जुलूस

वाचतोय..

*

सर्वसाधारण अमेरिकन माणूस कार असूनही त्याच्या आदिम पूर्वजाइतका चालतोच फक्त लॉबी, पार्किंग आणि कॉरिडॉर्समध्ये. इलिच म्हणतो "The model American puts in 1600 hours to get 7500 miles: less than five miles per hour. In countries deprived of a transportation industry, people manage to do the same, walking wherever they want to go, and they allocate only 3 to 8 percent of their society's time budget to traffic instead of 28 percent".

पटले. अजुन काही वर्षात पुणेदेखिल याच परीस्थीतीत पोहचेल.

नगरीनिरंजन, खूप प्रभावी लेखन. सो कॉल्ड मार्केट फोर्सच्या आहारी आपण कसे जात आहोत हे सांगणारा लेख. लेखनशैली नेहमीप्रमाणेच अप्रतिम. :)
मध्यंतरी प्रोजेक्ट मेघदूतच्या निमित्ताने मध्य प्रदेशचा बराच भाग पालथा घातला, महाराष्ट्रातही पेंच प्रकल्पातील काही गावांमधून हिंडलो. वेगवेगळ्या क्षेत्रातल्या लोकांशी झालेल्या चर्चेतून बरेच नवे तपशील समजत होते. गरजांचे व साधनसंपत्तीचे बाजारीकरण आणि त्याचा आदिवासी जीवनावर झालेला प्रभाव या निमित्ताने मांडू इच्छितो.
१. शिक्षणः आजच्या घडीला नागरी रुढ शिक्षणावरच सर्व आदिवासींचा भर आहे. अर्थातच सरकारच्या माध्यान्ह भोजन, सर्वशिक्षा मोहिमेचाही हा प्रभाव लक्षणीय म्हणावा असाच आहे. यात गैर किंवा वावगे असे काहीच नाही; पण... आजच्या आदिवासींच्या पिढीला पारंपारीक ज्ञान अज्जिबात नाही. त्यांना त्यांच्या परंपराच माहिती नाहीत. जंगलवाचन किंवा जंगलचे ठोकताळे, त्याची साधी माहितीही त्यांना नाही. याला कारण म्हणजे शिक्षणाचे बाजारीकरण. पारंपारीक ज्ञान आजच्या घडीला उपयोगाचे नाही या समजूतीचा पडलेला प्रभाव.
२. रोजगारः सरकारच्या धोरणांमुळे आदिवासींना लाकूड्तोड करण्यास मज्जाव करण्यात आला आहे. वनविभागाशिवाय इतर कुणासही लाकूडतोडीचा अधिकार नाही. त्यामुळे या लोकांचा पारंपारीक व्यवसायही संकटात आला. पर्यायी मार्ग म्हणून हे लोक शेतीकडे वळले आहेत. पण तिथेही उत्पादकतेच्या नावाने शिमगाच आहे. अनेक ठिकाणी आदिवासींना विस्थापित करुन जेथे जमिनी देण्यात आल्या त्या सुपीक नाहीत. नापिकीचे प्रमुख कारण म्हणजे इंग्रजांनी वनांचे केलेले सागवानीकरण! आज जेथे जेथे आपण जंगल म्हणून जातो, तिथे वृक्षविविधता क्वचितच आढळते. सर्व जंगलांमध्ये सागवानाचीच झाडे लावण्यात आली आहेत (इंग्रज सरकारच्या कृपेने). त्या ठिकाणी नंतर सागवानाशिवाय काहीच उगवत नाही. सागवानच का? कारण त्याला मागणी असते. जर बांबूला मागणी (दरही) जास्त असती तर सगळीकडे बांबूची बेटे दिसली असती. सागवानाच्या झाडावर कोणताही पक्षी घरटे बनवत नाही; जनावर खात नाही. आज जे देश जैवविविधता जैवविविधता म्हणून बोंबा मारताहेत त्यांनी यातून योग्य तो बोध घ्यावा.
इतर ठिकाणहून (मध वगैरे) जे उत्पन्न मिळते त्याला गौण वनउपज म्हणून टॅक्स लावला जातो. अनेकदा त्याचा बागूलबुवा दाखवून आदिवासींना (सरकारी यंत्रणेकडून) लुटलेही जाते. हे चक्र भेदण्यासाठी म्हणून आदिवासी युवक रोजगारासाठी शहरात दाखल होतो ते एखाद्या डिग्री/डिप्लोमाच्या सर्टीफिकेटच्या जोरावर.
शहरीकरणः जंगलात आदिवासींच्या मूलभूत गरजा ज्या प्रकारे भागतात तश्या शहरांमध्ये भागत नाहीत. शहरात प्रत्येक गोष्टीसाठी पैसाच लागतो. रहायचे तर घर हवे. हातात असते फक्त डिग्री/डिप्लोमाच्या सर्टीफिकेटची भेंडोळी आणि तुटपुंजी रक्कम. मग उभ्या राहतात झोपडपट्ट्या! शहरातील इतर आमिषेही कमी नसतात. संपर्कसाधनांत आज मोबाईलही एक गरज बनली आहे. त्यासाठी पैसा हवा. मग एकतर सावकारी कर्जाच्या विळख्यात स्वतःला गुरफटवून घेतो किंवा गुन्हेगारीत तरी.
प्रत्येक गोष्टीचे आपण होमोजिनायजेशन करत चाललो आहोत. आदिवासी असो वा कुणीही; त्याने रुढ व्यवस्थेत सामील व्हावे असाच आपला दुराग्रह असतो.

