मेसोअमेरिका(४.३) - माया (The Architects)

मेसोअमेरीका(४.२) - माया (The Mathematicians)

" How much human life lost in wait" या वाक्यावर Indiana Jones (& the kingdom of Crystal Skull) येऊन थांबतो. सिनेमागृहाबाहेर पडताना स्टिवन स्पिलबर्गसारख्या दिग्दर्शकाने एकाच सिनेमात इतक्या घोडचुका कराव्या याचंच राहून राहून आश्चर्य वाटू लागतं? त्याची बखोट पकडून विचारावंसं वाटलं, "बाबा रे, पेरुवियन जंगल दाखवलंस, त्यात तुला केचुआ बोलणारी लोक कुठे भेटली?" पेरुच्या जंगलात हवाईयन धबधबे, माणूस खाणार्‍या मुंग्या आणि सुप्रसिद्ध नाझ्का (Nazca) लाईन्ससुद्धा? एकवेळ सिनेमॅटीक लिबर्टीच्या नावाखाली या चुका माफ. पण मायांच्या "चिचेन इत्सा" ला सरळ मेक्सिकोमधुन उचलून थेट पेरुत ठेवलंस ? मायांनी जर का हे बघितलं असतं तर नक्कीच त्याच चिचेन इत्सावर स्टिवन स्पिलबर्गला साग्रसंगीत बळी दयायला कमी केलं नसतं. :-) उद्या कुणी ताजमहाल उचलून श्रीलंका नाहीतर बांग्लादेशात दाखवला तर?

'चिचेन इत्सा' माया संस्कृतीचा मुकुट्मणी. इतिहासप्रेमींच्या दृष्टीने तर पाकालचं पालेंके जर मक्का असेल तर चिचेन इत्सा हे मदीना. दोन्हीचं दर्शन घडणारा भाग्यवान! या लेखात एक सफर माया बांधकामशास्त्र आणि गणित या दोघांचा अद्भभूत मिलाफ असलेलं "चिचेन इत्सा"ची.

चिचेन इत्सा बघण्याआधी थोडं "इत्सा" या माया जमातीबद्दल. इत्सा(Itza) हे युकातान प्रांतात बाहेरुन आलेले लो़क. माया इतिहासात त्यांचं वर्णन 'आई बापाविना", "धोकेबाज" असं केलं आहे. ते नक्किच स्थानिक भाषा जाणत नव्हते कारण काही ठिकाणी त्यांचं वर्णन "People who use our tounge brokenly" असही केलं आहे. ऊत्तरेच्या ताबस्को (Tabasco) कडून आलेले हे लोक युकातानमधे साधारणपणे १२०० च्या सुमारास आले.१२२४-४४ मधे ते Uucil-abnal (Seven Bushes) इथे ते स्थायिक झाले आणि या ठिकाणाचं नामकरण त्यांनी Chichen Itza (Opening of the wells of Itza) असं केलं. Chichen Itza या शब्दाची फोड अशी होते. Chi (Mouth) + Chen (Well) + Itza

मेक्सिकोच्या युकातान प्रांताच्या राजधानीजवळ म्हणजेच मेरिदाजवळ (१) चिचेन इत्सा आहे. पालेंकेच्या र्‍हासानंतर या माया राजधानीचा उदय झाला. पाण्याचं दुर्भिक्ष असलेल्या या भागात त्याकाळी साधारपणे पंचवीस हजाराहूनही जास्त वस्ती असल्याचा अंदाज आहे. हे धर्मिक केंद्र असल्याने या ठिकाणी अनेक धर्मिक समारंभ होत असत.

ही चिचेन इत्साची प्रतिकृती. सुरवात करुया "बॉल कोर्ट" पासुन.

बॉल कोर्ट : चिचेन इत्साचं बॉल कोर्ट हे मेक्सिकोमधलं सर्वात मोठं व सुस्थितीत असलेलं बॉलकोर्ट आहे, 'आय' अक्ष्ररासारखी रचना असलेल्या या बॉलकोर्ट्च्या दोन्ही बाजूला भिंतीवर चित्रं कोरली आहेत. बॉलगेम हा फक्त मनोरंजनासाठी खेळला जात नसून या खेळाला धार्मिक महत्त्वही होत. खेळाच्या शेवटी हरणार्‍या गटातल्या लोकांचा बळी दिला जाई. (२) बळींमुळे भरभराट होते असा समज असल्याने आपल्या मृत्यूनंतरही आपण आपल्या समाजचं भलं करत आहोत या भावनेतून खेळाडूही बळी जाण्यास उत्सुक असत.

