उर्जा घड्याळ

कांही वर्षांपुर्वी विद्युत उर्जा मोजणी आणि विजेची अभियांत्रिकी हिशेब तपासणी या क्षेत्रात काम करायची संधी मिळाली. त्याकाळी आम्ही (पक्षी: टीम)ठिकठिकाणी फिरून विविध संस्था, उद्योग, पाणीपुरवठ्याची पंपिंग केंद्रे, साखर कारखाने , रस्त्यावरचे दिवे यांचे उर्जा परीक्षण करत असू.

उर्जा म्हणजेच पैसा … त्यामुळे निर्मिती, वितरण, गळती , यातली मोजणी आणि वसुली यात प्रचंड तफावत असते. वीजेच्या वितरणामधून कोट्यावधीचे घोटाळे राजरोसपणे सुरु असतात, '' घोटाळा आवडे सर्वांना '' हे आपलं अघोषित ब्रीदवाक्य असल्यागत सगळं सुरळीत चालू असतं. ऑडीट करा- त्रुटी दाखवा - तांत्रिक किंवा आर्थिक अडचणी काढून एक वर्षभर कृती लांबवा - मग पुन्हा ऑडीट करा. हे जे प्रकार चालतात त्याने भल्या माणसाला उद्विग्नता येते आणि नको तो व्यवसाय म्हणून बाहेर पडावेसे वाटते. असाच भला माणूस असल्याने संधी मिळताच मीही त्या प्रकारच्या व्यवसायातून इतरत्र गेलो. तर ते असो! (म्हणजे खरं तर नसो - पण आपला इलाज नाही !)

या काळात साहजिकच खूप जनसंपर्क वाढला. अनेक कामाची आणि बिनकामाची माणसं भेटली आणि अनुभव समृद्ध व्हायला मदत झाली. विद्युत ऊर्जेबाबत जागरूकता आली ते वेगळेच.

एक एनर्जी ऑडीटर याच काळांत भेटले. ते आहेत उर्जाविषयक तज्ञ, एक अत्यंत अनुभवी व्यक्तिमत्व. भारतातल्या विद्युत उर्जा क्षेत्राबद्दल अधिकारवाणीने बोलू शकणारे हे गृहस्थ आम्हाला काही प्रकल्पात मार्गदर्शन करत असत. आमच्यात अजून एक समान दुवा होता तो म्हणजे आम्ही दोघेही एकाच शासकीय अभियांत्रिकी महाविद्यालयाचे माजी विद्यार्थी. त्यातून त्यांच्या चार पिढ्या तिथून इंजिनियर झालेल्या. त्यामुळे असेल पण इतक्या व्यस्त कार्यक्रमातून एकूण मला ते चांगला वेळ देत असत. उर्जासाक्षारतेवर त्यांचा मोठा भर असे. लोकांना उर्जा समजली की ते बचत करतीलच असा त्यांचा विश्वास होता, आणि प्रबोधन करण्यासाठी त्यांची विनामोबदला काही गोष्टी करण्याची तयारी असे.

एकदा असेच उर्जासाक्षरते बद्दल बोलत असताना त्यांनी पाश्चात्य देशांत रुळलेली एक भन्नाट कल्पना सांगितली. मला ती नवीन होती, म्हणजे उर्जा घड्याळ. '' एखादी गोष्ट नियंत्रित करायची असेल तर ती आधी अचूक मोजली पाहिजे'' या बेसिक तत्वानुसार सामान्य माणसाला त्याचा रोजचा वीजवापर किती तो कळायला हवा म्हणजे तो कमी करण्यासाठी तो कृती करू शकेल - थेट महिन्याचं बील आल्यावर यांत्रिकपणे विचार न करता ते भरले जाते. उर्जा घड्याळामुळे रोजचा वापर कळत राहतो. मला त्यांनी उर्जा घड्याळ कसे असते ते सांगितले. मग त्यांच्या कल्पनेनुसार मी तशा इलेक्ट्रोनिक घड्याळाचा संपूर्ण आराखडा तयार करून त्यांना दाखवला. आणि तो त्यांना पसंत पडला.

कसे असणार होते हे उर्जा घड्याळ?
भिंतीवरच्या घड्याळाची तबकडी असेल, आणि काटे गायब असतील - पण मागे यांत्रिक किंवा क्रिस्टल घड्याळाऐवजी इलेकट्रोनिक उर्जाघड्याळ असणार होते. समजा तुमच्या घरी एक किलोव्याटची जोडणी आहे आणि सरासरी पांच युनिट्स रोजचा वापर आहे. तर हे घड्याळ बारा ते पुन्हा बारा या ''वेळेत'' (प्रत्यक्षात चोवीस तास ) पाच किलोव्याट अवर्सचे एक परिचालन पूर्ण करेल. प्रत्येक घरासाठी हे कॅलिब्रेशन करता येईल अशी सोय ठेवलेली असेल. रोज रात्री बारा वाजता घड्याळ रिसेट होणार !!