(प्रतिसाद अतिशय विस्कळीत आहे याची कल्पना आहे. पण गेले महिनाभर काहीही केल्या नीट मांडता येत नव्हते. आज ननिंच्या लेखाच्या निमित्ताने वाचा फुटली आहे.)

हम्म्म्म....
डोळे उघडणारे लेखन वगैरे म्हणणार नाही कारण आकडेवारी पाठ नसली तरी इतर वाचनातून, इंटरनेटच्या माध्यमामुळे हे बर्‍याच जणांना माहित असतं. फारतर समजून , उमजून विसरण्याचा प्रयत्न करता येईल.

शिक्षणाचा मुद्दा पटण्यासारखा आहे.
सध्याचे शिक्षण म्हणजे, कमीतकमी वेळात जास्तीतजास्त अन्न खाण्याच्या स्पर्धा असतात ना , तसे झाले आहे. कुठलाही विषय शिकताना त्याची फंडामेंटल्स समजलीच नाहीत तर ती फक्त पोपटपंची होते. इथे तर कुणाला वेळच नसतो. सगळ्या मुलांची आकलनशक्ती ही सारख्या वेगाने कशी काम करेल ? मग होते काय की, दोनचार हुशार मुलांनी पटापट उत्तरे दिली की सगळ्या वर्गाला समजलंय असं गृहीत धरुन शिक्षक पुढे जातात.

इतर मुद्यांबद्दल मात्र सहमत नाही. चंगळवादी संस्कृती ही कितीही विरोध केला तरी फोफावतच जाते.
एखादा फुगा फुगतच राहिला तर त्याला विरोध करु नये. आणखी फुगु द्यावा. त्याच्या क्षमतेपेक्षा जास्त हवा भरली गेल्यावर तो फुटतोच. मार्केटला आपला घास घेऊ द्यायचा की नाही हे जर त्या भक्ष्याला कळतच नसेल, तर ते अनुभवानेच शहाणे होतील.

आपल्या देशात मुख्य प्रश्न हा लोकसंख्येचा आहे. स्पर्धा ही जीवघेणी झाली आहे ती अति लोकसंख्येमुळेच. परदेशांत तुलनेने शांत जीवन व सुबत्ता ही कमी लोकसंख्येमुळेच आहे. गाडीत जागा मिळण्याची शाश्वती असेल तर कोणीही जिवावर उदार होऊन जागा पकडायला घुसणार नाही.
एकंदर लेखात निराशावादी सूर वाटतो.

