हिंदी चित्रपटसृष्टीमध्ये मराठी संस्कृतीचे दर्शन :

ज्यांच्याकडून कधी मान मिळाला नाही अश्यांकडून असली अपेक्षा ठेवायची कशाला?

ह्म्म्म.

हिंदी चित्रपट सृष्टी ही मुंबईत केंद्रित असल्यामुळे मुंबईत मराठीचे/मराठी लोकांचे जे रूप निर्माता दिग्दर्शकांना मुख्यत्वे दिसते ते चित्रपटात उतरते. त्यामुळे सिंघानिया वगैरे नावे शेठजींची असणार यात काही नवल नाही.

मराठी माणूस फक्त घरगडी/मोलकरीण म्हणूनच दाखवला गेला आहे हे पटत नाही. इन्स्पेक्टर वेलणकर, धुरंधर भाटवडेकर ही नावे चटकन लक्षात येतात. आणखीही असतीलच भिकू म्हात्रे खेरीज.

स्टिरिओटायपिंग सगळ्याच लोकांचे झालेले असते. पारशी व्यक्ती चित्रपटात विनोदी म्हणूनच ९० टक्के वेळा दिसते. तसेच बिहार या राज्यात घडणारा चित्रपट (तेथील लोक, खलनायक, सिस्टिम) हा आत्यंतिक बर्बरावस्थेचे चित्रण करतो.

पंजाबीचा प्रभाव अलिकडे वाढलेला आहे याचे कारण "भरपूर पैसा असलेला आणि खर्चणारा तसेच देश सोडलेला पण मन देशात गुंतलेला परदेशी समाज" या कॅटॅगरीत हा समाज बसतो. त्यांना डोळ्यासमोर ठेवून चित्रपट बनवले जातात. यश/आदित्य चोप्रा हे यांचे म्होरके.

पडद्यावर काम करणार्‍या मराठींची संख्या बाकीच्यांच्या मानाने कमी असेल पण पडद्यामागे काम करणारी नावे दिसत असतात की! आणि आपल्याकडे तरी शिनेमात काम करायला आईवडील सर्रास परवान्या देत असतील असे वाटत नाही. आजकाल चित्र बदलत असेलही.......त्यातून येणारे मराठी कलाकार दिसायला जरा वेळ द्यायला हवा.
एका हिरव्या मैत्रिणीने 'मॉन्सून वेडींग' नावाचा चित्रपट पाहून आपल्याकडे अगदी तशीच लग्ने असतात असा समज करून घेतला होता. शिवाय चोप्रापटांमध्ये जे काही भव्य दिव्य;) दाखवतात त्यावरून भारतात गरिबी कुठे आहे? सगळे तर गडगंज दिसतात असाही समज झाल्यास आश्चर्य वाटायला नको.
बर्‍याच वर्षांपूर्वी एका सिरियल मध्ये कोणीतरी लांबची सासू आपल्या बर्‍याच सुनांना ढीगभर सोन्याचे दागिने भेट म्हणून देते असे दाखवले तेंव्हा हसू आले.

यापूर्वीही अशाप्रकारच्या अनेक चर्चा झडल्याचे आठवते. बाकी, मराठी अभिनेत्रींची गाडी माधुरी आणि उर्मिलाच्या पुढे न नेऊ शकणार्‍यांकडून अधिक अपेक्षा काय ती करायची. अन्यथा, नूतन, तनुजा, नलिनी जयवंत, उषाकिरण, शशिकला, सुलोचना, ललिता पवार, पद्मिनी कोल्हापुरे, स्मिता पाटील आणि अगदी आईच्या भूमिका करणारी रीमा लागूपासून अनेक तारकांची वर्णी लागते.

