मी. गोनीदा अन ओ. पी .नय्यर ( लेखांक शेवटचा )

तळेगावच्या एका लहानशा माडीवर एका भटक्याच्या, प्रतिभावंताच्या व छंदिष्टाच्या बिर्‍हाडात सूरांचा सम्राट व ठेकेदार गीतांच्या बादशहाच्या कलेची ओळख झाली खरी पण " बहुत शुक्रिया बडी मेहरबानी, मेरी जिंदगीमे हुज़ूर आप आये " अशी प्रेमात पडल्याची कबूली द्यायला आणखी काही काळ जावा लागणार होता. आपले १९६१-६२ पासूनचे पहिले प्रेम शंकर जयकिशन यांची मोहिनी मनावर आपला ठसा उमटवून होती.गोनीदा व ओपी नय्यर यांच्यात साम्य असे की दोघेही घरातून या ना त्या कारणासाठी पळालेले अन दोघेही शैलीदार .गोनीदांची लेखणी व वाणी एकदम वेगळी तशी नय्यर साहेबांची "रिदम फ्युजन" शी खास शैली इतर संगीतकारात वेगळी.आपल्या शैलीत जितके जमेल तितकेच काम करायचे. हे चालते, खपते म्हणून ते करून पहा असा हव्यास दोघानीही धरला नाही.खाजगी जीवनात दोघांच्या काहीही साम्य नव्हते.
" कबाब-शराब-शबाब" या तीन सूत्राना नय्यरनी कधी सोडले नाही तर या तिन्ही ना गोनीदानी आपल्या आयुष्यात वर्ज्य मानले. साहजिकच ओपींकडे मसालेदार चहा प्यालात तर गोनीदांकडे जंगलातील विविध वनस्पतीपासून बनविलेला चहा कम काढा आपल्याला मिळणार .

१९७६ चे सुमारास चालून आली म्हणून मी टेलीफोन ऑपरेटरची नोकरी स्वीकारली व वाई येथे कालक्रमणा करू लागलो. पाचगणी येथे खुपशा चित्रपटांची चित्रिकरणे होत. नट , नटी , निर्माते यांच्याशी फोनवरून बोलणे होई.त्याना पटापट कॉल लावून दिले की चित्रीकरण जवळून पहाण्याची संधी मिळत असे.पुण्यातील वास्तव्यात एस पी कॉलेजसमोरचे दीपक म्युझिक सेंटर व पेरूगेट जवळचे केतकरांचे " फ्रेंडस" ही ठाणी गाणी ऐकण्याची होती. डेक्क्न वरचे कॅफे सनराराईजचे जुक बॉक्स लांब पडत असायचे. केतकरांची मुलगी जर काउंटर वर असेल तर पोरं एक एक गाणे पाच पाच वेळा ऐकायची. घुटमळायची. दीपक म्युझिक त्या मानाने सर्वच बाबतील लहान होते. " आज कोई प्यारसे " हे सावनकी घटा तील ओपीचे गीत मी दीपक मधे सलग पाच सहा वेळा ऐकले आहे.वाई येथून मी ओ पी नय्यर यांचेशी फोनवरून वोलण्यासाठी एक टेलीफोन नंवर शोधून काढला व लावला. तो फोन ओम प्रकाश नय्यर नावाच्या मुंबईच्या एका व्यापार्‍याला लागला. " मै मुजिक मे कुछ जानता नही... नही " असे म्हणून फोन बंद. नंतर मला हवा असलेला नंबर सापडला. खूपदा प्रत्यत्न करून फोन कुणी उचलत नसे. अख्रेर एकदा फोन उचलला गेला. व "हू स्प्पीकिंग" ची विचारणा पलीकडून झालीं.विविध भारतीच्या जयमालात नय्यर यांचा आवाज ऐकलेला होता त्यामुळे
फोनवर ओपीच आहेत हे समजत होते. मी कोठून बोलतो, फोन का केला, भेटण्याची इच्छा आहे वगैरे सांगून झाल्यावर भेटायला जरूर या असा प्रतिसाद आल्याने मी प्रसन्न झालो नाही तर नवलच. गाणे कसे बनते ? चाल सुचते तरी कशी? असे नाना प्रश्न आता नय्यरना विचारता येतील याचा आनंद मनात मावेनासा झाला.