बाजारीकरणाचा रेटा एवढा जबरदस्त आहे की मोठ्या लोकांच्या लग्न, पोरांबाळांच्या फोटोसारख्या खाजगी गोष्टींचे हक्क सुद्धा विकले जाताहेत. आणि लोक ते चवीने पाहताहेत. शिक्षण कोणाला पाहिजे? सगळ्याना पाहिजे पदवीचा कागद. तो नसला तर तुमची किंमत शून्य. जगाबद्दल शिकण्याऐवजी आज सगळ्या शाळा कॉलेजांमधे डोक्यात ठराविक माहिती फक्त कोंबली जाते.

आदिवासी आणि जंगलं येत्या काही वर्षात नाहीशी होतील. कुणाला त्याचं काय आहे? कारण या आदिवासींकडे उपद्रवमूल्य काही नाही ना! नक्षली आणि ख्रिश्चन मिशनरी त्याना मदत करतात पण त्यात त्यांचा स्वतःचा अजेंडा असतो. अन्या जंगलांबद्दल लिहितोय, गोव्यात गेली काही वर्षे पट्टेरी वाघ लोकवस्तीत येताहेत आणि मारले जाताहेत, पण सरकार गोव्यात ढाण्या वाघ आहेत हेच कबूल करायला तयार नाही कारण मग ती जंगलं राखीव करावी लागतील आणि खाणसम्राटांना ते परवडायचं नाही.

गुगल मॅप वर गोवा आणि कर्नाटकचे नकाशे बघा. हिरव्यागार पश्चिम घाटाच्या मधे मधे खाणींचे विद्रुप तांबडे कोडासारखे चट्टे दिसतील. पण जोपर्यंत खाणी चालू आहेत तोपर्यंत जंगलं कोणाला हवी आहेत?

या गाड्यांनी इतकं नुकसान केलंय तरी आम्हाला आणखी मोठी गाडी पाहिजे. त्यासाठी मग गॅस सिलेंडर पण बेकायदा वापरायची तयारी. रस्त्यावर पहिला हक्क पायी चालणार्‍यांचा. पण हा नियम कागदावरच रहातो. एखद्या गाडीवाल्याला तुम्ही रस्त्यात चालताय म्हणून गाडीचा वेग कमी करावा लागला तर तो तिथेच तुमची आयमाय उद्धरणार. नाहीतर सरळ अंगावर गाडी घालणार.

लोकांना जेवायला धान्य नाही. जगातले १/३ गरीब लोक भारतात रहातात, अमेरिकेच्या तुलनेत पाहिलं तर भारतातले ६८% लोक दिवसाला २ डॉलर्सपेक्षा कमी कमवतात म्हणून दारिद्र्यरेषेखाली आहेत. तेंडुलकर कमिटीच्या रिपोर्टप्रमाणे भारतातले ३७% दारिद्र्यरेषेखाली जगतात. दारिद्र्यामुळे त्याना अधिक चांगल्या संधी उपलब्ध होत नाहीत आणि अज्ञान, अनारोग्य, गुन्हेगारी यांचं दुष्टचक्र चालूच रहातं. तरी धान्य बिअरसाठी वापरू नका म्हणून बोंबा मारणारे गाढव कारण दारू पिंणे हा काही लोकांचा हक्क तुम्ही काढून घेताय!

उद्धवा, अजब तुझे सरकार!
लहरी राजा प्रजा आंधळी,
अधांतरी दरबार!

एकाच वेळी प्रचंड सहमत आणि प्रचंड असहमत.
वादावादी करायला, चर्चा करायला मटिरियल ठासून भरलेला लेख.
अजूनही चांगले वैचारिक लेखही येतात, हे पाहून बरं वाटलं.
शेवटच्या ओळीवरुन(मार्केटच आपला उपभोग घेते ह्यावरून) भर्तृतहरीची एक ओळ आठवली.
भोगा न भुक्ता वयमेव भुक्ताः
बाकीचे फुरसतीत.

" जी मुक्त करते ति विद्या" असं काहिशी विद्येची व्याख्या आठवली. पण मुक्तपणाची धुंदी ओळखणे आणि पचवणे कठीण. मग उरतो हा असला गुंता.

