भीतीच्या भिंती:२. जिवंत असण्याचा पुरावा

(नोंद: काबूलमधील वास्तव्यावर आधारित लेखमालिका. संबंधित व्यक्तींची सुरक्षितता धोक्यात येऊ नये या हेतूने नावं बदलली आहेत. फार फोटोही देता येणार नाहीत. माझं तिथलं अनुभवविश्व मर्यादित आहे याची वाचकांनी कृपया नोंद घ्यावी.)

भाग १: एक तास जास्तीचा

‘काबूलला जायचं’ असं ठरल्यावर सगळ्यात आधी खरेदी केली ती दोन पुस्तकांची. एक श्रीमती प्रतिभा रानडे यांचं ‘अफगाण डायरी’ (पूर्वी वाचलं होतं आणि आवडल्यामुळे लक्षात होतं) आणि दुसरं श्री. निळू दामले यांचं ‘अवघड अफगाणिस्तान’. दोन्ही पुस्तकं वाचल्यावर आपण काबूलला चाललोय म्हणजे रम्यनगरीत नाही जात आहोत याची पुनश्च प्रकर्षाने जाणीव झाली होती. या पुस्तकांचा परिणाम म्हणून की काय पण मी एक भली मोठी प्रश्नावली माझ्या ऑफिसला पाठवून दिली होती. राहण्याची व्यवस्था काय; सुरक्षितता कशी असते; रोज ऑफिसला जायला वाहनाची व्यवस्था असणार का; इंटरनेट उपलब्ध आहे का; सेलफोन चालतात का; संवादाची भाषा काय; ड्रेस कोड काही आहे का; सर्वसाधारणपणे अफगाण लोक भारतीयांना स्वीकारतात का; – असे असंख्य प्रश्न मी विचारले होते. ‘तुमच्यापैकी कुणाला तालिबानी हल्ल्याचा दुर्दैवी अनुभव आला आहे का’ असा एक आगाऊ प्रश्नही मी विचारला होता.

इथं आल्या आल्या लगेच मला एका बंदूकधारी सैनिकाच्या दहशतीची झलक मिळाली आणि त्यात भर पडली जॉर्जसोबत घालवलेल्या तासाभराची. जॉर्ज माझ्या ऑफिसचा मुख्य सुरक्षा अधिकारी. हा निवृत्त सैनिक; युरोपियन देशातला. मी गाडीत बसताक्षणी. त्याने अगदी शांतपणे मला एकेक सूचना द्यायला सुरुवात केली.

पहिल्यांदा हातात दिला तो सेलफोन. त्यात आवश्यक ते सगळे नंबर आधीच घालून ठेवले होते. त्यात पुरेसे पैसे होते फोन करायला.
दुसरी वस्तू आली हातात ती थोडी अपेक्षित होती – पण काळजी वाढवणारी होती.

हा आहे Very High Frequency Radio. मराठीत "वॉकी-टॉकी"! त्याच्या सोबत एक जादा बॅटरी. एक बॅटरी नेहमी चार्जड असायला हवी पूर्णपणे. अनेकदा सेलफोनला रेंज नसते, अशा वेळी संपर्कासाठी हा फोन हमखास उपयोगी पडतो म्हणे. तो कसा वापरायचा याचं प्रशिक्षण मला उद्या दिल जाईल असंही जॉर्ज म्हणाला. ती बॅटरी जड वाटली मला आणि तसं मी बोलूनही दाखवलं. त्यावर ‘ही कायम सोबत घेऊन हिंडायचं’ असा आदेश देऊन जॉर्जने माझ्या हाती आणखी एक चीज सोपवली.

ते होतं बुलेटप्रुफ जाकीट. अत्यंत जड. एका हाताने मला ते पेलता येत नव्हतं. ‘हे जाकीट सदैव, अगदी चोवीस तास हाताशी ठेवायचं’ जॉर्जचा आणखी एक हुकूम. गोळीबार झाला तर या जाकिटामुळे जीव वाचण्याची शक्यता वाढते. त्यामुळे ऑफिसात, घरात, प्रवासात सदैव हे जाकीट जवळ पाहिजे. माझा चेहरा पाहून जॉर्ज म्हणाला, “ मी तुला ऑफिसात वापरायला (!) वेगळं जाकीट देतो, पण मीटिंगसाठी इकडून तिकडे जाताना ते तू घेऊन जायचं.” मी फक्त मान डोलावली, काय करणार दुसरं? त्यानंतर त्याने आणखी एक गोष्ट मला दिली – हेल्मेट.

