक कलेच्या इतिहासात वास्तवदर्शी शैली हा एक फार छोटा आणि मर्यादित कालखंड आहे. त्याआधी, त्यानंतर आणि जगात इतरत्र खूप वेगवेगळे कलाविष्कार झाले आणि होत आहेत. पण जोपर्यंत वास्तवदर्शी कलेविषयीच्या या आकर्षणात आपण अडकून राहू तोपर्यंत मानवेतिहासातल्या एका मोठ्या संचिताला आपण मुकत राहू.

चित्राचा अर्थ किंवा चित्र समजणे म्हणजे नक्की काय: एका काळापर्यंत जगभरातली कला ही प्रामुख्यानं धर्माधिष्ठित होती. त्यात धर्मसंस्कृतीविशिष्ट असे अनेक संकेत असत. त्यांचं सामाजिक, राजकीय, मानसशास्त्रीय अंगानं विश्लेषण करता येतं; केलंही जातं. उदा: एखाद्या समाजामध्ये दरवाजापाशी कासव काढण्याचा संकेत असेल. त्यामागे कासवं दीर्घायुषी असतात ही जाणीव आणि घरात राहणार्‍यांना तसं दीर्घायुष्य लाभो अशी शुभेच्छा असेल. आपल्याला ते माहीत नसताना आपण ते कासव पाहिलं तर हा अर्थ आपल्याला कळणार नाही, पण कासव सुंदर आहे असं आपण म्हणू शकू. म्हणजे इथेच अर्थबोधनाचे दोन प्रकार झाले. त्यात आधुनिक कलेनं हे धर्माशी असलेलं कलेचं नातं तोडलं. काही काळ कलेला राजाश्रयाचा लाभ झाला - तेव्हा सरदार-उमराव-राजे-राण्या यांची भाटगिरी करणारी व्यक्तिचित्रं काढली जात. आधुनिक कलेच्या लोकशाहीकरणाचा एक भाग म्हणजे सर्वसामान्य माणसांचं चित्रण होऊ लागलं आणि त्यांच्या दृष्टिसुखासाठी चित्रांची प्रदर्शनंदेखील भरवली जाऊ लागली. (फ्रेंच राज्यक्रांतीनंतर राजाचा कलासंग्रह लूव्र या राजवाड्यातच सर्वसामान्य नागरिकांना पहाण्यासाठी खुला केला गेला.) पण या लोकशाहीकरणाचा एक अर्थ असाही झाला की आधुनिक कला एक प्रकारे व्यक्तिगत झाली. म्हणजे सगळ्यांनी एका शैलीत चित्रं काढणं यापेक्षा कलाकारानं आपली अशी व्यक्तिगत शैली विकसित करणं हे होऊ लागलं. (पिकासोसारख्यांनी तर एक नव्हे, कित्येक व्यक्तिगत शैली विकसित केल्या.) पण मग या सर्व व्यक्तिसापेक्षतेतून कलाकृतीचं अर्थबोधन हेदेखील तितकंच अवघड बनलं. म्हणजे अगदी रविवर्म्याच्या सरस्वतीच्या चित्रातही शुभ्रवस्त्रावृता, वीणावरदंडमंडितकरा वगैरे संकेत आहेत म्हणून ती सरस्वती आहे एवढाच अर्थ आहे. त्याहून अधिक अर्थ असा काही नाही. गंमत म्हणजे काही भारतीयांनी या सरस्वतीच्या प्रतिमेची पूजा केली तर काहींनी आपल्या दिवाणखान्याची शोभा वाढवण्यासाठी तिचा उपयोग केला. म्हणजे केवळ भिंत सजवण्याचा एक मार्ग असाही एक अर्थ त्यातून काढता येतो.

असो. सांगण्याचा मुद्दा हा की अर्थ असा काही असेलच असं नाही. हे मदर तेरेसाचं चित्र आहे किंवा ही एक बाई आहे एवढाच अर्थदेखील असू शकतो.

