शब्दावेगळे

एक वेगळिच संकल्पना समजली. (अर्थात शब्दांच्याच माध्यमतुन)

आपल्या मूळ अस्तित्वापासून एक पर्याय निवडून आपण इतके दूर आलो आहोत की दुसरा पर्याय आहे असा विचार पचवणेही खूप जड जाते.
स्वतःच तयार केलेल्या एका आभासी दुनियेत आपण राहतो आणि ही आभासी दुनिया निर्माण व्हायची पहिली पायरी म्हणजे भाषा होय.
ज्याप्रमाणे नयनरम्य ठिकाणी गेलेले टुरिस्ट समोरचे दृष्य खरोखर पाहण्याऐवजी कॅमेर्‍यात बंदिस्त करायला धडपडतात त्याप्रमाणेच आपणही थेट भिडणार्‍या अनुभवाला सामोरे जाण्याऐवजी तो शब्दबद्ध करायला धडपडतो. अगदी मनातल्या मनातही आपण आपल्या जाणीवा शब्दबद्ध करण्यात अर्धी शक्ती घालवून त्या बोथट करतो.
ज्यांना आपण अप्रगत म्हणतो त्या आदिमानवाला कदाचित आपल्यापेक्षा जास्त जाणीवा असतील असे वाटते.
असो. शब्दाशिवाय राहणे हे सध्यातरी अशक्यप्राय वाटते आहे.

लेख आवडला. थोडक्यात आटोपल्यासारखा वाटला.

प्राण्यांमध्येही संवाद चालतो. मनुष्य आणि पाळीव प्राण्यातही नुसत्या नजरेच्या साहाय्याने संवाद चालतो. नुसते पाहण्यानेही पाळीव कुत्र्याला समजते मालकाला काय अभिप्रेत आहे. नुसत्या नजरेतूनही राग, प्रेम वगैरे भावना पाळीव प्राण्यांना समजतात.
'शब्दावाचून कळले सारे शब्दांच्या पलिकडले' अशीही कधी कधी आपली अवस्था होते. त्यासाठी आपल्या मनातील शब्दांचा आधार असतो हे मान्य केले तरी समोरुन कुठलेही शब्द न येता मनात 'अर्थप्रतिमा' तयार होतेच की, जसे पत्नी रागात असताना चाललेल्या मौनातून तर पर्वताएवढ्या अर्थप्रतिमा मनात तयार होतात.

हा फरक म्हणजे शब्द आणि त्यातून निर्माण होणारी प्रतिमा! युजींच्या अंतर्पटलावर शब्दांतून कसलीही प्रतिमा निर्माण होऊ शकत नाही.

मला वाटतं ह्या अध्यात्मिक पातळीवर माझा मुलगा पोहोचला आहे. माझ्या कुठल्याही शब्दांनी/वाक्यांनी त्याच्या मनावर कुठलीही प्रतिमा निर्माण होत नाही.

विनोद वगळता, सदरहू लेखातून मांडलेला विचार मनाला पटला नाही. क्षमस्व.

शब्दावेगळे रहाण्याचे सुचविणारा लेख मात्र शब्दबंबाळ वाटला (हे म्हणजे मौनावरील भाषणासारखे वाटले!) ;)

पण धागाकर्त्याशी नाही तर ऋषिकेश, पेठकर आणि ननि ह्यांच्याशी, तेही थोडेफार.
मुळातच लेख जssssरासा डोक्यावरून गेलाय.
जिथवर संत साहित्य वगैरे ऐकून त्यानुसार मोक्ष म्हणजे निव्वळ शब्द मुक्ती नव्हे. काहितरी वेगलच आहे म्हणतात.
काय आहे तेही ठावूक नाही.

@शब्द ह अनिवार्य मानवाविष्कार आहे. प्रानी हे प्रामुख्याने "भावना" पोचवतात एकमेकांना;पण अनुभव नाही सविस्तर वर्णन करु शकत. एकाच्या अनुभवातून दुसरा तिथे नाही शिकू शकत.
एखादी घटना, गणन वर्णन करण्यासाठी शब्द हवेतच.(निदान वृत्तपत्र इंडस्ट्रीतल्या उगवत्या तार्‍याने तरी शब्दांचे म्हत्व जाणून असावे ;-) शब्दच नसते तर पेपर कसा चाल्ला असता?)
वेळाभावी इतकेच.