१९७८ चे दरम्यान कोणत्यातरी निमिताने मी मुंबईस गेलो असताना सहज मरीन ड्राईव्ह वर फिरावयास जावे म्हणून बाहेर पडलो. चालत चालत जात जात चर्चगेट स्टेशन कधी आले कळले नाही. ओपींचा पत्ता मनात कोरलेला होताच. ए रोड वरच्या " शारदा " या इमारती समोर उभा राहिलो . मनांत धास्तावलो होतो. ओपी हा फिल्मी जगतातला माणूस. आपण असे अचानक गेल्यास त्यांची प्रतिक्रिया काय असेल? घरात घेतील ते आपल्याला ? जिना सुरू होतो तिथे वॉचमन बसला होता. त्याला विचारले 'ओ पी नय्यर इथेच रहातात ना ?" हा, वो फिलीमोमे बाजा बजाता है ना ? त्याचा सवाल. रोज ओपीना पहाणार्‍या त्याच्या नजरेत ओपी एक केवळ वादक होते. माझ्या नजरेत जादूगार ! " अरे भाई , वो तो बडे कलाकार है! क्या मै जा सकता हुं असे विचारत मी जिना चढू देखील लागलो.लाकडी फळ्यांचा जिना चढून जात फ्लॅट क्र ८ समोर उभा राहिलो. दारावर ओ पी नय्यर अशी लहानशीच पाटी लावलेली. बेल वाजल्याबरोबर दार उघडले ते ओपीनीच . बाहेरूनच मी त्याना लांबून भेटायला आलो आहे असे सांगताच मला आत घेतले व पहिले काय केले असेल तर एक कडक हस्तांदोलन. अन मी प्रतिक्षिप्तपणे काय केले असेल तर झुकून त्यांच्या पायाला स्पर्श केला, पायात नक्शीदार जोडे घातलेले नय्यर लालसर गोरेपान .साधारण पन्नाशीला आलेले. केसांनी अर्ध्या डोक्यावरून पलायन केलेले. धारदार नाकाखाली तरवारकट मिशी. अंगात मोतिया रंगाचा कुर्ता व तशाच रंगाची लुंगी.त्यांच्याकडे दो॑न तीन म्युझिशियन काम मागायला आले होते व नय्यर त्याना परोपरीने सांगत होते " अरे आजकल मेरे पासही काम न आ रहा मै आपको कहांसे काम लाउ ?"मी त्यांचा संवाद ऐकत एका बाजूस बसून हॉलचे निरिक्शण करीत होतो. एका बाजूस कपाटात होमिओपाथीच्या बाटल्या ठेवलेल्या दिसत होत्या. संगीतकाराकडे या एवढ्या बाटल्या कशाला ? असा प्रश्न माझ्या मनात येत असतानाच दुसर्‍या बाजूस पियानोसारखे एक वाद्य पण सिनेमात दिसतो तसा ग्रॅण्ड पियानो नव्हे ,ठेवलेले दिसत होते. त्यावर धूळ बसून नये म्हणून तांबड्ट रंगाचे मखमलीचे कापड टाकलेले होते.ती माणसे गेल्यावर " हं आता बोल ! " अशा अर्थाने नैय्यर माझ्याकडे वळाले . मी गोनीदां म्हणजे कोण . त्यांच्याकडे कसा गेलो .ओपींच्या चाहतेपणाची सुरूवात कशी झाली हे सगळे सांगितले. त्यानीही विचारले कुठे रहातोस काय करतोस वगैरे.माझे आडनांव ऐकताच एकदम म्हणाले " तुम्हारे नाम वाला एक मेरे ऑर्केस्ट्रामे आता हे , तुम्हारा कोई रिलेटिव तो नही ? मी नाही म्हणून सांगितले. " नय्यर साब, आपके गानेमे इन्ट्रो और इ़नटरल्युडकी खाह जगह रही है | ये कैसे बनते है ?" हा प्रश्न विचारल्याबरोबर आता ते खुलवून काही सांगतील ही माझी अपेक्षा होती. पण त्यांचे उत्तर खूपच कॅज्युअल होते. ते म्हणाले "औरतके लिय जैसे गहने वैसे पोएट्री और धुनके लिये एन गहनोंकी जरूरत होती है ना ? " मग मी विचारले " या कशेदाकारीला कोण जबाबदार असते तर त्यानी पटकन सांगीतले वो एक टीम वर्क रहता है | ( हेच उत्तर त्यानी पुणे येथील एका कन्सर्ट मधे माझ्या याच प्रश्नाला दिले) .
