स्वातंत्र्याचे हवामान आम्हाला मानवलेच नाही - भाग १

अहो सॉफ्टवेअर लाख लिहिताल हो .. पण अद्ययावत तंत्रज्ञानाने परिपुर्ण उपग्रह कुठुन आणनार ?

मुटेजी,
याची कारणे अनेक आहेत. हवामान खाते हे फक्त एक उदाहरण. पण बहुतेक सरकारी खाती याच प्रकारे चालतात.
(दोन तीन तरी चांगली सरकारी खाती पटकन आठवतात?)
शेती आणि शिक्षण सर्वात दुर्लक्षित. केंद्र सरकारी, राज्य, जिल्हा आणि गाव या पातळ्यांवर दर्जा अजूनच खालावत जातो.

तुम्ही दिलेल्या हवामान खात्याच्या संकेत स्थळावरचे Tenders चे दुवे बरेच बोलके आहेत .
शिवाय Disclaimer मध्ये त्यांनी हात झटकले आहेत. मग विषयच संपला!

खेडूत

गंगाधरपंत,

लेखाचे शिर्षकात "स्वातंत्र्याचे हवामान" असे शब्द पाहून मोठया आशेने धागा उघडला. भ्रमनिरास झाला. स्वातंत्र्यानंतर एतद्देशिय राजकारण्यांनी देश कसा रसातळाला नेला, यापेक्षा ब्रिटीश राजवटच बरी होती असं काहीतरी गरमागरम वाचायला मिळेल असं वाटलं होतं. पण हे तर नेहमीचंच हवामान खात्याचं रडं निघालं. त्यात नविन काहीच नाही.

मात्र याउलट पुढील ४८ तासात आकाश निरभ्र राहून स्वच्छ ऊन पडेल, असा आकाशवाणीवर व्यक्त केला गेलेला अंदाज ऐकून जर एखाद्याने आपल्या लहानग्या मुलास शेतात न्याहारी पोचवायला पाठवायचे ठरवले तर त्याला रस्त्यात पावसाने झोडपलेच समजावे.

बेक्कार हसलो राव हे वाचून. शेताच्या मातीत लहानाचा मोठा झालो. स्वतःच्या अनुभवावरुन सांगतो. हवामान खात्याचा अंदाज नावाचं काही असतं हेसुद्धा शेतकर्‍यांच्या गावी नसतं.

एकदा तर "पावसाने दडी मारली, मान्सूनचे आगमन लांबले - शेतकरी चिंताग्रस्त" असा मुख्यमथळा असलेल्या वृत्तपत्राचे पार्सलच पुरात वाहून गेले होते. बिचारा वृत्तपत्र वाटणारा पोरगा कसाबसा वाहून जाता जाता बचावला होता.

विचार करतोय, हा पीजे आहे की अतिशयोक्ती अलंकाराचं उदाहरण?

आकाशवाणी, दुरदर्शन किंवा वृत्तपत्र यांचे पाऊसविषयक अंदाज हवामानखात्याने प्रसिद्धीस दिलेल्या पत्रकावर आधारीत असतात. हवामानखात्याला वारंवार तोंडघशी पाडण्यात त्या वरूणदेवतेला काय समाधान लाभते कुणास ठाऊक पण त्याचे विपरित परिणाम मात्र या माध्यमांना भोगावे लागतात. हवामानखाते आपल्या जागी सुरक्षित असते पण विश्वासाहार्यतेला भेगा जातात या माध्यमांच्या. त्यावर जालिम उपाय म्हणून वृत्तपत्रे पाऊसपाण्याचे अंदाज छापण्याचे टाळतात आणि दुरदर्शन व वेगवेगळे टीव्ही चॅनेल जास्तीतजास्त वेळा हवामानाच्या अंदाजाच्या मथळ्याखाली केवळ कमाल आणि किमान तापमान दर्शवून मोकळे होतात.

वृत्तपत्रे आणि टी व्ही चॅनलवाले योग्यच करतात नाही का? दुसर्‍याच्या चुकीमुळे आपल्या इज्जतीचा पंचनामा कशाला करुन घ्यायचा बरे?

हवामान बदलाच्या संभाव्यतेचे ढोबळमानाने का होईना पण काहीतरी आराखडे मनात गृहित धरल्याशिवाय शेती करताच येत नाही.

नाही पटलं. माझ्या माहितीप्रमाणे शेतीच्या प्रत्येक कामाची वेळ ठरलेली असते. त्या त्यावेळेनुसार ती ती कामे केली जातात. जर हवामान बदलाचा अंदाज घेत शेतीची कामे केली गेली असती तर शेतकरी तोंडघशी नसता पडला. आता असे म्हणू नका की हे हवामान बदलाचे अंदाज "ढोबळ" असतात म्हणून शेतकरी तोंडघशी पडतो.