फार मार्मीक लिहीलत हो ननी.

अर्धवटराव

आज सकाळीच, कॉलेज शिक्षणातून नेमकं काय मिळतं याविषयीच्या इतरत्र चर्चेत, एका अफलातून संघटनेची आणि त्यांच्या अनोख्या शिष्यवृत्ती-प्रकल्पाची माहिती मिळाली, ती इथल्या चर्चेशी अगदी सुसंगत आहे म्हणून देतो आहे.

अमेरिकेतील पीटर थील (Peter Thiel) या उद्योजकाने ही आगळीवेगळी शिष्यवृत्ती गेल्या वर्षी सुरू केली. या शिष्यवृत्तीच्या माध्यमातून २० वर्षांखालील २० तरूण निवडले जातात, आणि या तरुणांनी पुढील २ वर्षे कॉलेजमध्ये न जाता, शिष्यवृत्तीचे १००,००० डॉलर्स वापरून फक्त त्यांना आवडतं त्या विषयातील संशोधनावर लक्ष केंद्रित करायचं, त्यासाठी स्वावलंबनाखेरीज त्यांना मार्गदर्शन मिळतं ते यशस्वी आणि दृष्टे अशा शास्त्रज्ञांचं, उद्योजकांचं, आणि विचारवंतांचं. एखादी path-breaking कल्पना घेऊन, तिचं product मध्ये रुपांतर करून दाखवायचं, असा काहीसा हा प्रकल्प आहे. कॉलेजच्या वर्गांमधून शिकवलं जाणारं ठोकळेबाज शिक्षण न घेता खर्‍या जगात येणार्‍या अडचणींमधून कमीत कमी ठेचकाळत पण लवकरात लवकर स्वयंपूर्ण होण्यासाठी आणि यशस्वी उद्योजक निर्माण करण्यासाठी ही योजना आहे.

या प्रकल्पातील मार्गदर्शकांविषयी माहिती इथे आहे:

ही शिष्यवृत्ती योजना आता दुसर्‍या वर्षात प्रवेश करते आहे. जगभरातून अर्ज मागविण्यात आलेले आहेत. Applications for the 2013 class are due by 11:59 PM, December 31, 2012. Applicants must have been born after December 31, 1992 to qualify.

आधिक माहिती इथे मिळेल.

" Rather than just studying, you’re doing." असं विद्यार्थ्यांना सांगणार्‍या Twenty Under Twenty योजनेत खालील प्रकारच्या संशोधनांना प्राधान्य मिळतं:

याच संस्थळावर Do Too Many Young People Go to College? हा वॉल स्ट्रीट जर्नलमधील लेख मिळाला. तो वाचतो आहे.

नगरीनिरंजन: विचार करायलाच लावणार्‍या लिखाणाची तुमची हातोटी कायम आहे, धन्यवाद!

खरं तर अन्या दातारचा आख्खा प्रतिसादच थेट पाहिल्यानं आलेला असल्यानं जे जसं आहे, त्यावर बराच प्रकश टाकतोय. पैसातैंनी जंगलचं नवीनच गौडबंगाल संगितलय. लेखही एकूणात चांगलाच आहे. आणि त्या प्रतिसादांपुढे खरं तर लिहिण्याची गरजच पडू नये. पण्....रहावत नाही.
.
इतकी भरभराट होत असतानाही चुकचुकणारी माणसं नैराश्याची बळी वाटायला लागतात,
छे हो. "इतरांची" भरभराट होताना चुकचुकणारी माणसे "अपयशाची" बळी असतात.
.
समृद्धी, शिक्षण वगैरे आल्यावर लोकसंख्या स्थिर होईल असे म्ह्णताना प्रगतीच्या गेल्या साठ वर्षांमध्येच लोकसंख्या दुपटीहून अधिक का वाढली हे कळत नाही
ती कर्व्ह वगैरे भानगड ठाउक नाही आपणास?
http://mr.upakram.org/node/1693 हे तुम्हाला माहित नसणं शक्यच नाही.
सिंगापूर, युरोप, अमेरिकेच्या उदाहरणावरून सगळे म्हणतात की लोकसंख्या स्थिरावणार.
(अमेरिकन जनसंख्या वाढते आहे, पण त्यात जननदर वृद्ध्ही काहीही नाही, अगदिच स्थिर. पण स्थलांतरित व स्थलांतरितांचय पिढ्यांमुळे ती वाढते आहे. अमेरनाही.मागील दोनेकशे वर्सहपासून स्थायिक लोकांमुळे नाही.)
.