”झालं? की अजून काही?” मी किंचित धास्तावत विचारलं.

”पासपोर्ट, युएनचं ओळखपत्र आणि एक आंतरराष्ट्रीय तिकीट स्वत: काढता येईल एवढे डॉलर्स सतत जवळ बाळगायचे. तिकिटाचे पैसे यासाठी की कधी आम्ही कुणी सोबत नसू आणि तुला देशाबाहेर पडायला लागलं तर असावेत पैसे जवळ. लक्षात ठेव, कोणत्याही क्षणी बॉम्बहल्ला होऊ शकतो, अशा वेळी किमान या तीन गोष्टी सोबत घेऊनच पळ काढायचा. म्हणून या गोष्टी सतत हाताशी हव्यात. जेवायला तर चाललेय असं म्हणत ऑफिसात पासपोर्ट ठेवून बाहेर पडायचं नाही. आणि हो, अत्यावश्यक वस्तूंनी (कपडे, औषधं वगैरे) भरलेली एक छोटी प्रवासी बॅग सतत जवळ बाळगायची, रोज ऑफिसात पण घेऊन यायची ती ” असं म्हणून त्याने मला त्याची बॅग दाखवली. हा गृहस्थ त्यावेळी फक्त मला घ्यायला विमानतळावर आला होता आणि मला राहण्याच्या जागी सोडून त्याच्या घरी परत जाणार होता. एक ते दीड तासाचा काय तो प्रश्न. पण नाही, शिस्त म्हणजे शिस्त.

“ही कशासाठी?” मी गोधळले होते.

“परिस्थिती अचानक गंभीर होऊ शकते कधीही, तुला सामान आणायला तुझ्या राहत्या जागेत परत जाता येईलच असं नाही. काही वेळा इवॅक्युएशन (स्टाफला देशाबाहेर हलवणं) तातडीने करायला लागतं. तुम्ही जिथं असाल तिथून तुम्हाला उचललं जाईल – म्हणून ही बॅग सोबत ठेवायची.”

जॉर्ज अतिशय शांतपणे मला हे सगळं सांगत होता.

बॉम्बस्फोट, दहशतवादी हल्ला यांचा इशारा मिळाला की त्या क्षणी हे जाकीट चढवायचं, हेल्मेट घालायचं, व्हीएचएफ, सेलफोन आणि कागदपत्र घ्यायची सोबत आणि सुरक्षित ठिकाणी आश्रय घ्यायचा; हे सगळं करायला वेळ मिळणार तो जास्तीत जास्त तीन मिनिटांचा! ‘आपण युद्धभूमीवर आलो आहोत’ याची एव्हाना मला खात्री पटली होती.

मग त्याने माझ्या हातात काही कागद सोपवले. सुरक्षाविषयक अनेक सूचना होत्या त्यात – ‘ते सावकाश वाच रात्री, मग उद्या बोलू त्यावर’ असं तो म्हणाला.

मी जरा हुश्श करून खिडकीतून इकडेतिकडे पाहायला लागले. “ते हिरवं कापड पाहिलंस?” एका इमारतीकडे बोट दाखवून त्याने विचारलं. असं कापड बांधकाम अथवा दुरुस्ती चालू असलेल्या इमारतीभोवती नेहमी दिसतं. “त्याला छिद्र दिसताहेत ना, ती बंदुकीच्या मा-याने पडलेली आहेत.” जॉर्ज एकामागून एक धक्के देत होता मला.

कसलीही पाटी नसलेल्या एका पोलादी दरवाजासमोर आमची गाडी थांबली. मग गाडीची शिस्तशीर तपासणी झाली; ओळखपत्रं पाहिली गेली. माझ्याकडे ओळखपत्र नव्हतं, पण माझ्या नावाचं ऑफिसने दिलेलं पत्र जॉर्ज सोबत घेऊन आला होता. मग तसाच दुसरा दरवाजा, पुन्हा सगळी तपासणी. रिसेप्शनवर नोंद केली. मी खोलीत गेले. ‘उद्या सकाळी आठ वाजता तुला घ्यायला गाडी येईल, तयार रहा’ असं सांगून जॉर्ज निघून गेला.

हॉटेल ठीकठाक आहे. मुख्य म्हणजे स्वच्छ आहे. बाहेरचं दृश्य तर एकदम मस्त आहे.