शब्दांबद्दल एक वेगळा विचार यशवंतने मांडला आहे. मूकबधिर लोकांच्या काही जाणिवा आपल्यासारख्या सामान्य लोकांपेक्षा तीव्र असतात हे खूपदा अनुभवाला येतं. युजींसाठी हे शब्दातीत होणं खरं असेल, पण शब्दांच्या पलीकडे जाण्यासाठी आधी शब्दांची पूर्ण अनुभूति होणं गरजेचं आहे. आपल्यासारख्या सामान्य लोकांना तेच कठीण आहे.

शब्द हाच माणसाला प्राण्यांपासून वेगळं करतो. आणि शब्दातीत झालेल्या व्यक्तीबद्दल काही लिहायचं तर लेखकाला शब्दांचाच आधार घ्यावा लागतो आणि समजून घेण्यासाठी आमच्यासारख्या वाचकांना शब्दांनाच त्यांच्या वेगवेगळ्या अर्थासह शरण जावं लागतं. शब्दाला त्यामागच्या प्रतिमेपासून वेगळं करणं ही फारच कठीण गोष्ट आहे. फारच कठीण!

लेख पुन्हा पुन्हा वाचला. काहीतरी विशेष विचार देण्याचा प्रयत्न जाणवला पण बहुतेक कुठेतरी 'शब्दात' कमी पडलात असं काहीसं मला वाटतंय.

म्हण्टलं तर तुम्ही स्वतःदेखिल शब्दप्रभुच पण तुम्हीच अशा विषयावर लिखाण करणं विचारप्रवृत्त करत होतं आणि म्हणूनच लेख अनेकदा वाचला गेलाय.

तुम्ही लिहिलेली काही वाक्ये -

एरव्ही शब्द म्हणजे काय तर, जे आपल्या आजूबाजूला अफाट विस्‍तारलं आहे आणि ज्या अफाट विस्‍ताराची एकच एक, एकसंघ, महाप्रचंड प्रतिमा आहे, त्या प्रतिमेतून फाडून काढलेल्या चिंध्‍या किंवा ती प्रतिमा उभी राहण्‍यासाठी आपण मर्त्य मानवांनी जोडलेली ठिगळे!
त्या महाप्रचंड प्रतिमेला उभं करण्‍यासाठी आपण जोडत असलेली शब्दरुपी ठिगळे आणि चिंध्‍या याच माणसांनी साठवलेलं लेंढार आहेत - या शब्दांच्या लेंढारातून सहज मोकळं होता येत नाही, व ही शब्दरुपी ठिगळे पाहिल्या शिवाय आपल्या मनात कसलंही चित्र उभं राहू शकत नाही.
हा शब्दप्रतिमांचा व्यापार विचारांच्या माध्‍यमातून मनातही अखंड सुरु असतो, बाहेरुनही आपल्यावर त्याचा मारा सुरु असतो आणि आपणही शब्दप्रतिमा लोकांकडे फेकत असतो - थोडक्यात आपण सर्वचजण लाक्ष‍णीक अर्थाने शब्दावडंबर माजवात जगत राहणारे लोक आहेत, आपण शब्दजीव आहोत. शब्दप्रतिमांच्या ठिगळांशिवाय आपलं चालु शकत नाही. शब्दप्रतिमांची ही ठिगळे विशिष्‍ट पद्धतीने जोडणे ही झाली भाषा.

ही बहुतेक युजींचे विचार असावेत. शब्दांवर प्रेम करणारा तुमच्यासारखा माणूस असं लिहितो ना. तरीही विचार करता वरील 'शब्दां'तूनच शब्दांचं तोकडं रूप स्पष्ट होतंय. काही अंशी हे सुद्धा त्या 'शब्दां'चं यशच नाही का? आणि असं बघा की या शब्द-भाषेच्या मर्यादाच त्यांच्या उत्क्रान्तिकामी उपयुक्त होतात. कोणतीही गोष्ट परिपूर्ण नाही पण शब्द आणि भाषा तरीही या तोकडेपणामुळेच परिपूर्णतेकडे जाण्याचा यत्न करू शकतात. म्हणूनच व्यक्तिशः मला उपरोल्लेखित विचार पटण्यासारखे वाटत नाहीत.

