कोवळ्या वयातलं व्यसन

:'(

अप्रतिम लेखन. वाक्यावाक्याशी सहमत. लिहित राहा.
(फक्त जरा जास्त गहन विचार करणे सोडा. एवढे पण संवेदनशीलतेचे व्यसन लावून घेऊ नका. दुनिया बडी कु_ चीज है)

माझ्या बहुतांश मित्रांना दारू - सिगारेटचे व्यसन १०वी ते १२वी च्या दरम्यानच लागले आहे. मी योगायोगाने त्या काळात स्वत:लाच शोधत होतो, त्यामुळे त्यापासून दूर राहिलो.. आता मला ते माझे भाग्यच वाटते..

उत्तम विषय आणि मांडणी. धागा वाचतेय.

हम्म..नाजुक वयाचा विषय. अवघड असतं या वयातल्या मुलांना समजून घेणं आणि समजावून सांगण.

दारू पिणं :मर्दाचं लक्षण.
गालिब: अरे तुने तो पी ही नहीं तु क्या जाने.
ह्या: हे तुझ्याच्यानं झेपणार नाही.
हे ऐकून काही चवताळून तिला कडेवर घेतात नंतर तिचं बोट धरून चालतात.ब्रिटिशांनी याचा चांगला वापर केला.

या वयात माझ्या सोबत असणारे ९९% मित्र दारू, सिगारेट वगैरे पित होते. यानंतरच्या काळातही (UG, PG) बरेच मित्र दारू प्यायचे, कित्येकदा रूममध्येच पार्ट्या चालत. पण सुदैवाने अजूनतरी दारू, सिगारेट , तंबाखू पासून दूर आहे.

आपली कोवळ्या वयाची व्याख्या की ? आठवी ते दहावी ? दहावी ते बारावी ? पुढची वर्षे?

तसेच सर्व व्यसने करणारे बरबाद झाले का? आपल्याकडे याबद्दल काही data आहे का? तसेच मग व्यावसाईक क्षेत्रात जे उच्चपदस्थ धुम्रपान आणि मद्यपान करताना दिसतात ते सर्व बरबाद असतात ?

तसेच आपल्याकडे सर्वोत्कृस्त महाविद्यालयांचा data किवा अनुभव आहे काय ? ( IIT ,IIM , BITS , JBIMS,NMIMS , VJTI , SP Jain , COEP , St Xaviers , JJ Arts , GLC etc?)
तेथे सर्व च्या सर्व गुणी बाले असतात काय ?

या वयात आपण श्रीमंत व हुषार मुलांना रोल मॉडेल समजत असतो आणि त्यांचं अनुकरण करायला बघत असतो.

असहमत. आपण एक सरसकट आणि चुकीचे मत बनविले आहे. हुषार ठिक आहे पण श्रीमंत मुलांना आपले रोल मॉडेल समजणे हे चुकीचे आहे. त्यांच्या श्रीमंत असण्यात त्यांचे कर्तृत्व काय? श्रीमंत आई-वडीलांच्या पोटी जन्म घेतला जे त्यांच्याही हातात नव्हतं. अनुकरण करायला ज्यांना आपले आदर्श मानायचे त्यांच्यात स्वतःचे गुण असावेत. आई-वडील श्रीमंत हा त्यांचा गुण होऊ शकत नाही.

जगात कोठे काय चाललय, नविन कॉम्पुटर गेम्स, शिक्षकांच्या-मुलींच्या खाजगी गोष्टी, नवे चित्रपट, हिरॉईन्ससर्वकाही. त्याच्या ज्ञानापुढे आणि आत्मविश्वासापुढे आपण म्हणजे कःपदार्थ.

वरील विधानांमध्ये 'ज्ञाना'चे जे नमुने दिले आहेत ते अनुकरण करण्याजोगे नाहीत. तो अभ्यासात किती हुशार होता, खेळात किती हुशार होता, सभाधीटपणा, वक्तृत्व, अभ्यासपूर्ण ठाम मते असणे इ.इ.इ. गोष्टी त्या वयात महत्त्वाच्या असतात.

एवढा भारी पोरगा दारूची तारिफ करतोय म्हणल्यावर दारू पिणे कदाचित चांगलेच असेल असे वाटणे साहजिक आहे.

