प्रसार माध्यमे आणि टिपिंग पॉईंट - एक रोचक संशोधन

इंटरेस्टिंग! मार्केटिंग मधे जॉब करणाऱ्या व्यक्तीला याबद्दल अजून जास्त माहिती असावी. (वैयक्तिक मत बातम्या सांगणारे न्युट्रल असावेत . जसेकी निलम शर्मा, बुद्धभुषण गायकवाड , मार्क लीन, अशोक श्रीवास्तव, वगैरे वगैरे. उगाच आक्रस्ताळे नसावेत नावं सांगायची गरज नसावी ;-) )

विकास,

नेमक्या याच कारणासाठी मी बातम्या कधीही 'बघंत' नाही. फक्त ऐकतो.

आ.न.,
-गा.पै.

व्यक्तिशः बातम्या बघणे, वाचणे सोडून दिलेले अहे

रोचक लेख !

मानवी मन हवे तसे वळवून घेण्यासाठी "मसालेदार अर्धसत्य" हे नेहमीच "पूर्ण सत्य/असत्यापेक्षा" जास्त सार्वकालीक प्रभावी साधन राहीले आहे.

त्याचा उपयोग...

१. असलेल्या/नसलेल्या(बनवलेल्या) सोईस्कर मोहरीचा पर्वत करायला आणि गैरसोईस्कर असलेला पर्वत केवळ क्षुद्र मोहरीचा दाणा आहे किंवा तो आस्तित्वातच नाही असे म्हणायला करता येतो.

२. "मी प्रथम दगड मारला होता" हे एकदाही न सांगता/नाकारून/लपवून ठेऊन "त्याने मला मारले" असा हजारदा गळा काढण्यासाठी अर्धसत्याइतके प्रभावी शस्त्र नाही !

३. स्वतःवरचे आरोप हे खरे तर एखाद्या जनसमुदायावरचाच हल्ला आहे असे भासवून त्या जनसमुदायाला भडकवण्यासाठी करता येतो.

मुख्य म्हणजे जेव्हा जनता हे अर्धसत्याचे राजकारण "न समजण्याइतकी" / "समजून घेण्यास तयार नसण्याइतकी" साधीभोळी (पक्षी : बुद्दु / तात्पुरत्या स्वार्थाने अंध झालेली) असली तर मग चलाख लोक तिच्यासमोर अर्धसत्ये मांडून आपली पोळी भाजून घेण्याची पर्वणी साधणारच. हे सार्वकालीक सत्य आहेच. पण, सद्या दुर्दैवाने, याच नेहमीच्या नाटकाचे जोरदार यशस्वी प्रयोग चालले आहेत. :(

रोचक लेख.

प्रसारमाध्यमे एखाद्या पक्षाच्या बाजूने वातावरण निर्माण करायचा प्रयत्न नक्कीच करत असतात हे तर अगदीच उघड आहे.पण तो प्रयत्न किती प्रमाणात यशस्वी होतो हे पण बघणे महत्वाचे ठरेल.

अमेरिकेतील १९८४ च्या निवडणुकांविषयीची लेखात दिलेली ही गोष्ट मला माहित नव्हती.त्यावेळी अमेरिकेत रोनाल्ड रेगन हे प्रचंड लोकप्रिय अध्यक्ष होते.१९८४ च्या निवडणुकांमध्ये एलेक्टॉरल कॉलेजमध्ये रेगन यांना तब्बल ५२५ तर वॉल्टर मोन्डेल यांना केवळ १३ मते मिळाली होती.डिस्ट्रीक्ट ऑफ कोलंबिया आणि वॉल्टर मोन्डेल यांचे मिन्नेसोटा ही राज्ये सोडली तर इतर सर्व राज्यांमधून रेगन यांचा (त्यापैकी अनेक राज्यांमध्ये दणदणीत) विजय झाला होता. वॉल्टर मॉन्डेलने मिन्नेसोटात केवळ ०.२% मते जास्त घेतली म्हणून त्या राज्यात त्यांचा विजय झाला. रेगनना तब्बल ५८% मते मिळाली होती. मला वाटते की १९३६ मध्ये फ्रॅन्कलीन रूझवेल्टने यापेक्षा मोठा विजय मिळवला होता. अन्य कोणालाही इतका मोठा विजय मिळवणे त्यापूर्वी आणि त्यानंतर शक्य झालेले नाही.ही निवडणुक म्हणजे लॅन्डस्लाईड इलेक्शनचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे.