नक्षत्रानुरुप आणि नक्षत्रांच्या वाहनानुसार पाऊस पडत असतो, यावर त्याचा विश्वास आहे. नक्षत्राचे वाहन जर मोर असेल तर पाऊस थुईथुई येतो, वाहन बेडूक असेल तर भारी पाऊस येतो, वाहन गाढव असेल तर पळता पाऊस येतो किंवा वाहन जर म्हैस असेल तर पाऊस ठाण मांडून बसतो वगैरे.

पावसाळ्यात सगळ्या नक्षत्रांची वाहने बेडूक, म्हैस, मोर वगैरे अशीच असतात. उन्हाळ्यातील नक्षत्रांची वाहने काय असतात यावर जाणकार प्रकाश टाकू शकतील काय?

पण मी इंटरनेटवर आलो आणि भारतीय हवामानखाते वगळता वेगवेगळ्या परदेशी संकेतस्थळावरील हवामानाच्या अंदाजाची तपशीलवार माहीती पाहून दंगच झालो. बराच काळ मी या अंदाजाची अचूकता पडताळत राहिलो. या अंदाजावर आधारीत शेतीच्या कामाचे नियोजन करित राहिलो. त्याचा मला खूप फ़ायदा झाला. यावर्षी अगदी जून महिन्याच्या पहिल्याच आठवड्यात मला कपाशीची धूळ पेरणी करता आली. अंदाजाप्रमाणे पाऊस आला. माझ्या शेतीपासूनच्या १०० किलोमीटर परिघक्षेत्रात माझी लागवड इतरांपेक्षा दहा दिवस आधी आणि चांगली झाली. आकाशवाणी-टीव्हीवरील हवामानाचे अंदाज ऐकून ज्यांनी लागवडी केल्यात त्यांच्या लागवडी बिघडल्या. दुबार लागवडीचे संकट कोसळण्याची भिती उत्पन्न झाली होती.

मग झालं तर. कशाला उगाच आपल्या हवामान खात्याच्या नादी लागताय? तुम्ही स्वदेशीवाले आहात काय?

मला ज्ञात असलेली हवामानाचे अंदाज वर्तविणारी काही संकेतस्थळे खालील प्रमाणे:

ही सगळी माहिती तुम्ही तुमच्या आजूबाजूच्या शेतकरी बांधवांशी शेयर करत असाल, या संकेतस्थळांवरची माहिती त्यांना समजावून सांगत असाल तरच या माहितीचा उपयोग आहे. पण जर ही माहिती केवळ आंतरजालीय लेखांमधुनच देत असाल तर टार्गेट ऑडीयन्स चुकला असे खेदाने म्हणावेसे वाटते.

पाऊस कुठे आणि केव्हा येणार, याचाही बोध होत नाही. असे मोघमच अंदाज व्यक्त करायचे असेल तर त्यासाठी शास्त्रज्ञ कशाला हवेत? एवढे किंवा यापेक्षा अधिक चांगले भाकित तर एखादा शेंबडा पोरगाही वर्तवू शकेल. त्यासाठी हजारो कोटी रूपये या हवामान खात्यावर खर्च करायची गरजच काय? एखाद्या बालवाडीतल्या मुलास पेपरमेंट किंवा कॅटबरी दिल्यास तो सुद्धा एवढं वाक्य सहज बोलून दाखवेल. जे काम पेपरमेंटच्या चार गोळ्यांनी होण्यासारखे आहे तेथे हजारो कोटी खर्च करून पांढरे हत्ती पोसण्याखेरीज आपण दुसरे काय करत आहोत?

फारच विनोदी स्वभाव बुवा तुमचा.

पण ही संकेतस्थळे सांभाळणारी माणसे जेवढे परिश्रम घेतात, चिकाटी दाखवतात, तपशिलवार अंदाज व्यक्त करण्याचे धाडस आणि आत्मविश्वास बाळगतात, गरजेनुरूप सॉफ़्ट्वेअर निर्माण करण्याचे कौशल्य दाखवतात; तेच आमच्या हवामानखात्याला का जमू नये? हाच मुख्य प्रश्न आहे आणि त्याचे उत्तर शोधणेही तेवढेच गरजेचे आहे.

मालक, गडबड होतेय. सॉफ्टवेअर ही काही जादूची कांडी नाही. बनवलं सॉफ्टवेअर की समस्या सुटली असं नसतं. सॉफ्टवेअर ही संगणकाने एखादी गणिती किंवा तार्किक क्रिया कशी करावी याची आज्ञावली(set of instructions) असते. आणि ही आज्ञावली कागदावर मांडून (डिझाईन करुन) नंतर संगणकाच्या भाषेत कुणीतरी लिहावी लागते. आता जर हवामान खात्याला कागदावरच असे अचूक अंदाज बांधता आले नाहीत तर ते अचूक अंदाज वर्तवणारे सॉफ्टवेअर
बनविनार कसे?