"फ़िर नय्यर साब, धुन कैसी पैदा होती है ?" बहुतेक प्रतिभावंतांचे जे उत्तर असते असेच टिपिकल उत्तर आले. " बस उपरवालेकी देन , जैसेही शायरी सामने आये अल्फ़ांस ही धुन बना देते है । एकंदरीत मी फ़ार वेगळे काही प्रश्न त्याना विचारू शकत नव्हतो. जे विचारत होतो त्यांची उत्तरे पूर्वी त्यानी दिलेल्या मुलाखतीत आलेलीच होती. मी मग त्यांच्या गाण्याच्या प्रेमात किती पडलो आहे की सलग बारा तेरा वर्षे एकही दिवस असा नाही की एकही ओपी गीत ऐकले नाही वगैरे बोललो. जाताना पुन्हा एकदा पाया पडत उदगारलो " नय्यर साब , शायद आपकोही पता नही की आप कितने महान कलाकार है बहोत बडे की सालोंमे ऐसा हुनर किसीको मिलता है । माझे हे उदगार ऐकून माझ्याकडे पहात ते म्हणाले तुम्हारी आत्मा पवित्र है । तुम पाचगनी के पास रहते हो ना ? मै उधर एक घर बनाना चाहता हुं । अगर कोई प्लॊट है तो मुझे फ़ोन करना ।" मी बाहेर पडलो .माझ्या दैवताला भेटल्याचा आनंद अवर्णनीय होता.

त्यानंतर बरीच वर्षे मधे गेली.ओपींची गाणी रोज ऐकत असलो तरी ओपींबरोबर प्रत्यक्ष भेट झालीही नाही. ते ही व्यावसायिक सिनेमातून जवळ जवळ दूर झाले होते. नाही म्हणायला मुकद्दरकी बात नावाचा सिनेमा त्याना मिळाला असे कळले पण तो आलाच नाही.मग ओपीनी रूना लैला या हरहुन्न्नरी बांगला देशी गायिकेला घेउन खाजगी अल्बम काढला. रूनाची त्यातील गाणी तिच्या गायकीची रेंज सिद्ध करणारी होती. ’अब कहा प्यारमे पाकिजगीका नामोनिशां " अशा सारखी गज़्ल असो वा " अए मेरे दिलबर हसीना " सारखे डिस्को गीत असो. नय्यर नी अजूनही आपण विझलेलो नाही हे दाखवून दिले. या पार्श्वभूमीवर मी एकदा मागच्या सारखाच वेळ न मागताच त्यांच्या दरवाज्यासमोर उभा राहिलो. यावेळीही नय्यर साहेबानीच दार उघडले व मी पुण्याहून भेटायला आलो आहे व अजूनही आम्ही रसिक आपल्याला विसरलो नाही हे सांगायला आलो आहे असे म्हणालो . माझे उदगार ऐकून ओपीनी मला आत घेतले. आत सफ़ेद कपड्यातील चार पाच माणसे बसली होती. माझ्याकडे बोट करून ओपी त्या माणसाना म्हणाले " हा पुरावा पहा ! आजही आम्ही आपले संगीत व ओपी दोघानाही विसरलो नाही हे सांगण्यासाठी हा माझा चाहता इथे आला आहे.कडक शेकहँड करून स्वागत करण्याची ओपींची संवयच असावी बहुदा.यावेळेसही त्यानी माझ्याशी हस्तांदोलन केल्यावर् मी ही त्या माणसांदेखत खाली वाकून नमस्कार केला. मग माझ्या कडे वळून ओपीनी मला बाजूला घेतले/" मला नवीन एक फिल्म मिळ्तीय आमची बोलणी चालू आहेत तू साधारण तासाभराने ये मग तुझे काय ते ऐकतो? अशी मला सूचना केल्यावर मी बाहेर पडलो. आता काय कसा एक तास घालवायचा असा विचार करीत कफ परेड पर्यंत भटकत गेलो. परत आल्यावर ओपीनी दार उघडले. त्यावेळी तिथे एक माणूस फक्त उरला होता.