आपण स्वतः आयुष्याबद्दल, चांगल्या वाईटाचा विचार करीत होता की नाही अशी शंका येते. 'तो करतोय म्हणजे चांगले'
असा विचार मनांत येणे म्हणजे आपली विचारशक्ती गहाण टाकल्यासारखे आहे. प्रत्येक चांगल्या वाईटाचा विचार प्रत्येकाने करून चांगल्याचेच अनुकरण करायचे असते. आणि घरच्या संस्कारातून, शालेय संस्कारातून ह्या बद्दलची जागृती त्या वयातही आलेली असते.

जगात कोठे काय चाललय, नविन कॉम्पुटर गेम्स, शिक्षकांच्या-मुलींच्या खाजगी गोष्टी, नवे चित्रपट, हिरॉईन्स सर्वकाही. त्याच्या ज्ञानापुढे आणि आत्मविश्वासापुढे आपण म्हणजे कःपदार्थ.

'ज्ञान' कशाला म्हणावे ह्या बद्दलच आपल्या मनांत संभ्रमीत अवस्था आहे. आणि स्वतःला कमी समजणं हा दुर्गूणही आहे. जर आपण मागे पडत असू तर योग्य ज्ञान संपादून स्वतःची किंमत स्वतःच वाढविली पाहिजे. अकारण स्वतःला कःपदार्थ समजल्याने मनांत कायमस्वरूपी एकप्रकारचा न्यूनगंड निर्माण होतो जो तुमच्या प्रगतीसाठी घातक आहे.

घरचे संस्कार तर दारू ही नेहमी वाईट कशी असते असेच होते.

नुसते संस्कार चांगले असून भागत नाही. ते आई-वडीलांचे कर्तव्य होते. ते त्यांनी केले. पण ते संस्कार प्रत्यक्षात आचरणे हे आपले कर्तव्य आहे. तिथेच जर आपल्या मित्राची वाईट गोष्टही आपल्याला 'तो हुशार आहे म्हणून' समर्थनिय आणि अनुकरणिय वाटत असेल तर घरचे संस्कार वायाच गेले म्हणावे लागेल. तुम्ही त्या मार्गाने गेला नाहीत ते कदाचित तुमच्या जवळ आवश्यक ते पुरेसे धाडस नव्हते म्हणून पण तुमचे विचार दोलायमान झाले हा मनाचा कमकुवतपणा दर्शवितो.

अमुक प्रकारची पुस्तके किंवा सीडी त्याने कशी मिळवली, ती कशी कुठे वाचली, पाहिली हे त्याने आधिही सांगितले होते. पण एक म्हणजे ह्या गोष्टी वाईट आहेत हेच माहित नव्हते कारण ह्यावर मोठ्यांकडून कधिच काही ऐकले नव्हते

म्हणूनच म्हणतो तुम्ही स्वतः विचार करीतच नव्हता. घरचे काय म्हणतात त्यावरच अमल करण्याकडे तुमचा कल होता. तसे का करायचे आणि का करायचे नाही ह्यावर तुमची स्वतःची परिपक्व मते तयार झालीच नाहीत. त्यामुळे 'घरच्या
मोठ्यांकडून कांही सांगितले नाही' म्हंटल्यावर तुमची मनःस्थिती दुविधेत सापडली. बाकी त्यावयात 'हे' चांगले की वाईट ह्या बद्दल मनांत साशंकता होती हे आश्चर्यच आहे. आमच्या वेळी मनोरंजन आणि जालिय ज्ञानाचा विस्फोट न होताही ह्या पासून दूर राहायचे ज्ञान सर्वानाच असायचे.

सर्वप्रकारच्या सुसंस्कारांवर आपल्या व्यक्तीमत्त्वाची इमारत उभी असेल तर बाहेरच्या दु:ष्प्रवृती ती ढासळवू शकत नाही. एकाच घरातील सर्व मुलांवर आई-वडील सारखेच संस्कार करीत असतात पण तरीही मुले वेगवेगळ्या व्यक्तिमत्त्वाची बनतात कारण नुसते संस्कार करणे नाही तर ते आत्मसात करणं, स्विकारणं, आचरणात आणणं ही जबाबदारी त्या त्या मुलाची असते. त्यात ते प्रत्येक मुल वेगवेगळ्या पद्धतीने स्विकारते किंवा नाकारते आणि म्हणून त्यांची व्यक्तिमत्त्वे विभिन्न स्वरूपाची होत जातात.