बॉलकोर्टच्या समोरच भिंतीवर खेळाडूंची डोकी कोरलेली आहेत.

Temple of Jaguar - बॉलकोर्ट्च्या शेजारी असलेल्या या मंदीरात काही लढाईची चित्रं कोरलेली आहेत. बहुदा तोल्तेकांबरोबर झालेल्या मायांच्या लढाईची हि चित्रं असावीत. (३)

Sacred Cenote : तिथूनच पुढे दिसणारं निळ्या रंगाचं पाणी म्हणजे पवित्र विहीर. या नैसर्गिक विहिराचा वापर धार्मिक कार्यासाठी केला जात असे, धार्मिक कार्यात वापरलेल्या नरबळींचे देह या विहिरीत आणून टाकत असत. या विहिरीत केलेल्या पुरातत्वीय उत्खनात अनेक सांगाडे, सोनं, जेड्च्या वस्तू, मातीची भांडी, शंख, रबर, कपडे अशा अनेक वस्तू मिळाल्या आहेत.

Platform of Venus : शुक्र हा सर्वात जवळचा जवळचा त्यामुळे महत्त्वाचा तारा. त्याचा संबंध पुर्न्जन्माशी जोडलेला. त्यामुळे या ठिकाणी शुक्राच्या तोंडातून माणूस जन्माला येताना कोरला आहे.

आता मुख्य इमारत, "एल कास्तिलो' -

धार्मिक कामासाठी बांधलेला हा पिरॅमिड. तोल्तेकांच्या प्रभावाखाली आल्यानंतर इथे मायांनी कुकुलकानचं (४) मंदिर बांधलं. माया बांधकामशास्त्र आणि गणित यांचा अद्भभूत मिलाफ म्ह्णून या पिरॅमिडकडे पाहीलं जात. मागच्या लेखात आपण माया कॅलेंडर पाहीलं. या कॅलेंडरचा वापर या पिरॅमिड्मधे कसा केला गेला आहे ते पाहू.

या पिरॅमिडचे नऊ टप्पे आहेत. पिरॅमिड्च्या चारही बाजूंना मधून छेदणार्‍या पायर्‍या या नऊ टप्प्यांचे २ भाग करतात. त्यामुळे एकूण भाग झाले अठरा. हे वर्षाचे १८ महीने. या चार जिन्यांना प्रत्येकी ९१ पायर्‍या. त्यामुळे एकूण पायर्‍या झाल्या ९१ X ४ = ३६४ आणि वरची १ धरुन ३६५ पायर्‍या. हे झाले वर्षाचे ३६५ दिवस. पिरॅमिडच्या दर्शनी भागात ५२ फरश्या बसवल्या आहेत. मायन्स दर ५२ वर्षांनी नवी कालगणना करीत असत. दर ५२ वर्षांनी आधीच्या पिरॅमिडवर नविन पिरॅमिड बांधला जाई.

या पिरॅमिडचे चार कोपरे पुर्व-पश्चिम-दक्षिण-उत्तर अशा चार दिशा अचुकपणे दाखवतात. या अशा रचनेमुळे दर २१ मार्च आणि २१ सप्टेंबर या दोन दिवशी (१२ तासांचा दिवस आणि १२ तासांची रात्र) इथे दिसणारा छाया-प्रकाशाचा अद्भभुत खेळ बघायला मिळतो. चित्रात दिसाणार्‍या जिन्याची कड नीट पाहीली तर ती सरळ नसून उतरत्या जिन्यासारखी असल्याचं आपल्याला दिसेल. तसंच पिरॅमिड्च्या पायथ्याशी सापाचं तोंड कोरलेलं दिसेल. वर उल्लेख केलेल्या दोन दिवशी प्रकाश जेव्हा इथे पडतो तेव्हा ही रचना नागिण असल्यासारखा भास होतो. ऊन जसंजसं खाली येत तसंतसं ही नागिण सळ्सळ्त खाली आल्याचा भास होतो. (खरंतर हा नजारा प्रत्यक्षात पाहिला तर जास्त स्पष्ट होईल) हे खालचं चित्र सळसळत खाली येणार्‍या नागिणीचं. या रचनेचा वापर धर्मगुरू करित. नागिण पहिल्यांदा खाली आली की पेरणी सुरु होत असे आणि दुसर्‍यांदा खाली आली की कापणी.

