खेळतं भांडवल आणि खेळता पैसा (लेख क्रमांक १)

==भाग पहिला ==
भांडवल आणि पैसा या दोन गोष्टी आहेत, तुम्हाला त्या खेळत्या हव्या असतील तर त्यांच्याशी तुम्हाला खेळता येत नाही. म्हणजे हेळसांड करता येत नाही. काटेकोरपणा ही इथली पहिली पायरी. खेळता पैसा हा तुम्हाला तुमच्या आवडी निवडीसाठी आवडी निवडी प्रमाणे वापरण्यासाठी असतो पण तो तुमच्याकडे तेव्हाच खेळता राहतो जेव्हा तुम्ही भांडवलाला खेळू देता. तुमचे श्रम आणि बुद्धी अभौतिक मानवी भांडवल किंवा स्रोत म्हणवता येतील. पण जेव्हा एखादा व्यवसाय उभारण्याची अथवा चालवण्याची वेळ येते त्यासाठी भौतीक स्वरुपाच्या भांडवलाची गरज असते उत्पादन-सामग्री. जमीन व श्रमिक असो वा तंत्रज्ञान उद्योग व्यवसायासाठी हे सर्व घटक उभे करण्यासाठी लागणार्‍या आर्थीक गुंतवणूकीस आपण भांडवल असे म्हणतो. यातील उत्पादन-सामग्री, जमीन तंत्रज्ञान इत्यादी स्थिर स्वरुपाची सर्वसाधारणपणे दीर्घकाळासाठी केलेली गुंतवणूक असते. या स्थिर गुंतवणूकी आपल्याला रोज दररोजच्या खर्चासाठी वापरता येत नाहीत. तुम्ही चहाच दुकान थाटलं तर लागणारी शेगडी/चूल आणि चहाचे भांडे, साखर पत्तीचे डब्बे, ही स्थिर गुंतवणूक असते.

व्यवसायासाठी रोजखर्चाला जो वरकड निधी अथवा पैसा लागतो त्यास खेळते भांडवल असे म्हणतात म्हणजे तो तुम्हाला नेहमी लागणार्‍या नित्याच्या व्यावसायिक खर्चांसाठी वापरता येतो. -म्हणजे चहाचे दुकान असेल तर चहा, पत्ती, दुकानाचे भाडे, लाईटबत्ती, कामगाराचा पगार इत्यादी - यात व्यावसायिक खर्चांसाठी हे फार फार महत्वाचे शब्द आहेत -म्हणजे व्यक्तिगत अथवा घर खर्चासाठी नव्हे हे भान काटेकोरपणे पाळावे लागते- हे मोठ्या अनुभवी व्यावसायिकांना माहितच असते -ते जेव्हा चुकतात माहित असून चुकतात ते वेगळे- , पण छोट्या छोट्या व्यावसायिकांनी आणि सर्वच व्यावासायिंकांच्या शेतकर्‍यांच्याही कुटूंबियांनी लक्षात घेण्याची कड्डक शीस्त अंगिकारण्यासाठीची महत्वाची बाब आहे. व्यवसायाच्या खेळत्या भांडवलातून घरखर्चाकडे पैसा वळता करणे हा तुम्ही तुमच्या व्यवसायाशी केलेला जघन्य अपराध असतो, कुटूंबीय म्हणून तुम्ही तुमच्या कुटूंबातील व्यवसाय कर्त्यावर भावनीक दबाव टाकून पैसा व्यवसायातून कौटूंबिक खर्चाकडे वळता केला तर ती तुम्ही तुमच्या घरातील व्यवसायकर्त्याचीच नव्हे स्वतच्या कुटूंबाशी केलेली एक मोठी प्रतारणा ठरत असू शकते. इथे शीस्त मोडलीतर आजच्या भाजीला पाहीजे म्हणून रोज दोन सोन्याची अंडी देणारी कोंबडी आजच मारुन खाणे होय. शास्त्रशुद्धपणे काढलेल्या निव्वळ नफ्या व्यतरीक्त व्यवसायातून घर खर्चास पैसा घ्यायचा नाही हा मंत्र पक्का गाठीशी बांधून घ्यावा, स्वतःच्याच कानी कपाळी १४०० वेळा ऐकुन, १७०० वेळा सांगून घ्यावे कारण छोट्या व्यवसायात आढळणारी मोठी चूक इथे कुठेतरी कधी कळत कधी नकळत कधी भावनेच्या आहारी इंपल्सीव सेंटीमेंट खाली होत असण्याची शक्यता असते.