आणि सर्वात महत्त्वाचं म्हणजे वायफाय कनेक्शन आहे. त्यामुळे संपर्क ठेवणं सोपं जाईल. खोलीत टीव्ही आहे – एरवी मी तो फारसा पाहत नाही (माझ्या घरी टीव्ही नाही) – पण आता इथं बातम्या पाहाव्यात आणि जमल्यास काही चित्रपटही. हॉटेलचा माणूस वायफायचा पासवर्ड द्यायला आला होता - एकदम म्हणाला 'बारिश..' त्यावेळी बाहेर पाऊस पडायला लागला होता. दुस-या एकाकडून पाण्याच्या बाटलीचं झाकण उघडून घ्यायला मला हातवारे करावे लागले - भाषा उपयोगी नाहीच पडली. आता ‘दरी’ शिकायला हवी.

मी सहज खोलीच्या बाहेर नजर टाकली आणि मला हे दृश्य दिसलं.

माझ्या समोर दहा फूट अंतरावर संरक्षणाची ही अशी जय्यत तयारी. २४ x ७.

जाताना जॉर्ज मला गृहपाठ देऊन गेला होता. त्या गृहपाठातला एक भाग होता ‘प्रुफ ऑफ लाईफ क्वेश्चन्स’. युद्धक्षेत्रात, संवेदनशील क्षेत्रांत काम करणा-या लोकांसाठी हे प्रश्न वापरले जातात. त्यामागची कल्पना अशी आहे:

समजा ‘क्ष’ या व्यक्तीचं अपहरण झालं आणि अपहरणकर्ते खंडणी मागताहेत. अशा वेळी तुमच्या ऑफिसला दोन गोष्टींची खात्री करून घ्यायची असते. एक म्हणजे अपहरण ‘क्ष’ या व्यक्तीचंच झालं आहे – अपहरणकर्ते खोटं सांगून, दुस-याच कोणा व्यक्तीला ताब्यात घेऊन ‘क्ष’चं नाव सांगत नाहीत ना याची खातरजमा करणे. आणि दुसरं म्हणजे ‘क्ष’ जिवंत आहे, त्याची/तिची हत्त्या झालेली नाही याचीही खात्री करणे. टेलिफोन संवादावरून आवाजाची खात्री करता येईल असं नाही. व्हिडीओ क्लिप्सवर विश्वास ठेवता येत नाही; कारण व्हिडीओ आधीच कधीतरी चित्रित केला असेल आणि त्यानंतर ‘क्ष’ची हत्त्या झाली नसेल असं खात्रीपूर्वक सांगता येत नाही. मग खात्री कशी करणार? तर या ‘प्रुफ ऑफ लाईफ’ प्रश्नांवरून!

“प्रुफ ऑफ लाईफ” प्रश्न फक्त लिहून देणा-या व्यक्तीलाच माहिती असतात, थोडक्यात तुमचा पासवर्ड व्हेरीफिकेशन म्हणा ना! हे प्रश्न आणि त्यांची उत्तरं त्याने/तिने ते दुस-या कुणाला सांगू नयेत अशी अपेक्षा असते, कारण या माहितीचा कोण कधी दुरुपयोग करेल याचा भरवसा नसतो. हे प्रश्न आणि त्यांची उत्तरे साधारण सार्वजनिक जीवनात माहिती असलेल्या गोष्टींबाबत असू नयेत असं मार्गदर्शक तत्त्व सांगते. म्हणजे उदाहरणार्थ मी प्रश्न लिहिताना “मी काबूलला कोणत्या वर्षी आले?” किंवा “मी कोणत्या वर्षी पहिली नोकरी स्वीकारली?” किंवा “माझं घर कोणत्या शहरात आहे?”, “माझ्या मुलाचे नाव काय आहे?” असले प्रश्न लिहायचे नसतात कारण या घटना किंवा परिस्थिती इतर अनेकांना माहिती असू शकते. ही माहिती इतर माध्यमांतून काढता येते. अपहरण ज्या व्यक्तीचे होते, तिचा पुरेपूर अभ्यास अपहरणकर्त्यांनी केलेला असतो हे वारंवार दिसून आले आहे.