तेव्हा सांगायचा मुद्दा हा की रेगनचा इतका मोठा विजय झाला असेल तर त्यात एका प्रसारमाध्यमाचा हात किती असेल? म्हणजे अन्यथाही रोनाल्ड रेगन यांची अमेरिकेत लाट होतीच त्याचवेळी पीटर जेनिंग्जने रेगनना अनुकूल पध्दतीने बातम्या दिल्या यावरून प्रसारमाध्यमे मतदारांना (विशेषतः अमेरिकेतल्या) प्रभावित करू शकतात असे म्हणता येईल असे वाटत नाही.

अमेरिकेतलेच उदाहरण द्यायचे झाले तर १९३६ मध्ये न्यू यॉर्कमधील लिटररी डायजेस्ट या नियतकालिकाने जनमत चाचणी प्रसिध्द केली होती.ही निवडणुक होती अध्यक्ष फ्रॅन्कलीन रूझवेल्ट (डेमॉक्रॅटिक) विरूध्द आल्फ्रेड लॅन्डन (रिपब्लिकन). या चाचणीसाठी तब्बल १ कोटी लोकांची मते विचारात घेतली होती. १९४० मध्ये अमेरिकेची लोकसंख्या १३ कोटी यावरून १९३६ मध्ये घेतलेली ही चाचणी किती मोठी होती हे लक्षात येईल.या चाचणीने आल्फ्रेड लॅन्डन यांचा दणदणीत विजय होणार असे भाकित केले होते (लॅन्डन यांना ५७% मते आणि इलेक्टोरल कॉलेजमध्ये ३७० मते तर रूझवेल्ट यांना १६१ मते). या जनमतचाचणीला मतदानापूर्वी ३-४ दिवस आलेल्या अंकामध्ये बरीच प्रसिध्दी दिली गेली होती.अनेक वर्तमानपत्रांनीही त्याविषयीच्या बातम्या छापल्या होत्या. प्रत्यक्षात झाले काय? तर रूझवेल्ट यांना सुमारे ६१% मते आणि इलोक्टोरल कॉलेजमध्ये ५२३ मते तर लॅन्डन यांना ३६% मते आणि इलेक्टोरल कॉलेजमध्ये अवघी ८ मते मिळाली. आपण भारतातल्या २००४ मधील जनमतचाचण्या फसल्या त्याला मोठे अपयश म्हणतो.त्याच्या कित्येक पटींनी मोठे अपयश १९३६ च्या लिटरली डायजेस्ट च्या या चाचणीचे होते.या चाचणीला मतदानापूर्वी ३-४ दिवस इतकी प्रसिध्दी मिळूनही अमेरिकन मतदार त्यामुळे प्रभावित झाले नाहीत.

भारतातले उदाहरण घ्यायचे झाले तर १९९६ मध्ये तामिळनाडूत जयललितांचा दणदणीत पराभव झाला. त्यावेळी राज्यात जयललिताविरोधी लाट होतीच.त्याचवेळी रजनीकांतने "लोकांनी जयललितांना परत निवडून दिले तर देवही माफ करणार नाही" अशा स्वरूपाचे विधान केले होते.अनेकांना असे वाटले होते की रजनीकांतने मते फिरवली.पण प्रत्यक्षात तसे नव्हते हे १९९८ मध्ये सिध्द झालेच. पुढे २००४ मध्ये रजनीकांतने एन.डी.ए ला पाठिंबा जाहिर केला होता आणि पी.एम.के च्या उमेदवारांना पाडा असे आवाहन केले होते.तरीही पी.एम.के चे सगळे उमेदवार निवडून आलेच. तेव्हा १९९६ मध्ये मुळात जयललितांविरूध्द एवढी मोठी लाट होती त्या बाजूचेच मत रजनीकांतने मांडल्यामुळे रजनीकांत मोठ्या प्रमाणावर मते फिरवू शकतो असे चित्र उभे करण्यात रजनीकांत समर्थक यशस्वी झाले. तसेच १९८४ च्या अमेरिकेतील निवडणुकांच्या संदर्भात म्हणता येईल का?