उर्जा घड्याळाचे संकल्पचित्र

थोडक्यात, सामान्य माणसाने डोके बाजूला ठेवून उर्जाघड्याळात बारा वाजणार नाहीत असे बघायचे! रात्री झोपताना घड्याळ दहा किंवा नऊची वेळ दाखवत असेल तर तुम्ही भरघोस बचत केलीय. आणि जर घड्याळात बाराच्या पुढे गेले तर तुम्ही प्रमाणाबाहेर वीज वापरताय हे समजेल आणि फक्त एक लाल एल.ई.डी. दिवा चमकत राहील. आता ही ''वेळ'' दाखवण्यासाठी यांत्रिक काटे फिरवणे हे खर्चिक आणि मेंटेनन्सला महाग झाले असते. म्हणून मी काट्याऐवजी एल ई डी दिव्यांची योजना केली. हे दिवे प्रत्येक तासावर हिरव्या रंगात चमकतील आणि एकच लाल दिवा त्यादिवशीच्या अतिवापराची सुचना देईल.

वीज मोजायसाठी ती घरात पोहोचते तिथे आणि मीटरनंतरच हे घड्याळ बसवणे आवश्यक होते. घरगुती वायरिंगमध्ये कसलेही प्रमाणीकरण नसल्याने हे घड्याळ बसवणं आणि वापरणं कठीण आहे. त्यावर दोन तीन पर्याय शोधून काढले गेले. पण पुढच्या टप्प्यात प्रत्यक्ष वापरताना त्याला चालण्यासाठी लागणारी वीज मुख्य प्रवाहातून घ्यावी लागणार होती. अडाणीपणामुळे त्याला विरोध झाला असता. बॅटरी वापरायला आणि ती बदलायला लोक तयार झाले नसते. वीजप्रवाह खंडित झाल्यानंतर परत सुरु झाला की जुने रीडिंग लक्षात ठेवायला त्यात स्मृती ठेवावी लागणार होती. त्याने किंमत वाढली असती. एकुणात आमचे कन्सेप्ट डिझाईन, प्रत्यक्ष हव्या असलेल्या उर्जा घड्याळापासून बरेच दूर होते !

इथेपर्यंत ठीक होते. पुढे खरे आव्हान होते ते याचा नमुना तयार करणे- तो प्रत्यक्ष वापरायसाठी आवश्यक असे वरील अनेक बदल करणे, आणि मोठ्या प्रमाणात,लाखो घड्याळे कमी किमतीला तयार करणे. माझ्याकडे पूर्वी एका लेखात म्हटल्याप्रमाणे माझ्याकडे हॉबी गराज आणि मदतीला एक नवोदित अभियंता होताच. आम्ही बराच वेळ घालवून याचे आरेखन, सर्किट आणि बिल ऑफ मटेरियल (BOM ) तयार केले होते. वर्षाला एक लाख घड्याळे तयार केल्यास अवघ्या दोनशे रुपयात हे उर्जा घड्याळ तयार होऊ शकणार होते. त्यावेळी मला आठ दहा लाख रुपये खर्च करणारा एक गुंतवणूकदार लागणार होता, त्याशिवाय सरकारी प्रक्रियेतूनच हे लोकांपर्यंत जाऊ शकणार होते, संबंधित मंत्रालयाला हे पटवणे , टेंडर वगैरे आले. पण ' टेंडर बिंडर नको बाबा ! ' त्याची मानसिक तयारी नव्हती. शांत सुखी आयुष्य बदलून कदाचित पोटाला चिमटे घेऊ शकणाऱ्या अशा नव्या व्यवसायात पडायला त्या वेळेला तरी मन 'नाही' म्हणालं !

एकदा त्या व्यवसायातून बाहेर पडल्याने हे सगळे आरेखन आणि डेव्हलपमेंट बोर्ड्स माळ्यावर अडगळीत पडले. परवा घर आवरताना हे भूतकाळातलं भूत माळ्यावरून उतरलं! त्यावेळी जाणीव झाली की मीही आरंभशूर ठरलो तर ! ही काही जगात पहिल्यांदा सुचलेली कल्पना नव्हती. फक्त प्रत्यक्ष उत्पादन सुरु करायची गरज होती - पुढे युरोपात या कल्पनेचे रीतसर पेटंट घेतले गेले. आता पुढे कधी हे करायचं झालंच तर क्लिष्ट कायदेशीर प्रक्रियांना तोंड देत करावं लागणार.

एकूण काय, आयुष्यात चुकलेल्या अनेक बसेसपैकी ही एक बस म्हणून हे घड्याळ नेहेमी मनाच्या कोपऱ्यात टिक-टिक करत राहील !

( घड्याळाच्या मूळ डायलचे चित्र जालावरून साभार …. )