आणि आदिमानवाची लोकसंख्या मात्र कोणत्याही समृद्धीविना पन्नास लाखाच्या आसपास कशी स्थिर राहिली हे कळत नाही१.
प्रचंड जननदर आणि प्रचंड मृत्युंचे प्रमाण. कधीकधी मृत्युचे प्रमाण अधिक होइ.(मध्ययुगात प्लेगच्या महासाथीने आख्ख्या युरोपातील एक तृतीयांश लोकसंख्या संपवली म्हणतात. हा आजवरचा ज्ञात जागतिक विक्रम आहे.) युद्धे, अपुरे अन्न, नैसर्गिक संकटात रेस्क्यू न झाल्याने मरणारे अगणित, आजारी, जखमींवरच्या उपचारांची अनुपलब्धता, ह्यामुळे कुणीही मरायला काहीही लागायचे नाही.(ह्या गोष्टींत एकाएकी घट होणे हे लोकसंख्या स्फोटाचे हे महत्वाचे कारण.)
आपल्या आजोबांच्या पिढीने परंपरागत अनुभवाने १०-१२ अपत्ये असावीत म्हणजे त्यातली निदान २-४ जगतील असा विचार केला. आधुनिक तंत्रज्ञानाने जन्मास आलेले जवळपास सगळेच जगले! लोकसंख्येचा स्फोट असा दुसर्‍या महायुद्धानंतरच्या काळात जगभर झाला.(अगदि युरोप्-अमेरिकेत सुद्धा.पण तुलनेने कमी.)
.
.
मोठमोठ्या कंपन्यांची जगातल्या अगदी थोड्या लोकांच्या फायद्यासाठी काम करणारी ही बाजारू यंत्रणा प्रगतीचे ढोल इतक्या मोठ्या आवाजात वाजवत आहे की काय खरं आणि काय खोटं हे न बघताच माणसं त्या तालावर नाचू लागतात.
पहिला मुद्दा मिळाला ज्यावर सहमत. ह्याच्या वरती आअतापर्यंत जे काही लिहिलय ते काहीच समजलं नाही.
.

पण आपण खातो ते नक्की कुठून येतं त्याचं ज्ञान मिळत नाही.
हे पूर्वीही मिळायचं ह्याबद्दल साशंक आहे. उलट आज येणार्‍या जिन्नसांचे बारीक बारेक कंगोरेही पाहिले जातात.
फक्त काही कुतूहल असणार्‍यांनाच त्याचं ज्ञान होतं.(अन्न कसं उगवतं, बीजाच रोप कसं होतं वगैरे वगैरे.)
.

आपण खातो त्यात नक्की किती पेस्टिसाईड्स आहेत ते कळत नाही.
म्हणजे? पूर्वी कळायचे?
.
आमच्या अन्नाचं बाजारीकरण होतानाही आम्ही पाहात राहतो.
पुन्हा सहमत. हल्ली अन्न "मॅन्युफॅक्चर" होतं कारखान्यात.
.
कोणत्याही दिशेने चालू लागण्याचे आमचे स्वातंत्र्य घालवून ठराविक मार्गाने जायचे नियम पैसे देऊन विकत घेतो
हे हायक्लास. प्रचंड आवडले.
.
कॅन्सरच्या नावाने गळे काढणारे आम्ही कारच्या नळीतून बाहेर पडणारे कार्बन मोनॉक्साईड, सल्फर डाय ऑक्साईड आणि हायड्रोजन सायनाईडसारखे घातक कर्कजनक वायू मुकाट आमच्या फुप्फुसात भरून घेतो.
हे कैच्या कैच . मी कार घेतली नाही तरी इतरांनी घेतलेल्या करमुळे माझी बत्ता लागणारच आहे. मी कार घेतली म्हणजे काही तत्काळ माझे आयुष्य पाच्-धा वर्शानी कमी होणार नाही. घेतली नाही, म्हणून पाच्-दहा वर्षे हट्टीकट्टी , सुखाची मिळतील असेही नाही. मग का घेउ नये कार; हा सवाल रास्त आहे.
.
म्हणजे उपाशी लोकांची संख्या अमुक इतकी कमी करू असे न म्हणता फक्त "आम्ही उपाशी लोकांची संख्या कमी करण्यासाठी प्रयत्न करू" असेच ध्येय ठरवले गेले.
धन्य ते युनो का कोण ते.
.