Temple of Warriors : या देवळाचं वैशिठ्य म्हणजे त्याच्यासमोर असलेले १००० खांब. हे Temple of Warriors आणि त्याच्यासमोर असलेले १००० खांब.

या खांबाच्या प्रवेशालाच चॅक या पर्जन्यदेवतेची मुर्ती आहे. युकातान हा पावसाचं दुर्भिक्ष असलेला प्रदेश त्यामुळे बरेच ठिकाणी चॅकचे पुतळे आढळतात. ही चॅकची मूर्ती.

थोडिशी मागे रेलून बसलेली, गुडघे पोटाशी घेतलेली. नरबळी दिल्यावर प्रथम सुर्याला त्याच ह्र्द्य अर्पण केलं जाई आणि त्यानंतर ते चॅकच्या पुतळ्यावर, गुडघ्यावर (तिथे एक सपाट जागा दिसेल) ठेवलं जाई.

El Caracol : ही गोल इमारत म्हणजे वेधशाळा. काराकोल म्हणजे गोगलगाय. या इमारतीच्या चारही दिशांना चॅकचे पुतळे आहेत. चित्रात दिसत असलेले झरोके अवकाश निरिक्षणासाठी वापरले जात. याच झरोक्यांतून धर्मगुरू, ज्योतिषी जनतेला संदेश देत असत.

अकाब स्तिब : या भागातली ही अजून एक रहस्यमय इमारत. साधारणपणे दुसर्‍या शतकात बांधलेली ही इमारत "अकाब स्तिब" म्ह्णजेच "अबोध लिखण" या नावाने ओळखली जाते. याचं कारण या इमारतीच्या एका दरवाजावर कोरलेलं चित्र. या चित्रात एक धर्मगुरु हातात भांड घेउन उभा आहे, या भांड्यावर कोरलेली अक्षरं हे अजुन पर्यंत न उकललेल एक कोडंच आहे.

चिचेन इस्ताजवळच 'तुलुम' या ठिकाणी मायांचे एकमेव सागरी अवशेष आहेत. तुलुम हे समुद्र्किनारी वसलेलं शहर. तुलुमचा अर्थ "भिंत". हे शहर बंदोबस्तासाठी वसवलेलं. शहरातल्या किल्ल्यावरुन टेहाळणी करता येत असे. समुद्रावरुन हल्ला होण्याची भीती असल्या कारणाने या ठिकाणी काही महत्त्वाच्या कुटुंबांनाच रहाता येई. इथल्या किल्ल्यावर दिसणार्‍या ज्योतीचा उल्लेख स्पॅनिशांनी आपल्या दस्ताऐवजात केला आहे. हा तो किल्ला.

साधारणपणे इ.स. ९ शतकाच्या सुमारास दक्षिणेकडच्या माया प्रांतात लोकसंख्या वाढू लागली. वाढत्या लोकसंख्येला पुरेसा अन्नपुरवठा करण्यासाठी अमाप जंगलतोड सुरू झाली. तसंच त्यांच्या धार्मिक कल्पनांमुळे मोठ्मोठे पिअ‍ॅमिड, देवळं बांधण्यासाठीही बरीच जंगलतोड झाली. याची परिणीती अर्थातच निर्सगाचा तोल ढळला. हवामानात झालेल्या मोठ्या बदलांमुळे बरेच रोग पसरले. त्यातच भूकंप, वादळे या सारख्या इतर नैसर्गिक आपत्तींमुळेही लोकसंख्येत मोठी घट झाली आणि हळूहळू ही संस्कृती लोप पावायला सुरवात झाली. मायन्सच्या र्‍हासाचं अजून एक कारण दिलं जातं ते म्हणजे अंतर्गत युद्ध . वेगवेगळ्या माया जमातींमधे सतत युद्ध सुरु असत. युद्धात माणसं मारली जात तसंच हरणार्‍या टोळीचाही नरबळी जात असे, सतत होणारी युद्ध, उपसमार, अन्नाची कमतरता यामुळे काही मायन्स सुरक्षित ठिकाणी स्थलांतरीत झाले. बरेच माया ग्रंथांची स्पॅनिशांनी जाळपोळ केल्याने माया संस्कृतीतल्या अनेक गोष्टी न उलगडणारी कोडं बनून राहीली आहेत. इतर संस्कृतींबरोबर तुलना केल्यास कदाचित मायन्सच्या कल्पना, देव, समजुती थोड्या अघोरी, रानटी वाटतील पण प्राचीन जगातली ती एक अदभूत संस्कृती होती. खरंतरं मारुतीच्या शेपटीसारख्या न संपणार्‍या त्यांच्या अनेक कथा. अनेक माया राजधानी , शहरे, कलाकृती यांच अपरिमित भांडार आंतरजालावर उपलब्ध आहे. उत्सुकतेपोटी जे काही वाचन झालं ते तुमच्यासमोर मांडायचा प्रयत्न या तीन लेखात मी केला. तुर्तास मायांना इथेच विराम देऊ.