सिगरेट पिऊन आवाज सुधारतो म्हणतात.

पिउन की ओढुन म्हणतो की रे मी शिगरेट्ट ?

सुंदर लेख!! लिहीत राहा.

ह्याचा मुद्यावर पुढच्या पिढीला या व्यसनांची गरज वाटणार नाही असे वातावरण पालकांना ( त्यांचा परीने )कसे निर्माण करता येईल याची चर्चा झाले तर बरे होईल.

प्रभाकर पेठकर काका
आपले विचार अगदी साने गुरुजी सारखे वाटले - आपण की करता?
असो मी पण दहिसर ला बर्याचदा यायचो .. आताही येतो .माझे खास पिणारे मित्र दहिसर चे आहेत . अजूनही दोन महिन्यात एकदा दीपा वर मी असतो.
तुम्ही कोठल्या शाळेत होता .. केंव्हा ??? तुम्ही "मामा" वर पडीक असायचा का? तसेच तुम्ही बोमन ला ( रुस्तमजी वाला) ओळखता का ?

या जगात एवडे आदर्शवादी संस्कार ठेवतात हे बघोन आनंद झाला ...

कोणीही आपला वैयक्तिक अनुभव लिहिला नाही याचं आश्चर्य वाटलं. वेळ मिळाला की माझा अनुभव लिहीन.

तंबाखू हे मृत्यूचे जगातील दुसरया क्रमांकाचे कारण आहे. आणि २०२० पर्यंत दरवर्षी एक कोटी लोक दरवर्षी तंबाखूमुळे म्र्युत्यू पावतील असा जागतिक आरोग्य संघटनेचा अंदाज आहे. भारतात सध्या ८-९ लाख लोक दरवर्षी तंबाखूमुळे मृत्यू पावतात. भारतात १५ वर्षाच्या खालील ४० लाख लोक तंबाखू चे नियमित सेवन करतात. तंबाखू हे सर्वात महत्त्वाचे प्रतिबंध करता येण्याजोगे कारण आहे.
Tobacco is the second major cause of death in the world today. Nearly 5 million people die due to tobacco use every year and this figure will increase to 10 million tobacco attributable deaths per year by 2020(1). Of these, 7 million deaths will occur in the developing countries, mainly China and India(2,3). The number of people in the age group of 18 years and younger in the world today is 2.4 billion, which is the largest generation in history. Since most of young people in developing countries are currently non-tobacco users, tobacco industry especially targets them. Everyday about 80,000 to 100,000 young people initiate smoking, most of them in the developing countries(4). Of 1000 teenagers who smoke today, 500 will eventually die of tobacco related diseases-250 in their middle age and 250 in their old age(5). Tobacco is the single largest preventable cause of death and disability worldwide.

India is the world’s second largest producer of tobacco. Every year about 800,000-900,000 Indians die due to tobacco use(6). It was estimated in 1999-2001 that 5,500 adolescents start using tobacco every day in India, joining the 4 million young people, under the age of 15, who already use tobacco regularly(7,8). Like other developing countries, the most susceptible time for initiating tobacco use in India is during adolescence and early adulthood, ages 15-24 years(9). Most tobacco users start using tobacco before the age of 18 years, while some start as young as 10 years(8)
http://www.indianpediatrics.net/aug2005/aug-757-761.htm
हे फक्त तंबाखू बद्दल आहे
बाकी व्यसनांची कथा नंतर.
आपणच वाचा आणी विचार करा