मराठी पात्रेच आठवायची झाली तर आनंदमधील रमेश देव-सीमाचे कुटुंब, धुरंधर भाटवडेकर, करण जोगळेकर (अक्षय कुमार: मैं खिलाडी), यशवंत आंग्रे (अजय देवगणः खाकी), अश्विन गुप्ते (तुषार कपूर: खाकी), प्रताप नारायण टिळक (नाना पाटेकरः क्रांतीवीर), रघुनाथ शिवलकर, सुभाष नागरे (अमिताभः सरकार) वगैरे वगैरे यादी भरपूर मोठी आहे.

मराठी नायकांच्या यादीत अमोल पालेकर आणि नाना पाटेकर ही दोन्ही नावे पुरेशी बोलकी आहेत.

जेव्हा चित्रपट काढणारे बिगर मराठी असतात तेव्हा बिगर मराठी आडनावे आणि संस्कृती दाखवणे हे आलेच. जेव्हा मराठी निर्माते चित्रपट काढू लागतील तेव्हा मराठी संस्कृतीही दिसेलच हे महेश मांजरेकरच्या चित्रपटांवरून दिसते. मराठी नसूनही हृषीकेश मुखर्जी आणि राम गोपाल वर्मासारख्यांनी मराठी संस्कृतीला बर्‍यापैकी पडदा दिला आहे.

बाकी प्रश्न राहिला बिझनेसमनना मराठी आडनावे देण्याचा... तर ते आडात नाही तर पोहोर्‍यात कुठून यायचे? चित्रपट मुंबईत घडत असेल तर काम करणारी बाई मराठी असणे आलेच. हिमाचल प्रदेश, दिल्ली किंवा कश्मिरात घडणार्‍या चित्रपटात गंगूबाई दिसत नाही.

जसे दिसते तसे उतरते हे म्हणणे बरोबर नाही. काही अपवाद वगळता मराठी प्रतीमा उजळु नये असाच प्रयत्न असतो.
अमोल पालेकर चे उदाहरण हे चपखल वाटत नाही . त्याला विशिष्ठ भुमिकाच दिल्या गेल्या (मध्यम वर्गीय मराठी).

मराठी कलाकाराना ग्लॅमर वाले रोल सातत्याने कधीही मिळाले नाहीत.

एका मुलाखतीत दिलिप प्रभावळकराना , त्यांच्या लगे रहो मुन्नभाइ चित्रपटाच्या अनुभवा बद्दल विचारताना मुलाखत घेणर्‍याने त्यांचे संजय दत्त बद्दलचे मत विचारताना अशा सुरात प्रश्न विचारला कि जणु काही प्रभावळकर हे खुप भाग्यवान कि ज्याना संजय बरोबर काम करण्याची संधी मीळाली. खरे तर ही संधी संजय साठी मोठी होती, प्रभावळकरांच्या पायापाशी बसुन शिकण्याची. संजयला असा प्रश्न विचारला जाईल ह्याची सुतराम शक्यता नाही.

किशोर कुमारने गायलेले मराठी गाणे ही जणू खुप मोठी गोष्ट असल्या सारखी चर्चा होते. त्याने आधि म्हणे अट घातली की मला ळ , ज (जन्म मधला) असे अक्षर नकोत. मग ते वगळुन तसे गाणे लिहले गेले. जणू काही त्याचे गाणे हा मराठी भाषेचा सन्मान होता. किशोर कधि अभिमानाने मि मराठी गाणे म्हटले आणि अजुन म्हणायचे आहे म्हणुन आग्रह धरला असे काही आठवत नाही. एखादा कलाकार कधीही एका कम्युनिटी पेक्षा मोठा असु शकत नाही (कलाकार म्हणुन किशोर बद्दल पुर्ण आदर आहे).

बेर्डे च्या हिंदीतल्या भुमिका ह्या तर अभिमानस्पद नाहीतच. कुणि म्हणेल अभिनय हा अभिनय असतो.