पुढ्च्या भागात - तोल्तेक आणि मिहतेक

चिचेन इस्ताचं कल्पनाचित्रः

बॉलकोर्ट मधे असलेली रींग

बॉलकोर्ट लगतच्या भिंतीवरील चित्र :

चिचेन इत्साजवळ असलेलं अजून एक माया शहर उष्माल मधले हे चॅकचे मुखवटे:

***

टीपा :

१) मेरिदा: ही युकातानची राजधानी. प्राचीन काळापासून इथे माया वस्ती आहे. अर्नान कोर्तेसने मेक्सिकोत पाऊल ठेवलं तेव्हा त्याचं सगळं लक्ष आस्तेक साम्राज्याकडे लागलं होतं. त्यामुळे मेरिदामधे असलेल्या मायन्सवर त्याने चाल केली नव्हती. आस्तेकांचा पाडाव केल्यावर स्पॅनिशांचं लक्ष मेरिदाकडे गेलं. तिथल्या मायांमधे फूट पडलेली पाहून स्पॅनिश सेनानी फ्रान्सिस्को मोंतेहोने मेरिदावर चाल केली. हे शहर पाहून त्याला स्पेन मधल्या मेरिदा या शहराची आठवण झाली. त्याने या शहराचं 'तिहो' हे नाव बदलून मेरिदा असं केलं.

२) नरबळी : बॉलगेममधे बरेचदा जिंकणार्‍या टोळीचा बळी दिला जात असे परंतु काही ठिकाणी हरलेल्या टोळीचा बळी देण्याची प्रथा होती.

३) माया-तोल्तेक लढाई : चिचेन इत्सामधे असलेलं चित्र हे माया आणि तोल्तेक या दोन संस्कृतींचा मेळ दाखवणारं. तोल्तेकांचा पुढे बराच प्रभाव मायांवर पडलेला दिसतो.

४) कुकुलकान: तोल्तेकांचा र्‍हास व्हायला लागल्यानंतर त्यांचा राजा 'केत्झलकोएत्ल' पुर्वेला माया प्रांतात आला. मायांनी सर्पपूजेची कल्पना तोल्तेकांकडून उचलली. पुढे केत्झलकोएत्ल हा तोल्तेक पिसांचा साप मायांचा "कुकुलकान" हा देव झाला.

प्रस्तुत लेखात उल्लेखलेली शहरे, गावे यांची मूळ आस्तेकांच्या भाषेतली नावे उच्चारायला कठीण असल्याने ती इंग्रजीत लिहिली आहेत. या नावांचा उच्चार त्या काळी कसा होता हे सांगणे कठीण आहे. तसेच स्पॅनिश वळणची नावं शक्य तिथे स्पॅनिश उच्चाराप्रमाणे लिहिली आहेत.

संदर्भ :
१) मेक्सिकोपर्व : मीना प्रभू
२) The lost history of aztek and maya – Charles phillip and Dr. David M jones
३) Ancient Wisdoms - Gayle Redfern
३) Lost Civilization (Parragon Books)
४) आंतरजालावर उपलब्ध असलेले या विषयाशी संबधित तज्ज्ञांचे White Papers
५) सनावळी व काही संदर्भ आंतरजालावरून.

(लेखात वापरलेली सर्व चित्रे आंतरजालावरून घेतलेली आहेत व प्रताधिकारमुक्त आहेत.)