- धनाजीराव वाकडे

गंगाधरराव,
क्रमशः असल्याने पुढची वाट पाहतो.
मुख्य भर तुम्ही केलेले माहितीचे संकलन आणि त्याचा प्रत्यक्ष उपयोग, व त्याचा लाभ यावर असला तरच हे लेखन अधिक महत्त्वाचे आणि ते फक्त इथे येण्यापेक्षा इतर अधिक व्याप्ती असलेल्या माध्यमात यावे असे होईल. एरवी, हा तुमच्यातला नेहमीचा शेतकरी संघटक ठरेल. केलेले भरीव काम बाजूला राहील आणि फुटकळ गोष्टी महत्त्वाच्या ठरतील.

धनाजी रावांचे प्रतिसाद वाचण्याची मजा काहि औरच असते...
शुभेछ्या....

१) राजस्थानात असतांना काही जाणकार लोकांची भेट घडली होती. वेशभुषा म्हणाल तर
पहेलि मधिल अमिताभ बच्चनच्या जवळ जाणारी.

मेंढि राखण करणारे, अगदिच अशिक्षित(शाळेत कधि न गेलेले)परंतु पावसाचा अंदाज सांगण्यात अगदी तरबेज होते.
यांची पद्धत म्हणजे फक्त मिशिला हात लावुन पिळ देणार आणि अंदाज सांगणार!
वेधशाळेतील हवेची आर्द्र्ता मोजणारे यंत्र कमीत कमी ३ ते ५ लाखात येत असेल!

२) सहदेव भाडळी यांचे लेखन देखिल पावसाचा अंदाज वर्तवण्यास वापरता येतो.

३)सर्व सामान्यांत असणारे भारतीय पारंपारिक पर्जन्यज्ञानः लहाणपणापासून ऐकत आलेलो "मघा(नक्षत्रांत), वर(आकाशात ढगांची वाट)बघा, नाहितर(बाहेर भयंकर पाउस पडत असल्याने) चुलीपाशी हागा!"

या सर्वांचा अभ्यास करणारे विद्यापीठात एखादे पर्जन्यअध्यासन असले पाहिजे असे वाटते.

४)पर्जन्यास्त्रः महाभारतात वर्णन असणारे हे अस्त्र नेमके काय आहे ह्याचे संशोधन आवश्यक आहे, जेणेकरुन कमीत कमी बारामतीत तरी पावुस पाडता येइलच की!

५)पर्जन्य रागः तानसेन दिपराग गाऊन दिवे लावायचे, तसा पाऊस पाडायला एखादा राग आहे का? जाणकार यांवर प्रकाश टांकतील काय?

Dr R. R. Kelkar, former Director General of the India
Meteorological Department, New Delhi (1998-2003)

Prof R R Kelkar
Jun 18, 2014 @ 00:30:16

Dear Shri.....,
I suggest that you visit the Agricultural Meteorology Division of IMD at Pune. Or you can see their website at http://www.imdagrimet.gov.in/

Very useful advisories are framed by IMD in consultation with agricultural experts and these are given in 14 Indian languages twice a week. SMS messages are sent individually to lakhs of registered farmers to their individual cell phones. Farmers are actually using this information in their farming operations.
Citywise and districtwise forecasts are available on IMD’s web site at http://www.imd.gov.in

Thanks for your comment,
Sincerely,
R R Kelkar

------------------------------------------------------------------------------
Prof R R Kelkar
Jun 16, 2014 @ 00:46:32

Dear Shri.....,
I have recently written a Marathi article on the mysteries of the monsoon. It was published in Sakal Saptarang on 15 June 2014. You will find therein the answers to many of your questions and doubts.
Best wishes,
R R Kelkar

रहस्य मॉन्सूनचं ! (डॉ. रंजन केळकर)

मुटे साहेब, आपले हवामान खाते जरा ढिसाळ आहेच पण

परदेशात पुढच्या काही तासाचा हवामान अंदाज देण्यावर जास्त भर असतो.
असा अंदाज देणे तसे जास्त सोपे असते आणि अंदाज बरोबर पण येतात. पण २६, ४८ तासाचे अंदाज देणे अवघड असते.

साहेबांच्या देशात पण हवामान अंदाजाची आपल्यासारखीच चेष्टा करण्यात येते. अगदी तुम्ही सांगीतली तशी उदाहरणे देवुन.

हं ! चालायचचं ! नाही मानवत एकेकाला. त्याला काही विलाज नाही.