एक उदाहरण देतो. गोलमाल (नविन) गाजल्यावर , त्याचे अजुन काही प्रकार निघाले. अर्शद वारसीचा अभिनय , अजय पेक्षा सरस असुनही हिरो चि भुमिका अजय कडेच आहे . कारण तो हीरो आहे. दुय्यम भुमिका केल्याने ग्लॅमर ला धक्का बसतो .

खुपते तिथे गुप्ते ह्या कार्यक्रमात बर्‍याच मराठी कलाकारानि , हिंदीतील वातावरण मराठी लोकासाठी पोषक नसते हे उघड सांगीतले . ज्याना ते बोचते , ते त्याला टाळतात. बाकीचे अभिनय हा अभिनय असतो असे म्हणून, नोकर, गडी माणूस , असे रोल स्विकारतात आणि तशा प्रथा पाडायला मदत करतात.

बर्‍याचदा मराठी लोकांच्या हिंदी उच्चारा बद्दल आक्षेप घेतला जातो. परवा एका पेपर मधे कत्रीना ची मुलाखत वाचाताना, तिने स्वतः म्हटले आहे कि तीचे हींदि उच्चार आत्ता आत्ता थोडे सुधारात आहेत . ते तिच्या कामाच्या आड का येत नाहीत.

हिंदीतल्या एका दिग्गज अमराठी दिग्दर्शकाने म्हटले आहे की "ही अत्यंत खेदाची गोष्ट होती की, अनेक मराठी कलाकार गुणी असूनही त्यांची हिंदी चित्रपटसृष्टीत फारशी कदर केली जात नसे. " तरीही आम्ही चार दोन नावे फेकुन स्वतःच स्वत:ची समजुन काढुन घेतो.

अनेक सिनेमात मराठी नावाची पात्रे असतात पण त्यात मराठीपण नावालाही नसते. महाराष्ट्रात वाढलेला, मध्यमवर्गी, मराठी आडनाव लावणारा माणूस काहीतरी मराठी बोलेल की नाही? पण हिंदी सिनेमात तसे दिसत नाही. निव्वळ एक मराठी नाव निवडायचे. तसे नाव असणारा माणूस कशी भाषा बोलतो, वेषभूषा याचा अभ्यास शून्य.
उदा. ३ इडियटस मधला तो सायरस द व्हायरस. ह्याचे आडनाव म्हणे सहस्रबुद्धे असते. पण त्याच्यात लग्न अगदी उत्तर भारतीय पद्धतीचे! मराठीचा मागमूस नाही असे का? मग सहस्रबुद्धे कशाला हवा? शर्मा, वर्मा, चोप्रा, कपूर चालले असते की राव!
तेजाब मधला अनिल कपूर, गुलाम मधला आमिर खान, गर्दिश मधला अमरिश पुरी (पुरुषोत्तम साठे!), वास्तव मधला संजय दत्त. अनेक उदाहरणे आहेत. उगाचच मराठी नावे देण्यापेक्षा नायक, नायिकेकडून तसे दिसण्याची, वागण्याची तयारी करुन घ्यावी. अन्यथा दुसरे कुठलेतरी नाव निवडावे.

स्वतः मुंबईकर जर मराठी संस्क्रुती जपत नसतील तर ....

परप्रांतियांची मक्तेदारी असलेल्या बॉलीवूड कडून ही अपेक्षा का?

"पॉप्युलर कल्चर" या नावाखाली हिंदी चित्रपटांमधे जे दाखवले जाते त्याला कितपत महत्त्व द्यायचे ? असा प्रश्न विचारला जाऊ शकतो. बटबटीत , स्टिरिओटाईप्स्नी बुजबुजलेल्या , उथळपणाने भरून वाहिलेल्या एकंदर मांदियाळीत "आमच्या समाजाचे प्रतिबिंब नीट पडत नाही" असे म्हणणे म्हणजे चिखलात आपला चेहरा नीट दिसत नाही असे म्हंटल्यासारखे आहे. मराठी समाजाला योग्य चित्रणावाटे "न्याय" कुणी द्यायचा ? करण जोहर-यश चोप्रा-बडजात्या वगैरे वगैरे लोकांनी की सलमान खान-आणि-इतर पोपट लोकांनी ? काय दिवे लावले यांनी म्हणून यांच्याकडून मराठी समाजाचंच नव्हे तर कशाचंही यथार्थ चित्रण होईल अशी अपेक्षा करायची ?

