घरचा आहेर

घरचा आहेर

पैठणला असतांना तिथल्या खुल्या कारागृहाला आठवड्यातून एकदा भेट द्यावी लागे. भेटी दरम्यान आजारी कैद्यांना तपासून उपचार करणे, आधीच्या भेटीतल्या आजारी कैद्यांची विचारपूस करणे, तुरूंगाच्या किचनला भेट देवून पहाणी करणे, तिथल्या वैद्यकिय अधिका-याशी चर्चा असा सर्वसाधारण कार्यक्रम असे. आवश्यकता वाटल्यास कैदी आमच्या हेल्थ युनिट मधे तपासणीला पाठवले जायचे. तिथं त्यांची तपासणी करून उपचार केले जात. क्वचित प्रसंगी त्यांना दाखल करून उपचार केले जात. इतर कारागृहे आणि खुले कारागृह यात मोठा फरक हा की खुल्या कारागृहातले कैदी शेत काम करण्यासाठी कारागृहाच्या मालकीच्या शेतात जात. त्यामुळे खुल्या कारागृहाच्या कैद्यांना बराच मोकळेपणा अनुभवता येतो.
.
एकदा असेच काही कैदी आमच्या हेल्थ युनिट मधे तपासायला आणले. आमच्या कडे प्रशिक्षणासाठी असलेल्या इंटर्ननी त्यांना तपासलं आणि तो माझ्या कडे आला अणि म्हणाला: "सर, एक प्रॉब्लेम आहे या चार कैद्यांचा", आणि त्यानं त्याचा प्रॉब्लेम सांगितला. ऐकून मीही चकित झालो. चारही कैद्यांना गुप्तरोग झाला होता. लैंगिक संबंधातून होणारा सिफिलीस नावाचा गुप्तरोग झाल्याचा प्रथमदर्शनी निदान होतं. तसं कैद्यांमधे हा रोग होणं नवीन नव्हतं. पण चार कैद्यांना, एकाच वेळी अशी लागण होणं ही गंभीर बाब होती. जेलला साप्ताहिक व्हीजीटच्या वेळी तिथल्या वैद्यकिय अधिका-याशी यावर चर्चा करायची असं मी तेंव्हाच ठरवून टाकलं. मात्र काही करण्या अगोदर निदानाची खातरजमा काही तपासण्या करून करणं आवश्यक होतं. तेंव्हा ही तपासणी करण्यासाठी रक्ताचा नमुना औरंगाबादला पाठवावा लागे. त्याप्रमाणे रक्तनमुने पाठवले आणि त्या रोग्यांवर उपचार सुरू केले.
.
घरी आलो पण ही बाब मला स्वस्थ बसू देईना. मी संध्याकाळी खुल्या कारागृहात पोहोचलो. आधी निरोप दिलेला होता त्यामुळे वैद्यकिय अधिकारी आणि जेलचे अधिकारी होतेच. त्यांना मी भेटीचं कारण सांगितलं आणि त्या कैद्यांशी एकेकट्यांनं भेटून माहिती घ्यायची असं ठरवलं. आधी तर ते कैदी नीट बोलेनात. मग मी तुरुंगातल्या सर्वांना बाहेर जायला सांगितलं आणि त्या चौघांना एकत्र बोलावलं. त्यांना काय आजार झालाय, तो कसा होतो ते सांगितलं. यामुळे तुरूंग प्रशासन अडचणीत येऊ शकेल हेही त्यांना सांगितलं, इतकंच नव्हे तर त्यांना मिळालेली खुल्या कारागृहाची सवलत रद्द होवून परत मुळच्या तुरूंगात खडी फोडायला जावं लागेल हेही निदर्शनास आणून दिलं. त्या चौघांची मूळ तुरूंगातल्या चांगल्या वर्तनामुळे इथं पैठण मधल्या खुल्या कारागृहासाठी निवड झाली होती. सक्तमजूरीच्या तुरूंगाच्या तुलनेत खुलं कारागृह म्हणजे तर स्वर्गच होता आणि आता स्वर्गातून परत त्या तुरूंगात जावून खडी फोडायची या कल्पनेनं त्या चौघांना घाम फुटला आणि त्यांना कंठही फुटला.
.
त्यांनी सांगितलेली हकिगत थोडक्यात अशी. खुल्या कारागृहात काही दिवस काढल्यानंतर कैद्यांना काही दिवस घरी जावून नातेवाईकांना भेटण्याची सवलत मिळते. त्यानुसार हे चौघेही नुकतेच या सवलतीचा लाभ घेवून कारागृहात परत आले होते. आता घरी जावून त्यांना "हा आजार" कसा काय झाला ते काही कळेना. तेंव्हा आणखी खोदून विचारलं तेंव्हा कळलं की तिघं आपापल्या घरी गेले होते, पण तिथं त्यांचं "थंड" स्वागत झालं होतं. त्यामुळे यांची डोकी "गरम" झाली आणि मग "जीवाची मुंबई" करण्या साठी त्यांनी खरंच मुंबई गाठली होती आणि तिथून या गुप्तरोगाचा प्रसाद यांना मिळाला होता. तिघातल्या एकाला "याबाबतची मुंबई" माहिती होती आणि यामुळे त्यांनी एकत्रितच संगनमतानं मुंबई गाठली होती.
.
तिघांचं कारण कळलं. मुंबईतल्या रेड्लाईट एरियातून त्यांना ही लागण झाल्याचं निष्पन्न झालं, पण चौथ्याचं काय? तो या तिघांबरोबर नव्ह्ता हे त्या तिघांनी शपथेवर सांगितलं. त्याला खोदून खोदून विचारलं, पण त्याचं आपलं एकच पालूपद: "मी माझ्या घरी गेलो होतो. दुसरी कडे कुठेच नाही." आणि मग माझ्या मनात एक विचार आला, समजा हा खरंच खरं बोलत असेल तर? तर मग याला रोगाची लागण कुठून झाली हे सूर्यप्रकाशा इतकं स्पष्ट होतं. मी आणखी चौकशी केली तेंव्हा कळलं की तो मुदती आधीच घरून तुरूंगात परतला होता. त्या तिघांचं घरी "थंड" स्वागत झालं म्हणून त्यांनी बाजारात जावून तो आजार विकत घेतला होता आणि या चौथ्याला मात्र या आजाराच्या रूपात "घरचा आहेर" मिळाला होता !
-अशोक