उदाहरणादाखल हे चित्र पहा:

यात एक चेहरा आहे हे कळावं इतपत तपशील आहेत. त्यामुळे याला अमूर्त म्हणता येणार नाही. थोड्याशाच पण ठळक रेषांतून हे लक्षात आणून देण्याची हुसेनची हातोटी उल्लेखण्याजोगी आहे. सबंध चित्रावर निळ्या रंगाच्या विविध छटा, गडद काळ्या रेषा आणि करड्या पॅलेटचं प्रभुत्व आहे. अशी रंगसंगती ही फार प्रसन्न मानली जात नाही. चेहर्‍यावरचे भावही प्रसन्न वाटत नाहीत. म्हणजे रंगसंगती आणि चित्राचा भाव यांचा काही संबंध लागतो असं म्हणता येईल. ज्यांना पिकासोच्या चित्रांचा परिचय आहे त्यांना त्याच्या 'ब्लू पिरीअड'ची दाट छाया यावर दिसेल.

आता हे चित्र पहा:

ठळक रेषांमधून घोड्याचा आकार पटकन जाणवेल अशी रचना यातही आहे. पण रंगसंगती वेगळी आहे. यातला विटकरी रंग अगदी गेरूच्या रंगाची आठवण करून देतो. हे खास भारतीय परंपरेतून आलेलं आहे. पार्श्वभूमी आणि घोड्याचं अंग या दोहोंत तो आहे. काळ्या रंगाच्या वापरातून ते वेगळं दाखवून त्यातून घोडा निर्माण केलेला आहे. हे भिंतीवर किंवा जमिनीवर गेरूनं सारवून त्यातून काढलेल्या रांगोळी वगैरेशी नातं सांगतं. तसंच निळ्या रंगाबाबत म्हणता येईल. नीळ वापरून केलेला गडद निळा असा हा वाटतो. आणि पोपटी तर खरोखर पोपटासारखा आहे. म्हणून हे पॅलेट खास भारतीय वाटतं.

आता अशाच पॅलेटमधलं एक वेगळं चित्र पाहू:

यात घोडा नसून गाढव आहे असं लगेच वाटतं. का? असा प्रश्न स्वतःला विचारून पहा. चित्रातले दोन पुरुष पांढर्‍या रंगाच्या किंचित फटकार्‍यांनी दाढीधारी म्हातारे असल्याचं लक्षात आणून दिलेलं आहे. अंगाच्या रंगाच्या किंचित वेगळ्या छटेच्या एक-दोन फटकार्‍यांनी चेहरा कसा बोलका होतो ते पहा. अंगाचा रंग आणि कपड्यांचा रंग यांतला कॉन्ट्रास्ट लक्षात घेतलात तर मी आधी जो भारतीय रंगसंगतीतल्या झगझगीतपणाबद्दल मुद्दा मांडला होता तो लक्षात यावा. आता यातला केशरी रंगही खास भारतीय आहे हे मी सांगायला नको, पण त्याच्या किंचितशा फटकार्‍यातून टोपी दाखवली आहे हे लक्षात आलं का? त्यामुळे कदाचित एक दाढीवाला फकीर वगैरे असू शकेल. दोघांच्या अंगावर एक रंग पण वेगवेगळ्या ठिकाणी दाखवून आणि दोघांच्या मधोमध थोडी हिरवाई दाखवून चित्रात एक उब येते असं मला वाटतं. म्हणजे अगदी रस्त्यात वाट विचारण्यापुरता थांबलेला माणूस आणि त्याला वाट दाखवणारा एखादा अनोळखी यांतही काही क्षणिक नात्याची उब निर्माण होते, तसं काहीसं... तू कुठचा, कुठून आलास, अच्छा, त्या गावात माझा एक भाइबंद रहातो, हो मला माहीत आहे तो, ... अशा गप्पांत क्षणभर रेंगाळणारे भारतीय मला हे पाहून आठवतात. एकंदर चित्र गोड आहे असं त्यामुळे वाटतं. रोजच्या आयुष्यातल्या छोट्याछोट्या साध्या गोष्टी दाखवणारा असा हुसेन मला माझ्या लहानपणचा एखादा प्रेमळ चाचा वाटतो. पटकन खिशातून एखादी लिमलेटची गोळी काढून हातावर ठेवेल आणि एखादी मुल्ला नसरुद्दिनची वगैरे गोष्ट सांगेल असं वाटतं.

आणखी काय सांगणार? सध्या एवढंच पुरे.