उत्तरेकदील मुलुखात " बाई" म्हणजे कामवाली बाई असेच समजतात
मध्य प्रदेशात इंदोर वगैरे भागात घरगडी लोकांची आडनावे हमखास पवार ,जाधव अशी आढळतात
मराठी लोकांत ज्या वेळेस ठकराल , सक्सेना , सिंघानिया वगैरे आडनावाचे घरगडी आढळतील त्यावेळेस कदाचित ही परिस्थिती बदलेली असेल

देखणेपणा हा किमान गुण मेन हिरोच्या भूमिकेला लागतो.

मिलिंद सोमण वगळता (मर्दानी) देखणेपणा असलेले मराठी मुलगे पटकन आठवत नाहीत. अजिंक्य देव कदाचित या क्याटेगरीत ओढूनताणून आणता येईल (आला असता एकेकाळी). आताच्या पुरुषमंडळींपैकी सुबोध भावे, लोकेश गुप्ते वगैरे देखणे म्हणता येतील, पण लार्जर दॅन लाईफ हिरोच्या भूमिकेत ते कितपत फिट होतील सांगता येत नाही.

बाकी प्रशांत दामले, लक्ष्या, अशोक सराफ, विजय चव्हाण, सिद्धार्थ जाधव, भरत जाधव, मकरंद अनासपुरे, अशा मराठीतल्या "हिरो" मटेरियल्सचे चेहरे आठवून पहावेत. (अभिनय सर्वांचाच उत्कृष्ट आहे असे सोपेपणासाठी धरु)

यापैकी एकालाही हिंदी सिनेमासृष्टीतला मेन हिरो म्हणून भूमिका देण्यासारखी अंगयष्टी (चण, सौष्ठव इ.इ.) आणि चेहरा नाही हे कबूल करणं जड जाऊ नये. यांना केवळ मराठीतच समहाऊ ते स्थान घेता आलं.

ऑलरेडी हिंदीत आलेले श्रेयस तळपदे आणि रितेश देशमुखही बरेच लहानखुरे आणि साधेसुधे दिसणारे आहेत. त्यांनाही अशी मुख्य भूमिका एखाद्याच आर्ट फिल्ममधे वगैरे मिळू शकेल.

अतएव मराठी मुलांची फिजिकल बिल्ड आणि चेहरेपट्टी बॉलीवूड (बॉलीवूडच का कोणत्याही सिनेलाईनीच्या) भूमिकांच्या "मुख्य हिरो" च्या जागी कल्पणे जड जाते.

आता हा साचा मोडावा आणि सामान्य चेहर्‍याचेही हिरो बनवावेत असं म्हणता येईल. पण ही खूपच वेगळ्या ध्येयाची भाषा झाली. ज्याला सिनेमा अ‍ॅज अ व्यवसाय करायचाय तो हे असलं करणार नाही.

त्यामुळे उपरोक्त सर्वजणांना एकतर साईडहिरो आणि अन्य दुय्यम रोल्स उरतात किंवा मग जिथे देखणेपणा आणि बॉडीची जरुरी नाही असे चरित्र रोल्स.

