चाळीशी

"A mere forty years ago, beach volleyball was just beginning. No bureaucrat would have invented it, and that's what freedom is all about."

Newt Gingrich (अमेरीकन राजकारणी नव्वदच्या दशकातील रीपब्लीकन सभापती)

आज हे वरील वाक्य आठवायचे कारण जरा "स्पेश्शल" आहे. ज्या एका जाळ्यात गुंतत तुम्ही आम्ही आज केवळ मराठी संकेतस्थळांपुरतेच नाही तर दिवसातील अनेक गोष्टी करत असतो, त्याच्या शिवाय जगणे अशक्यच, ज्याने जगात वैचारीक मुक्तपणा (freedom)आणला... अशा एका तंत्रज्ञानाचा "औपचारीक" चाळीसावा वाढदिवस आहे. - २९ ऑक्टॉबर १९६९ ला युनिव्हर्सिटी ऑफ कॅलीफोर्नियाच्या प्राध्यापक क्लेनरॉक आणि त्यांच्या चमूने स्टॅनफर्ड विद्यालयात एक Advanced Research Projects Agency Network (or ARPANET) नावाचे जाळे वापरून संदेश पाठवायचा प्रयत्न केला. ते लिहीत आणि पाठवत होते शब्दः "login" पण "lo" टंकले आणि संगणक पद्दती कोलमडली (सिस्टीम क्रॅश!). मग परत प्रयत्न केला आणि हुर्रे! "login" हा शब्द इकडून तिकडे पाठवला गेला. नील आर्मस्ट्राँगच्या वाक्यात बदल करून सांगायचे झाले तर "शास्त्रज्ञासाठीचा एक शब्द हा संपूर्ण मानवीसंस्कृतीसाठीचा नवीन अध्यायच काय सारे ज्ञानभांडार होऊन बसला". - इंटरनेटचा उगम या दिवशी झाला असे समजले जाते. त्या वर्षा अखेरीस युनिव्हर्सिटी ऑफ कॅलीफोर्निया, सँटाबार्बरा आणि युनिव्हर्सिटी ऑफ उटाह मधे पण हे जाळे पोचले होते.

(साभार)

वर जरी गिन्ग्रिचच्या वाक्यात म्हणले असल्या प्रमाणे नोकरशहा काही संशोधन करत नसली तरी जगातील अनेक शोध हे प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षपणे नोकरशाहीच्या गरजेमुळे लागलेले आहेत. इंटरनेट हा त्याला अपवाद नाही. पन्नासच्या दशकात शीतयुद्धाच्या इरीशिरीत जे काही चांगले(पण) घडले त्यात सोव्हीएटने स्फुटनिक सोडला, त्यामुळे अमेरिकेस खडबडून जाग आली. त्यातून अनेक गोष्टी होत असताना साठच्या दशकाच्या सुरवातीस प्राध्यापक क्लेनरॉक यांनी लष्करीसंशोधनाचा भाग म्हणून एक जाळ्यांचे तंत्रज्ञान (नेटवर्क टेक्नॉलॉजी) कागदावर तयार केली. त्याचेच प्रत्यक्ष रूप हे २९ ऑक्टोबर १९६९ला दिसले. अर्थात त्यानंतर इ-मेल येयला १९७२ उजाडले. पहीली इमेल करणारा आणि पाठवणारा रे टॉमलिन्सन याच्या कळफळकावर @ ही संज्ञा उपल्ब्ध होती म्हणून त्याने ती वापरली आणि इमेल अ‍ॅड्रेस तयार झाला...

अर्थात अनेक लष्करी शोधांचे रुपांतर नंतर शांतीमय जीवनासाठीपण होऊ शकते. इंटरनेट हे केवळ शांतीमय जीवनालाच उपयुक्त आहे असे कोणीच म्हणणार नाही, पण आज त्याच्याच मुळे ज्ञानगंगा ही माहीतीच्या रूपाने का होईना सर्वत्र पसरली आहे. लोकशिक्षणापासून ते आपत्कालीन परीस्थितीत लोकसंपर्कापर्यंत, रस्तावर दिशा मिळवायला मदत घेण्यापासून ते वैद्यकीय उपचारांना दिशा देण्यापर्यंत, फोनपासून ते टिव्हीपर्यंत, तसेच समाजकारणापासून ते उद्योगधंदे तसेच राजकारणापर्यंत पसरलेले हे जाळे "हृदयी न ठावला ब्रम्हाकारे" असे झाले आहे. अर्थात तसे जनसामान्यांपर्यंत पोच्ण्याचे जे श्रेय आहे हे राजकीय विरोधक असूनही न्यूट गिन्ग्रीच मनमोकळे पणे देतात ते तत्कालीन काँग्रेसमन आणि नंतरचे उपराष्ट्राध्यक्ष, नोबेल विजेते अ‍ॅल गोअर ना. गोअर यांच्या वाक्याचा असंबद्ध संदर्भ लावून त्यांचे राजकीय हसे बुश विरुद्धच्या निवडणूकीत झाले खरे, पण १९७८ साली काँग्रेसमधे असताना अतीजलद दूरसंचार तंत्रज्ञानाचा उपयोग उद्योगधंद्यांची अर्थव्यवस्था तसेच शिक्षणप्रसाराला होवू शकतो असे म्हणत गोअर यांनी सुरवात केली आणि १९९१ साली सिनेटमधे असताना "गोअर बिल" आणले, संमत करून घेतले आणि तत्कालीन राष्ट्राध्यक्ष जॉर्ज बूश यांनी ते सही करताना, यामुळे अर्थव्यवस्थेत अमुलाग्र बदल होणार आणि आंतराष्ट्रीय बाजारपेठा जवळ येणार असे म्हणले आणि तत्कालीन $६०० मिलीयन डॉल्सर्सनी पहीलीवहीले राष्ट्रीय जाळे (National Research and Education Network ) तयार करायला सुरवात केली...

आज आपण सर्वच त्याची फळे चाखत आहोत. गाडीतून एका ठिकाणाहून दुसर्‍या ठिकाणी आलो तर जसे त्यात आपले कर्तुत्व नसते, असले तर फार तर ती गाडी पकडली इतकेच काय ते... तेच कधी कधी इंटरनेटच्या संदर्भात वाटते. आज जगभर अनेक उद्योग नभुतो मोठे झालेत, बिल गेट्स पासून अनेक स्मार्ट धंदेवाईक तयार झालेत, स्टिव्ह जॉब्ज आणि नंतर गुगलने तर जगाला अजूनच पुढे नेले आणि जवळ आणले. ओपनसोअर्स सॉफ्टवेअर्समुळे जाळे स्वस्तही झाले आणि ड्रूपलसारख्या तंत्रज्ञानाने तसेच गमभनसाराख्या प्रणालीने आपण एरव्ही कधी संपर्कात आलो नसतो ते जालाच्या माध्यमातून जवळ आलो. मात्र या अनादी नाही, तरी अनंत प्रवासाच्या एक "औपचारीक" सुरवात ही केवळ "लॉगईन" या एका शब्दाने झाली...

आजची अवस्था बघता हे तंत्रज्ञान उत्तरोत्तर विकसीत होत राहील पण लॉगईन ने आत शिरलेल्या या अलीबाबाच्या गुहेतून आपण मानवी संस्कृती म्हणून किमान नजिकच्या भविष्यात तरी "लॉग आउट" होऊ शकू असे वाटत नाही!