चहाच्या दुकानासाठी चहापत्ती आणि साखर हा जर कच्चा माल असेल तर एका झेरॉक्स (फोटोकॉपी हा अधिकृत शब्द) दुकानासाठी टोनर, ड्रम, कागद हा कच्चा माल असतो तर शेतासाठी बियाणे, पाणि, खते, जंतू नाशके हा कच्चा माल असेल, या प्रमाणे तुमच्या उद्योगासाठी जो काही कच्चा माल लागत असेल त्यासाठी लागणारे खेळते भांडवलाची उपलब्धता ही टॉप प्रिऑरिटी असते. हि पायरी खेळत्या भांडवालाच्या या भागाचे गणित सातत्याने आणि गांभीर्याने मांडण्याची म्हणता येईल. कच्च्या मालासाठी लागणार्‍या खेळत्या भांडवला बद्दल बर्‍याच गोष्टी विचारात घ्याव्या लागतात त्या एक एक करुन विचारात घेऊ पण सर्वात महत्वाची दक्षता म्हणजे कच्च्यामालासाठी जे खेळते भांडवल लागते त्यावर आपल्या ग्राहकास (कस्टमरला) कधीही (स्वप्नातही) उधारी देऊ नये किंवा असेही लिहिता येईल की किमान कच्च्या मालासाठी लागणारा पैसा/डिमांडड्राफ्ट कस्टमर कडून अ‍ॅडव्हान्समध्ये मिळवणे बेस्ट ते मागूनही शक्य झाले नाहीतर ऑन डेलिव्हरी मिळवला पाहीजे. (मागूनही शक्य झाले नाहीतर हे महत्वाचे आहे बरेच नवव्यावसायिक ग्राहकाला अ‍ॅडव्हान्स मागण्याबद्दल भिडस्तपणा दाखवतात हि जागा आवर्जून भिडस्तपणा टाळण्याची आहे) ह्याची निश्चिती कस्टमरकड्न ऑर्डर मिळवताना केलेली चांगली खास करून कस्टमर किंमत आणि डिस्काऊंट बद्दल घासाघीस करत असतो ते क्षण तुमच्या कच्च्या मालासाठी लागणार्‍या खेळत्या भांडवलाची आकडेवारी आणि व्यवस्था तुमच्या बॅक ऑफ माइंड असेल तर हि निगोशीएशन्सच्या वेळी सोपे पडते आत्मविश्वास राहतो.
==भाग दुसरा==
तुम्ही नवीन व्यवसाय चालू करणार असाल तर खेळत्या भांडवलाच्या आकडेवारीचा विचार प्रकल्प अहवालाच्या वेळे पासूनच अथवा व्यवसायाच्या पुर्वतयारी पासून झालेला असावयास हवा. इथे प्रकल्प अहवालाची आपण खूप चर्चा करणार नसलो तरीही खेळत्या भांडवलावर होणार्‍या परिणामांची चर्चा इथे वाजवी ठरावी. केवळ बँकेसाठी लिहिलेल्या चार्टर्ड अकाउंटटचा अहवाल, परिचितांकडून येणारी ऐकीव माहिती दुजोरे किंवा फ्रँचाईजी प्रोमोटर/ उत्पादन मशिनरीच्या सप्लायरकडून येणारी माहिती, नवव्यावसायिक म्हणून तुमचा (उतावळा) उत्साह या सर्वांचे महत्व आपापल्या जागी आहे पण प्रत्यक्षातला फिल्डसर्वे करुन आकडेवारीची स्वतः खातरजमा करणे अत्यंत आवश्यक असते. फिल्डसर्वे हे कॉपिबूक तंत्र आहे तुमच्यातल्या एंटर प्रीन्युअरच्या इंट्यूशन, उत्साह आणि जिद्दीची मोजणी कोणत्याही फिल्डसर्वे मधून होत नाही हे खरे असले तरीही जोखीमींंचा खरा खुरा अंदाज खेळत्या भांडवलाची नेमकी गरज आणि किंमत निर्धारणात वर्कींग कॅपिटलचा रोल इथे आपल्या लक्षात येत असतो, उत्साहाच्या भरात फिल्डसर्वे करने फाट्यावर मारले जाताना दिसते, नवव्यावसायिकाची आर्थीक जोखीम घेण्याची क्षमता मर्यादीत असते, खराखूरा व्यवस्थीत आपण स्वतः फिल्डसर्वे करण्यातला आळस उद्याचालून व्यावसायिकाच्या अंगाशी येऊ शकतो. खासकरून तुम्ही नवे व्यावसायिक असता त्याच व्यवसायात आधी पासून जम बसवून बसलेली मंडळी तुमच्या व्यवसायातून येणार्‍या नव्या स्पर्धेस जे काही शह काटशह देण्याचा प्रयत्न करतात त्यात उत्पादनाची अथवा सेवेची किंमत हा एक फॅक्टर असतो काही वेळा नवा व्यावसायिक आणि जुना व्यावसायिक आपल्याला लागणार्‍या खेळत्या भागभांडवलाची चिंता बाजूला सोडून किंमत स्पर्धेत हकनाक उतरताना दिसतात ज्याचे खेळत्या भागभांडवलाचे गणित व्यवस्थीत आहे तो स्पर्धेची जोखीम हाताळण्यात अधिक उजवा ठरतो. रेडीमेड प्रकल्प अहवाल केवळ ढोबळ अंदाज देतात ते सुद्धा तुम्ही स्वतः केलेल्या सर्वेक्षणाची जागा घेऊ शकत नाहीत.