हे प्रश्न आणि त्यांची उत्तरं शक्यतो आनंददायक घटनांची असावीत. कारण प्रत्यक्ष जेव्हा अपहरण होते तेव्हा अपहृत व्यक्ती आधीच प्रचंड तणावाखाली असते. अशा वेळी दु:खद प्रसंगाच्या आठवणी शक्यतो काढू नयेत, येऊ नयेत; त्यामुळे मृत्यू, अपघात, नोकरी सुटणे, घटस्फोट अशा मुद्द्यांचा उल्लेख या प्रश्नावलीत करायचा नसतो. प्रतिकूल परिस्थितीत ज्या आठवणी आशा जागी ठेवतील, आनंद देतील, चेह-यावर हसू आणतील, उमेद जागवतील असेच प्रश्न द्यावेत अशी अपेक्षा असते; आणि ज्या परिस्थितीत ही प्रश्नोत्तरं होतील तिचा विचार करता हा सल्ला योग्यच म्हणावा लागेल.

हे प्रश्न आणि त्यांची उत्तरं लिहून देताना मला बराच विचार करावा लागला. एक म्हणजे आपल्या आयुष्यातले अनेक महत्त्वाचे टप्पे सार्वजनिक असतात; ते अनेकांना माहिती असतात.

दुसरी गोष्ट म्हणजे सांस्कृतिक संदर्भ. म्हणजे उदाहरणार्थ मी “आवडता संगीतकार” असा प्रश्न आणि त्याचं उत्तर सहजतेने देऊ शकते. पण आनंद मोडक, श्रीधर फडके, ओ पी नय्यर, सचिनदा (बर्मन) अशी काही नावं मी लिहिली; तर माझ्या युरोपियन किंवा अमेरिकन किंवा ब्रिटीश सुरक्षा अधिका-याला (जे अपहरणकर्त्यांशी वाटाघाटी करतील) ही नावं बरोबर कळतील का? त्यामुळे केवळ माझा सांस्कृतिक संदर्भ लक्षात न घेता समोरच्या माणसात आणि माझ्यात कोणते समान धागे आहेत त्याचा विचार मला करायला लागला. बिकट परिस्थितीत, इथले लोक माझे उच्चार समजू शकतील का, आणि मी त्यांचे उच्चार समजू शकेन का – असा प्रश्न मनात आला. आपल्याकडच्या जागांची नावं, आपल्या लोकांची नावं, आपले सांस्कृतिक संदर्भ आपल्याला जितके सहज वाटतात तितके इतरांना वाटणार नाहीत हे लक्षात घेऊन काही प्रश्न आणि त्यांची उत्तरं बदलावी लागली.

तिसरं म्हणजे अगदी प्रतिकूल परिस्थितीत; जगण्या-मरण्याच्या सीमारेषेवर आपल्याला खरंच काय आठवेल याचाही विचार करावा लागला. ज्या गोष्टी आत्ता महत्त्वाच्या वाटतात त्या नेहमी तितक्याच महत्त्वाच्या रहात नाहीत हे लक्षात ठेवून ‘खरोखरचं आनंदाचे क्षण’ लिहावे लागले. तसे खूप क्षण आपल्या आयुष्यात आहेत हे कळून बरं वाटलं. उच्चांरांमध्ये गडबड होऊ नये, उत्तर चुकीचं दिलं असं वाटू नये म्हणून मी सगळं कॅपिटल अक्षरांमध्ये लिहिलं.

दुस-या दिवशी पहाटे पाचच्या सुमारास जाग आली ती पक्षांच्या किलबिलाटाने. इतक्या विध्वंसातही हा ऐकू येतो आहे याचा त्या क्षणी फार दिलासा वाटला. आणि उत्साहाने मी उठले.

ऑफिसात पोचल्यावर मी लिहून दिलेला कागद न पाहताच जॉर्जने सीलबंद केला आणि त्याच्या कपाटात ठेवून दिला. मग हसून मला म्हणाला, “ही आपत्कालीन परिस्थितीसाठीची एक व्यवस्था आहे. आजवर मला एकदाही अशा कागदाचा उपयोग करावा लागला नाही अफगाणिस्तानमध्ये. त्यामुळे काळजी करू नकोस उगाच, मात्र काळजी घे! ”

जॉर्जच्या स्वरांतली भावना ओळखून मी हसले. अखेर आपल्या जिवंत असण्याचा पुरावा फक्त कागदांवर थोडाच असतो? तो तर जगण्यात असतो. आता इथं जे काही असेल ते उघड्या डोळ्यांनी आणि उघड्या मनाने पाहून घेतलं पाहिजे, अनुभवलं पाहिजे असं म्हणत मी पुढच्या कामाला लागले.

क्रमश:

भीतीच्या भिंती:३ इस्लामिक रिपब्लिक