तिथे मग पूर्वी नाना पाटेकर, श्रीराम लागू, विक्रम गोखले, लक्ष्मीकांत बेर्डे, अशोक सराफ, मोहन जोशी अशा अनेकांनी वर्णी लावली आहे. ते खूप अ‍ॅक्सेप्टही झाले. पण चरित्र भूमिका, हिरॉईनचा बाप, खलनायक, पोलीस कमिशनर वगैरे रोल्स मधे. यातही नाना, डॉ. लागू, विक्रम गोखले, मोहन जोशी यांना माकडचेष्टावाली किंवा नोकराची वगैरे भूमिका करताना पाहिल्याचे आठवत नाही. ते आब राखूनच होते. पण "हिरो" नाही.

उलट नजरेने पाहू. जॉनी लिव्हर, केष्तो, शक्ती कपूर, हल्ली राजपाल यादव यांनी बहुतेक वेळा बिनाहिरो वाल्या (म्हटलं तर) चीप कॉमेडी भूमिकाच जास्त केल्या आहेत आणि हे कोणी मराठी नाहीत.

आता मराठी मुलींकडे वळू.. :)

मराठी मुलींमधे हिरॉईनला आवश्यक लेव्हलचे सौंदर्य, नाजुकपणा जास्त प्रमाणात सापडत असल्याने क्लासिकली आणि आजपर्यंत बर्‍याच मराठी मुलींनी हिंदीत मेन हिरॉईन म्हणून व्यवस्थित करियर केली. तनुजा, नूतन, लीना, माधुरी, सोनाली बेंद्रे, ममता, उर्मिला, काही प्रमाणात सोनाली कुलकर्णी अशा ज्यांच्यात ते पोटेन्शिअल होतं त्या सुपरहिट झाल्यासुद्धा.

मराठी वगैरे असं काही बघून कोणी सिनेमाचा बिझनेस करत असतील असं मुळीच वाटत नाही. ज्याला त्याला लायकीप्रमाणे आणि फिजिकल अ‍ॅपिअरन्स प्रमाणे भूमिका मिळतात. एक रजनीकांत (केवळ अभूतपूर्व लोकप्रियतेमुळे) आणि कमल हसन सोडला तर हिंदी मेन हिरोंमधे दाक्षिणात्यांचंही प्रमाण काही फार नाही. इव्हन रजनीचे हिंदीतले फार कमी रोल्स एकमेव हिरो म्हणून असावेत. बहुतांश वेळा तोही साईडहिरोच आहे. हे सर्व पाहता मुद्दाम मराठी माणसाला नोकर किंवा नॉन हिरो म्हणून दाखवतात वगैरे भावना कमी होईल.

आपण मराठी माणसे पॅरेनॉईड आहोत असे कधीकधी वाटते.

मराठी संस्कृती म्हणजे काय ? आणि तीला स्थान द्यायचे म्हणजे नक्की काय करायचे ?

आशा काळे, अलक कुबल (एक उच्चार बुकल असा देखील आहे म्हणे )ह्यांच्या चित्रपटातुन मराठी संस्कृतीचे वारंवार आणि साग्रसंगीत दर्शन घडायचे म्हणे. मग त्यांचे चित्रपट धडाधड का पडले ? त्यांना हळदी कुंकवाची दुकाने म्हणुन का हिणवले गेले असावे ?

शाहीर जी,

मराठी संस्कृती व मराठी व्यक्तिरेखा यांना कायमच दुय्यम स्थान

उचापतखोरपणा कमी, पडखाऊ वृत्ती.

मुंबईच्या कोलाहलात हिंदीला संभाषणात मराठीपेक्षा मानाचे स्थान देणाऱ्या मराठी समाजाला पैशाचे बळ नाही, त्यामुळे वैचारिक व अर्थिक कोंडीत अडकलेला मराठी माणूस बावळट शिपाई, घरगडी, मोकलकरीण किंवा सरळ मनाचा बाप असा भुमिकेमधे पहायला लागतो.
असेच वाईट वाटते ते बंगाली माणसांचे. त्यांच्या व्यक्तीरेखा ढगळ धोतरातील पान चबाऊ? बोंधू रे.....की झाले...