बँकांच्या माध्यमातून कर्ज उभेकरून प्रथमच व्यवसाय टाकणार्‍यांना अजून एक अडचण भेडसावते ती म्हणजे बँका उर्वरीत सर्व गोष्टींसाठी पत पुरवठा करतात पण ऐन खेळत्या भांडवलावर हात आखडता घेतात फिल्डसर्वे टाळल्यामुले खेळत्या भांडवलाचा अंदाज आलेला नसेल आणि तुम्ही खेळत्या भांडवलाची क्रेडीबल व्यवस्था केली नसेल नवा उद्योग व्यवसाय सुरवातीसच अडखळणे चालू होते. हे खेळत्या भांडवला बद्दल घाबरवणे नाही, यशस्वी जोखीम व्यवस्थापना साठीची आवश्यकता आहे.

स्पर्धेतील वस्तु अथवा सेवेच्या किंमत निर्धारणाकडे वापस येऊ. आपल्या स्पर्धकापेक्षा आपली वस्तु अधिक किमंतीला कशी विकावी/वितरीत करावी याचे नवव्यावसायिकास काय भल्या भल्यांना कल्पना नसते त्यात नवव्यावसायिकास नवा ग्राहक मिळवण्यासाठी प्रस्थापित स्पर्धकापेक्षा कमी किंमतीवर आपले उत्पादन अथवा सेवा विकण्याचा विचार करु लागतो पण प्रस्थापितांशी किंमतीवर टक्कर घेणे हा काही गमतीचा खेळ नव्हे. ब्रँड म्हणजे प्रस्थापित असणे आणि गरज पडल्यास किमंतीवर टक्कर देण्यात सहसा प्रस्थापित उजवा ठरेल, नवव्यावसायिकास आपल्या उजव्या बाजू माहित हव्यात नवव्यावसायिकाकडचे तंत्रज्ञान सहसा नवे असण्याची शक्यता असते असले नसले तरी तसे ग्राहकाला सांगण्याची त्याला संधी असते (हे मी इथे प्रॅक्टीकल सांगतो आहे :) ) म्हणून माझी क्वालिटी प्रस्थापितस्पर्धकापेक्षा अधिक चांगली आहे हि नवव्यावसायिकाने पहिली भूमिका घ्यावी शक्यतो खरोखरही आपण दर्जात उजवे आहोत हे पहावे, दुसरी उजवी बाजू तुमच्याकडे नवे असल्यामुळे ग्राहकसंख्या कमी आहे कमी ग्राहकांना सेवा अधिक वेगाने आणि अधिक पर्सनल टच ठेऊन देता येते त्यामुळे अधिक चांगली सेवा हा दुसरा प्लस पॉइंट सांगावा हे दोन प्लस पॉइंट ग्राहकाला सांगितल्या नंतर किंमत सांगताना प्रस्थापित स्पर्धकापेक्षा पाच पैसे (किंवा २ ते ५ टक्के) अधिक किंमत सांगावी कमी सांगू नये, एकदा सांगीतल्या नंतर तो निगोशीएट करुन तुमची किंमत उतरवेलच पण ते ग्राहकाचे काम ग्राहकाला करु द्या किंमत कमी सांगून शक्यतो सुरवात करु नका. हे लक्षात घ्या की तुमच्या कडे अगदी नवीन असताना ग्राहक कमी आहेत जो काही सुरवातीस पैसा येणार आहे तो सहसा खेळत्या भागभांडवला साठी लागणार आहे. हाताशी खेळते भांडवल नसेल तर कच्चा माल आणता येत नाही तो नाही आणता आणला की गाडी वेगाने रुळावरुन घसरते. म्हणून खेळत्या भांडवलासाठी किमत निर्धारण अगदी डोळ्यात तेल घालून करावे किंमत स्पर्धेत उतरताना नव्या व्यावसायिकाने आपले ऑल अत्यंत जपून टाकावे.