बाकी,

युजींच्या अंतर्पटलावर शब्दांतून कसलीही प्रतिमा निर्माण होऊ शकत नाही.

थोडक्यात जगाला जाणून घेण्‍यात किंवा जगाबद्दल समजाऊन सांगण्‍यात शब्दांवर त्यांची भिस्त नाही. अर्थात युजी आणि लोकांच्यातला संवाद हा शब्दांच्या माध्‍यमातूनच झाला आहे. पण युजींचे शब्द हे फक्त ते ज्या अवस्‍थेत आहेत तिची झलक त्यांना ऐकणारांच्या मनात उभी रहावी यासाठी मारलेले कुंचल्याचे फटकारे आहेत.

यावरून युजी एकूणच प्रचंड भ्रमात होते आणि त्यांच्या डोक्यावर परिणाम झालेला अशी खात्री वाटू लागली आहे. अर्थात हे माझं वैयक्तिक मत आहे. कुणाच्या भावना दुखावल्या गेल्यास माझा नाईलाज आहे.

:-)

उत्तम विषय ..कोणाला पटेल न पटेल पण यशवंताने एक वेगळा विचार मांडला आहे..

आणि त्यावर उत्तम चर्चा होत आहे याचाही आनंद झाला...

शब्द हे अक्षरांचे बनलेले असतात. स्वतन्त्र अक्षराला अर्थ नाही. जर शब्दाला निव्वळ अक्शर मानले तर त्याची अर्थाशी लिंक रहात नाही.
रजनीशांनी भावतीत ध्यानासाठी असेच काहीसे सांगितले होते.

आमचा यक्कु हुच्चभ्रु झाला म्हणायचे.

शब्दावेगळं रहाता आलं .....

कसं शक्य आहे राव. शब्दामुळे जी जाणीव अंतस्तरावर जिथे कुठे होत असेल असं ते मर्मस्थान नाहीसं करणं काय सोपं काम आहे काय. अशी अवस्था म्हणजे वेडं होणं असे मला वाटते.

आम्ही घरी धन शब्दांचीच रत्ने। शब्दाचीच शस्त्रे यत्न करू।।
शब्दाची आमुच्या जीवाचे जीवन। शब्दे वाटू धन जनलोका।।
तुका म्हणे पाहा शब्दचि हा देव।

असा विचार करणारा तुकोबा साला आपल्याला आवडतो. बाकी, लेखामागील कल्पना मला झकास वाटली.

-दिलीप बिरुटे

फुल्ल पानभर ढवळाढवळ केली अन एक वाक्य समजलं..... तेही मन१ यांच.....

मुळातच लेख डोक्यावरून गेलाय.

तर आपल्याकडून पास करण्यात आलं आहे....

यक्कु सेठ, अहो लेख प्रकाशित केला की 'गंगार्पणमस्तू' म्हणावे आणि मागे वळून देखील बघू नये हे आम्ही तुमच्या सारख्या विद्वानाला समजवायचे होय ?

जौ द्या हो :) प्रत्येकाची आपापली मते आणि आपापली दैवते.

शब्दावेगळं रहाता आलं .....

कसं शक्य आहे राव

बिरुटेसर
शब्दाची अर्थाशी फारकत केली तर शब्दावेगळे होणे शक्य होते. हा प्रयोग मे एकरुन पाहिलेला आहे

अत्यंत बकवास लिखाण. या पेक्षा फडतूस काही असूच शकत नाही.

अवांतर :- जर या धाग्यावर लिहलेले विचार आपण खरोखर "जगत" असाल तर माझी "नेमकी" प्रतीक्रीया आपण नक्किच समजू शकाल.

श्री. यशवंत एकनाथ यांनी त्यांच्या प्रतिसादात माझा उल्लेख केलेला आहे. (मी मिसळपाव संकेतस्थळावरही सदस्य आहे, आणि मिसळपाव संकेतस्थळावरही साधारण याच शैलीत लेखन करतो. मिसळपाव संकेतस्थळावरून मला हाकलून लावायची सोय करत नाही, तोवर वेगवेगळ्या संकेतस्थळांची तुलना मला समजलेली नाही.)