जेनेटिक्सच्या माध्यमातून कंपन्यांचा त्यावर नियंत्रण आणण्याचा कावा,
तुम्ही बराच विचार करुन एकेके वाक्य लिहिलेलं असतं. आम्ही त्या विचाराच्या प्रोसेसमध्ये नस्तो. अशा वाक्यांसाटेहे खरं तर अजून डिटेल्स दिले असते तर बरं झालं असत्ं.(थोडक्यात जेनेटिक्सच्या माध्यमातून काय ह्तोए आहे, हे सर्व वाचकांना ठाउक आहे असे सध्या आपण ग्रुहितच धरलेले दिसते.)
.
मरू घातलेले समुद्र
बाकी सर्व भयाण चित्र ठीक. पण माणसाला अजूनही समुद्राचा विचका, विनाश करता आलेला नाही. किनारपट्टीच्या आसपसची नास्धूस म्हणाल ती वेगळी. ती खूपच मर्यादित. पण जमिनीवरील हैदोस जो काही प्रगतीच्या नावानं घातला गेलाय्/जातोय, त्याच्या एक सहस्रांशही समुद्राला त्रास नाही.(आख्ख्या जमिनीवरील जीवसृष्टीची वाट लागते का काय दोनेकशे वर्षात अशी भीती कित्येकदा व्यकत होते. पण दूरवर, खोल समुद्रात माणूस काहीही झाट करु शकलेला नाही, ते चांगलेच आहे. "किनारपट्टीचा भाग" इतकाच समुद्र नसतो.)
.
, वाढती विषमता असं सगळं असूनही जणू काहीच प्रश्न नाही असा आव आणून लोकांची दिशाभूल करण्याचं काम ही मार्केट इकॉनॉमी करते.

विषमता वाढते आहे का नाही ठाउक नाही.(नाहीतर लागलिच काही "विदाशास्त्री" विदा माराय्चे फेकून अंगावर.) पण दिशाभूल मार्केट इकॉनॉमी काय अन् लोकशाही काय, खूपच अप्रतिम पद्धतीने करतात. म्हणजे होते काय, की तुम्हाला "पर्याय उप्लब्ध आहेत. हवे ते निवडणयचे स्वातंत्र्य आहे" असे सांगितले जाते. आणि त्या समजुतीतच जे हवय ते न घेता तुम्ही जे त्याला विकायचं आहे, तेवढच घेउन मोकळे होता, पुन्हा निवडीचा आणि स्वातंत्र्याचा अत्त्यानंद होतो ते वेगलाच.
.

अवान्तर :

MATRIX चित्रपटात एजंट स्मिथ हा यंत्रांचा प्रतिनिधी ‘नियो’ या महामानवाला हा डायलॉग बोलतो.