तेव्हा प्रसारमाध्यमे त्यांच्या बाजूने लोकांना प्रभावित करायचा प्रयत्न करतातच.पण अमेरिकेसारख्या देशात मतदार त्यामुळे प्रभावित होतात का आणि किती प्रमाणावर हा प्रश्न आहेच. भारतातही सर्व प्रसारमाध्यमांनी मोदींविरोधी प्रचार करूनही २००२, २००७ आणि २०१२ मध्ये गुजरात विधानसभा निवडणुकांमध्ये मोदीच जिंकले होते.

माध्यमांनी मोदींना अति शिव्या घातल्यामुळे त्यांना त्याचा पुरेपूर उपयोग झाला ..."उसके दुश्मन है बहोत तो आदमी अच्छा हि होगा " असेच काहीतरी झाले असणार मोदींच्या बाबतीत..

धाग्यावर मी हा प्रतिसाद दिला होता. तोच इथे चोप्यपस्ते करतोय:

जगातल्या कुठल्याही लोकशाही असलेल्या देशात मीडियाला ३ वास्तव तत्वे (realities ) लागू पडतात -
१. मीडियासाठी वाईट बातमी ही नेहमीच चांगली बातमी असते. Bad News is always Good News.
२. मीडियाची बांधिलकी ही शेवटी बातमी आणि ती प्रसिद्ध करण्यासाठी असलेली स्पर्धा आणि त्यातून येणारे टीआरपी किंवा वाचकांची संख्या यांच्याशी असते. शेवटी तोही एक व्यवसाय आहे आणि नफा कमावणे हा त्यांचाही उद्देश आहे.
Commitment of media is always to news and profit generation from the dissemination of such news.
३. माहिती हा मीडियाचा प्राणवायू आहे पण त्याचा अतिरेक त्यांना आवडत नाही. जर तुम्ही एखाद्या गोष्टीबद्दल पूर्ण, मुद्देसूद माहिती दिलीत, तर त्यात मीडियाला अजिबात रस नसतो. जेव्हा ही माहिती लपवली जाते, तेव्हा मीडियाचा त्यातला इंटरेस्ट जागृत होतो.

भारतातील प्रसारमाध्यमं भाजपविरोधी आहेत असं म्हणायला जागा आहे, पण उजव्या विचारसरणीचे पक्ष हे जगभरात मीडियाच्या टीकेचे धनी ठरलेले आहेत. भाजप एकटाच नव्हे.
अमेरिकन प्रसारमाध्यमं डेमोक्रॅटिक पक्षाच्या बाजूने जास्त लिहितात. जाॅर्ज बुश, निक्सन, रेगन - यांच्यावर टीका होण्याचं एक कारण ते रिपब्लिकन पक्षाचे होते हेही आहे. ब्रिटनमध्ये लेबर पार्टी किंवा लिबरल पार्टीपेक्षा काँझर्व्हेटिव्ह पक्षावर टीका नेहमीच जास्त होते. भाजप याच पठडीतला, उजव्या विचारसरणीचा पक्ष आहे. आणि बिगर-काँग्रेसी सरकार यायची ही आपल्या देशातली फक्त सहावी वेळ आहे - १९७७, १९८९, १९९६, १९९८, १९९९ आणि आता २०१४. त्यामुळे भाजपच्या पाठीराख्यांना ही टीका बोचरी वाटणं साहजिकच आहे कारण इतकी वर्षे अशीच टीका काँग्रेसवर होत होती. आता सुपातले जात्यात आले आहेत, एवढाच काय तो फरक आहे. यावरून एक मस्त किस्सा आहे - अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष लिंडन जाॅन्सन म्हणाले होते की मी व्हाईट हाऊसजवळून वाहणा-या पोटोमॅक नदीच्या किना-यावर फेरफटका न मारण्याचं कारण मीडिया लगेच छापेल - राष्ट्राध्यक्षांना पोहता येत नाही.