थोडासा हटकून हुच्चभ्रुपणा करणारा हा लेख तिथे काय दिसला, त्या तथाकथित अभ्यासू सदस्याला त्याच्या घोटीव हुच्चभ्रूपणावर अतिक्रमण झाल्यासारखं वाटलं आणि हा लेख 'अनाठायी' व 'मिथ्‍या' असल्याचा निर्णय देऊन ते हुच्चभ्रु म्हणून नावाजलेले महाशय मोकळे झाले.

त्यांनी प्रतिसाद नीट वाचलेला नाही, आणि आणि लेखाला मिथ्या आणि अनाठायी म्हटले आहे, असा त्यांचा गैरसमज झालेला आहे. असे नव्हे.
लेखक ज्याला "प्रतिमेतून फाडून काढलेल्या चिंध्‍या किंवा ती प्रतिमा उभी राहण्‍यासाठी आपण मर्त्य मानवांनी जोडलेली ठिगळे!" त्याला सहमतीने "मिथ्या" म्हटलेले आहे.

मात्र त्या ठिकाणाहून शब्दांना दोष देणे हे अनाठायी म्हटले आहे.

- - -
"अनाठायी" आणि "मिथ्या" शब्द वापरलेली वाक्ये संदर्भासह वाचता यावीत तो प्रतिसाद पूर्णच येथे डकवत आहे.

शब्द म्हणजे जगाच्या औपचारिक/स्वेच्छेने ठरवलेल्या घटकांची (कन्व्हेन्शनने किंवा आर्बिट्ररिली ठरवलेल्या घटकांची) औपचारिक चिन्हे (कन्व्हेन्शनने ठरवलेली चिन्हे) आहेत, हे मान्य. तो उपचार/कन्व्हेन्शन अमान्य केले तर सध्याच्या शब्दाचा जगातील घटकांशी संबंध राहात नाही, तेही खरे.
मात्र कुठलेही चिन्ह चालू शकेल. उदाहरणार्थ नि:शव्द स्वप्नातील "घटना" घटते, ती सुद्धा मनातील चिन्हव्यवहारच असतो. हे व्यक्तीच्या अंतर्गत. वेगवेगळ्या व्यक्तींच्या मध्ये आपापसात वेगवेगळी चिन्हे चालतील. लहान मुले सुद्धा नि:शब्द वाकुल्या-वगैरे चिन्हे वापरू शकतात.
विचारांचा ब्रम्हराक्षस पुरता मारायचा असेल तर मौनापेक्षा हाराकिरी, अफूची मोठी मात्रा खाणे, वगैरे उपाय अधिक तडकाफडकी कार्यक्षम होत. फार त्वरा नसेल, तर सबुरीचा साधा मार्ग त्यातल्या त्यात सुखावह आहे. एखाद्या व्यक्तीने शंभर-दीडशे वर्षे शांतपणे वाट बघण्याचे ठरवले, तर बहुधा त्या मुदतीच्या आतच कधीतरी त्या व्यक्तीच्या विचारांचा ब्रम्हराक्षस मरून जाईल.
मला हे पटते की केवळ उपचाराने ठरवलेले जगाचे कित्येक घटक हे जग जाणण्याकरिता निरुपयोगी असू शकतील. त्यांच्यासाठीचे शब्द आणि त्यांच्याबाबतचे संवाद निरुपयोगी असतील. मात्र हा शब्दांचा दोष नव्हे. किंवा शब्द औपचारिक चिन्हे असल्याचा नव्हे. जगाचे तसे कुठले घटक आहेत हा उपचार आधी ठरतो - तो मुळातला दोष - आणि एकदा का तसा कुठला घटक असल्याचे ठरवले, तर त्यासाठी चिन्ह म्हणून शब्द रिवाजाप्रमाणे मिळून जातो.
अंतर्मुख ऊहापोहासाठी मौनाचा फायदा असला, तरी शब्द/सांकेतिकता वगैरे यांच्याबाबतचे वरील तात्त्विक विवेचन अनाठायी आहे. इतकेच काय, मनाने केलेल्या जगाच्या खोट्या घटकांच्याबाबत शब्दांच्या साहाय्याने देखील "मिथ्या" असा निर्णय करता येतो.