वस्तुचा दर्जा, सेवेचि तत्परता आणि व्यक्तिगत लक्ष यात नवा स्पर्धक सरस असेल तर प्रस्थापितानेही किमंतीवर स्पर्धा करण्यापुर्वी आपल्या खेळत्या भागभांडवलाची स्थिती आणि किंमत पुन्हा एकदा वर्क आऊट करावी, बर्‍याचदा नवेव्यावसायिक त्यांच्या अननुभवामुळेही किंमतस्पर्धेत उतरतात एकदा खेळत्या भांडवलाची अडचण आली की धंदा मिळवण्यासाठी अजून डेस्परेट होऊन अजून किंमत कमी करण्याकडे कल होतो किंमत युद्धातून बुडणारा नवागत बेफिकीर असलेल्या प्रस्थापिताचेही गणित, स्पर्धा म्हणजे काय हे निटसे ठाऊक नसतानाही उलटेपालटे करत असतो त्यामुळे आपण प्रस्थापित आहोत ह्याचा अभिमान जरुर ठेवावा, किंमत युद्ध हे टेकनीक आहे त्याचा वापर आपण सांभाळून करतो आहोत ह्याची प्रस्थापितानेही दक्षता घेणे गरजेचे असावे. आपले वर्किंग कॅपिटल प्रेशरमध्ये न येऊ देता स्पर्धकाचे वर्किंग कॅपिटल प्रेशर मध्ये आणावे हा यशस्वी किंमतयुद्धाचा मुलमंत्र आहे.

==भाग ३ रा ==
तसे पाहू जाता, मल्टी टास्कींग छोट्या व्यावसायिकाचा मध्ये खरा कस लागतो, केवळ तो एकटा सर्व गोष्टी करतो असे नव्हे तर उत्कृष्ट पर्चेस मॅनेजर, उत्कृष्ट प्रॉडक्शन मॅनेजर, उत्कृष्ट एच आर मॅनेजर, उत्कृष्ट मार्केटींग मॅनेजर, आणि सर्वात महत्वाचे उत्कृष्ट फायनान्स मॅनेजर, ते गरजे प्रमाणे उत्कृष्ट तंत्रज्ञ, उत्कृष्ट कामगार, उत्कृष्ट डेलीव्हरी बॉय या सगळ्या भूमिका एका छोट्या व्यवसायाच्या मालकास वठवायच्या असतात यातील प्रत्येक भूमिकेचे महत्व तुम्ही लक्षात घेऊन जेवढ्या व्यवस्थीतपणे पारपाडता तेवढीच तुमच्या व्यवसायाच्या यशाची खात्री होत जाते.