मी तो माणूस व ओपी असे राहिल्यावर ओपीनीच सुरवात केली " मला एक नवीन सिनेमा मिळतोय नाव "सुभानल्ला" असे असणार आहे आताच बोलणी पक्की झाली व साईनिंग अमाउंट म्हणून त्यानी ७५००० चा चेक दिला." मी ही बोलता झालो. " नय्यरसाब , मुबारक बात देता हूं और मुबारक बात आप भी हमे दें क्योकी अभी बहोत सालोंसे आपकी वापसीका हमे इंतजार है " अगदी असेच्या असे वाक्य मी बोललो नसेल पण माझ्या प्रतिक्रियेचे सार असेच होते. एकदम गाडी फिमेल सिंगर कोण घेणार या वर आली. नैय्यर साहेबानी विचारले " तुला मी कोणाला घ्यावे असे वाटते? " हा म्हणजे माझ्या नय्यरभक्तीचा सत्कारच होतो आहे की काय असे मला वाटले. " आशाजीका सवालही नही तो मुझे रुना लेला की काबिलियत पर सबसे ज्यादा भरोसा है , वो किसी भी किस्मका गाना गा सकती है |" मी उदगारलो. " उनकी काबिलियत का सवालही नही फिर भी ये पोसीबल नही लगता. उनके रहनेका खर्चा मुझे करना पडेगा | आय काण्ट अफोर्ड इट | " नय्यर नी त्यांची अडचण पेश केली. मेलसिंगर महेद्रकपूर ना घेणार ना " मी विचारले.बहुतेक नाहीच अन त्यानी चरणदास कोंणत्यातरी गायकाचा आवाज आवडत असल्याचे सांगितले. ( विशेष म्हणजे एक गजल टाईपचे व एक टांगा टाईपचे गाणे त्यानी शेवटी महेंद्र कपूरनाच या चित्रपटात दिले.चित्रपट डब्यात गेला पण गाणी दुसर्‍या चित्रपटाच्या नावाखाली प्रसिद्ध झाली. पण गाजली नाहीत ).तेवढयात चहा आला. चहा घेता घेता नय्यर साहेब शायर लोकांच्या बद्द्ल सांगताना म्हणाले मी नेहमी इतर लोक न घेणाच्या शायराना संधी दिली आहे व सुंदर रचना त्यानीही केल्या आहेत." अब कहां प्यारमें पाकीजगीका नामोनिशा जिस्म की भूख है और उसके सिवा कुछ मी नही " किती मस्त गजल आहे पहा ! " आता इतक्या वर्षानंतर अधिक काय झाले आठवत नाही. तो दुसरा माणूस जायला निघाल्यावर मीही निघालो. बाहेर आल्यावर दोघेही लिफ्टमधे शिरलो. खाली जाता जाता मी त्याला म्हणालो' ती नय्यर साहेबानी सांगितलेली ओळ शायरानी काय लिहिले आहे नाही.' त्याने विचारले " ती गझल तुम्हाला आवडली का" " ती लिहिली आहे खास वा गायलीही रूनानी खास " मी बोललो. आता चकित होण्याची पाळी माझी होती. " ती मीच लिहिली आहे ...... एस नाचीज को नूर देवासी कहते है |" मी त्याचा हात पकडून गदगद हालवला. " देवासी साहब आपके पांच छे गाने तो मैने सुने है और आपका कलाम काफी अच्छा है " असे म्हणून मी त्याचा निरोप घेतला.