"जितका वेळ मी इथे घालवलाय त्यात एक गोष्ट मला उघड झालीय आणि ती तुला सांगायला मला नक्कीच आवडेल.तुमच्या प्रजातीचे वर्गीकरण करतांना मला ती जाणवली. तुम्ही माणसं म्हणजे फक्त सस्तन प्राणी नाही. या ग्रहावरचा प्रत्येक सस्तन प्राणी त्याच्या आंतरिक प्रेरणेने आजुबाजूच्या पर्यावरणाशी नैसर्गिक संतुलन विकसित करतो. तुम्ही माणसं तसं करत नाही, तुम्ही एका क्षेत्रात पसरता, तिथे वाढता आणि वाढतच जाता. जोपर्यंत तेथील प्रत्येक नैसर्गिक संसाधन संपत नाही तोपर्यंत फक्त वाढता. शेवट दिसू लागला कि अस्तित्व टिकवण्यासाठी तुमच्याकडे एकच मार्ग उरतो. दुसर्या ठिकाणी पसरणे. अश्या प्रकारे वाढणारा या ग्रहावर आणखी एक जीव आहे. अस्तित्व टिकवण्यासाठी तो हाच पॅटर्ण वापरतो. माहित आहे तो जीव कुठलाय ? विषाणू. तुम्ही माणसं विषाणूंसारखी आहात. एक महामारी. या ग्रहाला झालेला एक कर्करोग.एक प्लेग. आम्ही त्यावर उपाय आहोत. "

पहिल्यांदा ऐकला तेव्हापासून मेंदूत तसाच्या तसा कोरलेला आहे.

मिपावरच्या उत्तम लेखांपैकी एक,
बाकी मन आणि आत्मा वगैरे काय ते कधीच गुंडाळुन ठेवलं आहे, त्यामुळं बाकी विचार करायची गरज वाटत नाही, उद्यापासुनचा विकांत जरा हुळहुळत जाणार हे नक्की.

हो, नसेना का आमच्याकडे पौष्टिक भाकरी अन सत्त्वयुक्त भाजी ? टीव्ही, मोबाईल अन संगणक तर आहेत ना ?
नसेना नैतिकता अन धार्मिकता ?, तरी आम्ही चंद्रावर अन मंगळावर जात आहोत ना ?
नसेल आमचे जीवन शांत, निवांत अन तृप्त ? आम्ही दर वर्षी जातो ना एखाद्या तरी पॅकेज टूरला ?
आमच्यासमोर खून झाला, बाँब उडाला तर आम्ही रोखू शकत नसू, पण त्याचे व्हीडीओ शुटींग तर करतो ना ?
प्रदूषण, बाजारीकरण, गुणवत्तेचा अभाव, नैतिकतेचा अभाव, नैसर्गिक साधन-संपत्तीचा ऱ्हास हे सगळं आहे हो आमच्याकडे. पण महागडी कार, अद्ययावत बंगला, इंटरनेट हेपण आहे ना ! मग दु:ख कसलं ?
चालू दे वाचतोय आम्ही....
अवांतर : या सगळ्यासाठी सहाव्या संज्ञेची गरज नाही हो ननिभाऊ, पाचच पुरेत !

आपण वैज्ञानीक प्रगती केली, जीवन सुरक्षीत करायला साधनं जमवली, आणि सगळ्या सेन्सेस ला अगणीत खाद्य पुरवायला अनेक संस्था निर्माण केल्या. व्हॉल्युम आणि गुंतागुंत जेव्हढा अधीक, सिंहावलोकन तेव्हढेच कठीण. आणि सर्वात मोठा प्रोब्लेम म्हणजे कंपॅरीजन करायला कोणिच नाहि. मानवाने मानवासाठी निवडलेल्या जीवनशैलिला इतर कुठल्या प्राण्याशी कंपेअर करता येत नसल्यामुळे आपल्या सुख-दु:खाचे परिमाणं आपल्याच भूतकाळात शोधण्या पलिकडे काहिच करता येत नाहि. आपणच निर्माण केलेली हि जगद्व्याळ सिस्टीम भस्मासुर बनुन आपल्यालाच खाणार कि काय हि भिती रास्त आहे... कारण तशी उदाहरणे/अनुभव यायला लागलेत. आपण भूतकाळातुन अपरिहार्यपणे वर्तमानात आलो आहोत, आणि तसच भविष्याकडेही जाऊ... पुढील प्रवासात डोळे/कान उघडे ठेऊन जाताना आपणच निर्माण केलेल्या सिस्टीम्स आपल्याला मदत करतील हीच काय ती जमेची बाजु.