आपण खेळत्या भांडवलाकडे वापस येऊ आपण अजूनही कच्च्या मालासाठी लागणार्‍या खेळत्या भांडवला पाशीच आहोत. अधिकाधीक नफा मिळवणे असो अथवा स्पर्धेला तोंड देणे खेळत्या भांडवलाचे प्रभावी व्यवस्थापन ही व्यावसायीक यशासाठीची महत्वाची गुरुकिल्ली आहे. कमीत कमी खेळत्या भांडवलात अधिकाधीक नफा हे कोणत्याही व्यवसायाचे लक्ष्य असले पाहीजे, कमीत कमी म्हणजे खेळत्या भांडवलाचा अभाव नव्हे. तुमची मागणी आणि उत्पादन वाढते तसे कच्च्या मालाची पर्यायाने खेळत्या भांडवलाची गरज वाढते, मागणी आणि उत्पादन पडते तसे कच्चा माल आणि त्यासाठी लागणार्‍या खेळत्या भांडवलाची गरज रोडावते. खेळते भांडवल हे गरजे एवढे असावे गरजे पेक्षा कमी अथवा अधिक नसावे. तुम्ही ज्यांच्या कडून कच्चा माल घेता आहात त्यांच्याशी दर्जावर तडजोड न करता कमीत कमी किमतीत शक्य तेवढ्या चांगल्या पेमेंट/क्रेडीट टर्मवर माल मिळवणे मागणी आणि उत्पादन वाढते तेव्हा तुम्ही कच्चा माल अधिक विकत घेत असाल तर त्यासाठी सप्लायर कडून डिस्काऊंट मिळवणे म्हणजे तुमचा ग्राहक तुमच्याशी ज्या प्रकारे निगोशीएट करतो तसेच तुम्ही तुमच्या पुरवठादाराशी निगोशीएट करावयास हवे म्हणजे कमीत कमी खेळत्या भांडवलात अधिकाधीक नफा हे लक्ष्य साधणे शक्य होते. पुरवठादारासही तुमच्या पेमेंट वेळेवर येतात याचा विश्वास झाल्यास तो अधिक चांगली प्राईस उपलब्ध करु शकतो म्हणून सेल्स साईडला तुम्ही ग्राहकाकडून गोडबोलून पैसे वेळेवर घेण्यातही कुशल असावयास हवे तरच तुम्ही तुमच्या सप्लायरला वेळेवर पैसे देण्यास सक्षम असाल.

एका वेळी किती कच्चा माल लागणार, माल जसा लागेल तसा विकत घ्यावा का कि एकदम विकत घेऊन ठेवल्यास अधिक चांगल्या किंमतीस मिळेल पण कच्च्या मालाची साठवणूक करुन ठेवल्यास आपले किती खेळते भांडवल अडकून पडेल या सर्व गोष्टंच्या आकडेवारी लक्षात घेऊन साधक बाधक बाजू लक्षात घेऊन आपले खेळते भांडवल आपण अधिकाधीक चांगल्या टर्मसवर राखून आहोत हे महत्वाचे.

अचानक मागणी वाढली अथवा काही कारणाने खेळत्या भांडवलावर ताण आलाच तर तुमचे बँका आणि पतपुरवठा संस्थांशी असलेले चांगले संबंध मदतीस येऊ शकतात. वस्तुतः हा संपूर्ण वेगळ्या धागाचर्चेचा विषय व्हावा, अनुभवी व्यावसायिकाम्नी खाली प्रतिसादातून या विषयी अधिक माहिती दिल्यास उपयूक्त असेल. खेळत्या भांडवलाच्या बाबत तुमचे काटेकोर असणे बँक आणि पतपुरवठा दारांचा विश्वास वाढण्यास साहाय्यभूत होऊ शकते.

मी या खेळते भांडवल विषयावर सवडीने अजून लिहिणार आणि हा लेख वाढवणार आहे. लेख सर्वसामान्य वाचकांना समजण्यास सोपा असावा इतपतच लिहिला आहे. तरीही समजण्यास सोपा आहे असा दावा नाही अधिक उदाहरणे जमल्यास चित्रे इत्यादींचे साहाय्य जाणकारांनी दिल्यास छान होईल. तांत्रिक भाषा तुर्तास टाळत आहे पण प्रतिसादातून जाणकारांनी माहिती दिल्यास चांगलेच. (चुभूदेघे)