त्यानंतर एक्दा आमच्या ऑफिसात पुण्यातील " मेलडी मेकर्स " या गाजलेल्या ऑर्केस्ट्राचे एक संस्थापक श्री सुरेंद्र अकोलकर आले होते. गप्पात त्यानी नय्यर साहेबानी मरीन ड्राएव्हची जागा मुलाला देऊन ते घराबाहेर पडून विरारला रहात असल्याचे सांगितले. त्याना इस्माईल श्रॉफ नावाचा दिग्दर्शक शोधत गेला मग दोन सिनेमे आले पण नय्यर साहेबांची जादू कमी झाल्याचे दिसत होते. मग त्यानी या सांगितिक
जीवनापासून जणू फारकतच घेतली. पुण्याची काही मंडळी त्याना भेटायला ठाणे येथे गेली. व आता अज्ञातवास सोडा अशी गळ घालूनच परत आली. त्यांचा ७५ वा वाढदिवस पुणेकर चाहत्यानी साजरा केला. नय्यर आपले जुने सहकारी शामराव कांबळे याना मिठी मारून भेटले. असाच पुन्हा एकदा कार्यक्रम झाला. त्यानाही ओपी आले होते, शेवटी प्रश्नोत्तरांचा कार्यक्रम झाला. त्यात मी उभा राहिलो. स्टेजवर स्वरांचे बादशहा उभे. मी म्हणालो. " नय्यर साहब, लोग जानते है कि आपने बाकायदा क्लासिकल म्युझिककी तालीम नही ली है लेकिन मै कहता हुं , ली है | " माझ्या या वाक्यावर क्षणभर स्टेजवर उभे असलेले नय्यर साहेब व स्थानापन्न सुमारे हजारभर लोक चकितच झाले असावेत .क्षणही वाया न दवडता मी लगेच बोलता झालो " नय्यर साहब आपकी मौसिकी साज और आवाजके धागोसे बनी हुई कशमीरी शॉल जैसी है दोनेकी कशीदाकारी बराबरीसे तीन मिनिटका जादू तीन घंटतक चलाती है और इसकी वजह ये की आपका संगीत सेलेस्टीयल है ,उधर ही आपने जनमके पहलेही यक्ष और किन्नरोंसे तालीम पायी है | " माझ्या या वाक्यावर टाळ्यांचा कदकडाट झाला. दुसरा एक प्रश्न मी लगेचच विचारला " आपके गानेमे इन्ट्रो, इंटर ल्युड और पोस्ट साँग म्युझिककी खास जगह रहती है क्या आपके असिस्टंट जी एस कोहली और सबॅस्टीयन दिसूझा को क्रेडीट देना चाहिये ?
" देखिये हर गाना एक टीम वर्क होता है कभी रेकोरडिस्ट बी एसमे शामील होता है , तो क्रेडीट सबको है " नय्यर साहेबानी मुद्दा स्पष्ट केला. माझा सर्वांसमक्ष चा शेवटचा प्रश्न होता " नय्यर साहेब आपल्याला कधी कॉपी करण्याचा मोह झाला का ? "
पुन्हा एकदा एवढ्या मोठ्या सेलेव्रीटीला इतका धाडसी प्रश्न तो ही चाहत्याकडून " अशी शांतता पसरली, पण नय्यर साहेबानी लगेचच उत्तर दिले" हां एकबार ओपी ने कॉपी की है वो गाना था सुन सुन सुन सुन जालीमा ..... " इसका मुखडा एक कॉपी है लेकिन अंतरा मैने ही बनाया है उसके बाद मैने कभी भी किसीकी कॉपी नही की लोकिन मेरी कॉपी जरूर की गई है |

शेवटची एकच आठवण अशी की पुन्हा एकदा ओपींच्या उपस्थितीत एक कार्यक्रम पुण्यात झाला. निमित्त त्यांच्या ८१ व्या वाढदिवसाचे. मध्यल्या सुटीत ते पुढच्या रांगेत मधोमध बसले. बरेचसे थकलेले दिसत होते. मी जवळ जाउन दोन्ही हात हातात घेऊन खाली झुकलो नमस्कार केला. तोडाने हलक्या सुरात " सौ साल जिय तुम जान मेरी ...मेरे उमरभी लग जाये तुमको " ह्या त्यानीच स्वरबद्ध केलेल्या ओळी
म्हणून मोकळा झालो. तीच त्यांची व माझी शेवटची भेट. त्यांच्या वाद्यवृंदात माझ्या आडनावाचा माणूस बासरी वादक होता. व त्याना अकरा वर्षे पित्याची जागा देणार्‍याचे नाव माझे नाव एकच . त्यामुळे या ना त्या निमित्ताने कधीतरी नय्यर साहेबानी आपले नाव आडनाव सतत उच्चारले असेल असा माझ्या भाग्याचा बादारायण संबंध माझे सांगितिक गुरू. आदर्श व सांगितिक पिता ओपी नय्यर यांचेशी होता. आपण १९४३ च्या दरम्यान जन्माला आलो असतो तर ऐन तारुंण्यात फिर वही दिल लाया हु, , एक मुसाफिर एक हसीना हे चित्रपट व त्यांचे संगीत आपल्या आयुष्यात आले असते अशी रुखरुख वाटते. असो.

विसू - या आठवणी मी लिहाव्या म्हणून माझ्या शी अबोला धरण्याच्यी गोड धमकी देंणार्‍या मिपाकर संजय क्षीरसागर यांचे खास आभार .
आपला चौ रा .