अर्धवटराव

आताच थोडिशी उसंत मिळाली प्रतिसाद देण्याइतकी.
ननिंचा लेख वाचणे म्हणजे खरे तर स्वतःला विनकारण त्रास करुन घेणे आहे. पण तरीही राहवत नाही, आणि वाचणं होतच.
ह्या लेखाच्या "टोन" च्या प्रत्युत्तरात एकदम काही क्षण माझीही प्रतिक्रिया "इतका त्रास आहे तर जंगलात जाउन रहा की खुश्शाल" अशीच होती. खरच ते शक्य आहे का?
नाही. ते अशक्य आहे.
मग जे मर्यादित, पुनर्वापर होउ न शकणार्‍या स्त्रोतांचा अनिर्बंध उपभोग घेणे, उपसा करणे चाललय ते तसेच चालू द्यावे का? शिवाय ह्या अतिप्रगतीमनानैसर्गिक जीवनशैलीवर जे परिणाम होताहेत त्याचे काय?
.
थेट जंगलात राहणे हे एक टोक. सगळे जग आजच्या प्रगत देशांसारखे करुन आख्ख्या पृथ्वीतील संसाधनांचा काही दशकातच चुथडा करणे, प्रगतीच्या नावाखाली , हे दुसरे टोक. मधे काहीच नाही का? टोकच गाठायला हवीत का?
.
महात्मा गांधी, विनोबा ह्यांच्याकडून पुन्हा पुन्हा उल्लेख केला जाणारा मुद्दा म्हणजे स्वसंयमन, स्वनियंत्रण, कमी गरजा, गरजातील साधेपणा, भपका नसलेली जीवनशैली. थोडक्यात ग्रामीण्/नागर पारंपरिक भारतीय जीवनशैलीतील अस्पृश्यता, अंधश्रद्धा, सतीप्रथा अशा वाईट गोष्टी काढल्यावर जे काही निव्वळ शांतरसपरिपोषक शिल्लक राहते ते.
.
तुमच्या घराला लागणार्‍या वस्तू पाच मैलाच्या परिसरातून जमवाव्यात. साधेपणाने त्यत रहावे असे गांधीजींचे तत्वज्ञान. त्यात चूक असे काय आहे.. आजही प्रचंड वर्षा असलेल्या आसामातील भागात पारंपरिक राहणी वगैरे पाहिली, धान्ये साठवण्याची पद्धती पाहिली, त्यांची निसर्गाला हानी न पोचवता(सिमेंटचा फारसा वापर न करता) पावसापासून रक्षण करण्याची पद्धत पाहिली आणि जर त्यांनी केलेली पावसाशी दोस्तीही पाहिली तर मी काय म्हणतोय ते लक्षात येइल.
प्रत्येक प्रकारच्या हवामानात, "हॅबिटॅट" मध्येच तिथे कसे रहावे ह्या गोष्टी निसर्गतः उप्लब्ध असतात.
सर्वच ठिकाणी टिकेल, भक्कम राहिल असे काहीतरी आपण शोधतो, नि त्यातून नव्या समस्या उभ्या राहतात.(उदा:- अतिवापर होउ लागलेले प्लास्टिक. )
Earth has enough for everyone's need but not enough for everyone's greed. असं काहीतरी ते म्हणत.
.
दोन जोडी कापडानं काम होतय ना, मग तेवढ्यातच चालवूयात की; असा विचार प्रत्यक्षात करनारे शेकडो अनुयायी त्यांना मिळाले होते.
.
आता हे सर्व ऐकायला नक्कीच छान वाटतं, पण एकच छोटिशी (नेहमीची ) अडचण काय आणि किती "पुरेसं" ठरावं?
कुणी ठरवावं?
अर्थातच, ज्यानं त्यानं स्वतःवर बंधन घातलं, जगातील लोकसंख्येपैकी जर मोठा समूह जीवनशैली बदलत हा आख्खा paradigm shift आणू पाहिल, तरच काही होइल.
.
अर्थात हा विचारही "नागर संस्कृतीचा" पुरस्कार करणाराच आहे; पण निसर्गाच्या थोडा अधिक जवळ जाणारा तरी आहे निदान.