स्वानुभव जास्त रंगवून सांगता येणार नाही पण थोडक्यात सांगतो.
12वी ला असतांना चैतन्यकांडीच व्यसन लागलं. 12वी नापास झाल्यावर एक वर्ष तर एका दिवसाला 20 ईतपत ते वाढत गेलं. पण ग्रॅज्युएशन च्या पहिल्या वर्षभर ते निग्रहाने कमी करत घेतलं. 2र्या वर्षी NCC लावल्यामुळे ते प्रमाण एका महिन्याला 4/5 एवढं कमी केलं(धावण्याचा स्टॅमिना वाढवायचा होता). काॅलेज ग्रुप मधील एकाही जिगरी बडी ला ही माहित नसेल की मी शिग्रेट पितो व मला कोणाचीही संगत नव्हती. आणी आत नोकरी व इतर रामरगाड्यात गुंतल्यापासुन हे व्यसन 97.5% कमी बंद झालय. आता विश्वास आहे की हे व्यसन कमी होइल पण वाढणार नाही. हे सर्व होत असतांना अनेक दारू पिणारे मित्र भेटले व भेटतात पण दारू पिण्याच मन होत नाही कारण माझ्या एखाद्या गोष्टीत वाहून जाण्याच्या क्षमतेवर मला विश्वास आहे म्हणून एकच प्याला पासून दूर रहातो.

जवळ जवळ प्रत्येकाला कुठलेही व्यसन हे मित्रांमुळेच (किंवा इतर कोणामुळेच) कसे काय लागते? मला इच्छा झाली आणि मी आस्वाद घेऊन बघितला असे कोणीच कसे म्हणत नाही?
मी दारु पितो पण मला ही सवय कोणामुळेही लागलेली नाही. दहा पैकी नऊ वेळा मी निवांत एकटा बसूनच ढोसतो. मूळात घरचे संस्कार वैग्रे असले काय नसते. धाडस नसले की लोकं संस्काराचा आडोसा घेतात.

मी ए एफ एम सी मध्ये असताना एका साध्या गावच्या मित्राला सिगारेट ओढताना पाहिले आणि विचारले का रे बाबा, सिगारेट का ओढतोस?
त्यावर तो म्हणाला लोक मला स्मार्ट समजत नाहीत.
मी त्याला म्हणालो कि जर एक रुपयाच्या सिगारेतने माणूस स्मार्ट होत असेल तर पुणे स्टेशन वरचा भिकारी पण एक रुपयात स्मार्ट होउ शकेल.
तो चमकला. पण त्याला त्यातील गम्य कळले आणि त्याने "असले" प्रयत्न सोडले. आज तो एक प्रथितयश कान नाक घसा याचा तज्ञ आणि प्राध्यापक आहे.
माझ्या मुलाने मला हाच प्रश्न ९ वीत असताना विचारला होता आणि मी त्याला हेच उत्तर दिले होते. शिवाय हेही सांगितले कि स्मार्ट दिसण्यासाठी कोणत्याही बाह्य गोष्टींची आवश्यकता असणे हे तुमच्या न्युनगंडाचे लक्षण आहे. स्मार्टनेस हा आतूनच असायला पाहिजे. ते त्याला इतके पटले कि या गोष्टी त्याने त्याच्या ग्रुप वर टाकल्या आणि सर्व मुलांना हि ते पटले. सुदैवाने त्याच्या मित्रांपैकी जवळ जवळ कोणीच सिगारेट ओढत नाही( नसावा). हीच गोष्ट दारू पिण्याबद्दल आहे.
मॉडर्न होण्यासाठी विचारसरणी बदलणे कठीण आहे. पण हातात दारूचा ग्लास/ सिगारेट पकडणे सोपे आहे.

आमच्या घराजवळ राहाणारा माझा एक सिनियर स्कूलमेट आहे. त्याचे वडील चेन स्मोकर. बरेचदा दारूही पीत. अगदी घरीदेखिल. त्याच्या १८व्या वाढदिवशी वडीलांनी बाटली आणली. त्याला समोर बसवले. आणि सांगितले, 'तू अजून प्यायला आहेस की नाही माहित नाही. पण नसशील प्यायला, तर पहिली बाटली माझ्याकडून. आणि यापुढे दोन गोष्टी लक्षात ठेव. कधीही एकट्याने प्यायची नाही. आणि दुसरे म्हणजे, कोणी कंपनी नसेल तर मला सांग, मी बसेन तुझ्याबरोबर.' त्याला त्याच वेळेस सिगरेटही ऑफर केली, मात्र हे सांगून, 'शक्यतो ओढू नकोस. पण तुझं तू ठरव.'

तो मित्र आजतागायत दोन्ही गोष्टींपासून दूर आहे. तो म्हणतो, 'त्या वयात या गोष्टी थ्रिल म्हणून केल्या जातात. आमच्या बापसाने हवाच काढून घेतली त्या थ्रिलमधली. मित्र जेव्हा हे सगळे थ्रिल म्हणून करत त्यावेळी मला त्यांची कीव यायची.'

माझ्यापुढे तो बाप आदर्श म्हणून आहे.

व्यसने करणारी माणसे यशस्वी होत नाहीत असा दावा नाहीच यात. व्यसनांमुळे त्या माणसाचे आणि त्याच्या जवळच्या नातेवाईकांचे नुकसान होते. हे किती होते आणि त्याचे काय करायचे हा ज्याचा त्याचा प्रश्न आहे. फक्त जे लोक व्यसनान्चे उदात्तीकरण करतात त्यांनी आपल्यामुळे दुसर्या माणसाचे नुकसान होऊ शकते हे लक्षात ठेवले पाहिजे. वर दिलेल्या दुव्यातील दोन वाक्ये परत उद्धृत करीत आहे.
Of 1000 teenagers who smoke today, 500 will eventually die of tobacco related diseases-250 in their middle age and 250 in their old age(5). Tobacco is the single largest preventable cause of death and disability worldwide.

म्हणजे दुग्धशर्करा योग,
व्वा काय तरतरीत होतं डोकं
.
.
.
.
पण कधीतरीच हं,दररोज नव्हे
(सूचना-धूम्रपान आरोग्यास हानिकारक आहे)

सिग्रेट मी चोरली. पेटवून बघितली. घाबरत घाबरत एकच झुरका मारला आणि जे काय झालंय डोक्यात ते अजूनही आठवतं. अर्धा तास तरी ठसकत उसकत बसलो होतो. डोकं गरगरत होतं. ही असली गोष्ट बाबा का ओढतात ते समजलं नाही आणि आणखीन गोंधळलो. :( परंतु आपण हे कधी करायचे नाही हे ठरवले तेव्हाच.
बाबांचे एक मित्र होते खलील म्हणून. उर्दू शेरोशायरीमधला उस्ताद माणूस. बोटांच्या चिमटीत सदैव धुनी पेटलेली. आमच्या घरी आले तेव्हा मला म्हणाले "बेटा, इस शौक पे मैंने जितना पैसा बरबाद किया है उसमें मैं एक अँबेसिडर कार खरीद सकता था! और मेरी तबिय्त का हाल तो पूछो मत! बेटा जिंदगीमें कभीभी स्मोकिंग मत करना!!" बस तेवढे शब्द माझ्या मनावर कोरले गेले आणि मी पुन्हा हातात कधीही सिग्रेट धरली नाही.
मित्रांसोबर बिअर प्यायलोय परंतु त्यापेक्षा पुढे कधी गेलो नाही आतातर मी चहा कॉफीही क्वचितच घेतो! :)

इथे अम्रिकेत तर मुलांना अगदी लहान वयातच अल्कोहोल, सिग्रेट, ड्र्ग्जबद्दल व्यवस्थित माहिती देतात. त्यातले धोके समजावून देतात. बहुतांश मुले यापासून दूर राहू शकतात. आपण त्यांच्या संगतीवर लक्ष ठेवायलाच लागतं परंतु त्यातलं थ्रिल करुन बघण्याआधी त्यातले धोके माहीत असल्यामुळे मुलं सहसा त्यावाटेने जायची शक्यता कमी असते.

माझा मुलगा लहान असताना आम्ही ज्या अपार्टमेंट मध्ये रहात होतो तिथे एका अमेरिकन स्नेह्याची पत्नी स्मोकिंग करत होती. वयाने मोठे होते ते. ती बाई पन्नाशीची तरी असेल. हा लगेच तिच्याजवळ पळत पळत गेला आणि म्हणाला "यू आर गोइंग टु डाय इफ यू स्मोक!" :)

-मुक्तरंग