विजयनगरच्या साम्राज्याचा थोडक्यात इतिहास व त्याला भेट देणारे परकीय प्रवासी.

स्वातंत्र्यदिनाची उत्तम भेट! आम्ही वाचायला तयारीतच आहोत! तब्ब्येतीत येऊ द्या!

वाचतेय..

लेखाचा पहिला भाग सुंदरच झालाय.
अगदी प्रदीर्घ लेख मालिका होउदेत, वाचतोय आम्ही .

सुरेख . अप्रतिम.
लेखातून मलाही बरेच तपशील नव्याने समजले.
*पण त्यासाठी काहीएक ब्ब्याकग्राउंड माहित असणे आवश्यक वाटते. इथल्या सगळ्यांनाचा ते ठाउक असेल (११९१ च्या पुडह्चे) असे नाही. मी सविस्तर प्रतिसाद दिला की तुमचे मालिकेचे पुढचे भाग येत नाहीत हे निरिक्षण आहे. त्यामुळेगती ब्याकग्राउंड मी इथे देणे उचित नाही. वाचकांनी आधी ती माहीत करुन घेतली तर लेख अधिक चांगला उमजेल.
विजयनगरचे राज्य हे फक्त भारतीय इतिहासात नाही तर आख्ख्या दक्षिण आशियातील इतिहासातील महत्वाची घटना आहे; असे म्हणतो.
मालिका पूर्ण होइल अशी आशा करतो.
स्वातंत्र्यदिनाच्या सर्व भारतीयांना शुभेच्छा. *

वा जयंतराव! एका उत्तम विषयाला हात घातला आहे. अनेकदा या विषयी माहिती घेण्याची इच्छा होते पण आमच्या हातून अपेक्षित श्रम करण्यासंबंधी टाळाटाळ होते. तुम्ही या लिखाणासाठी, माहिती जमवण्यासाठी खूपच श्रम करत असणार यात शंकाच नाही तरी यामुळेच आमचं काम परस्पर होत आहे, यात आनंद आहेच. :-)

या लेखमालेचे पुढचे भाग वाचण्यास उत्सुक आहे.

(जयंतरावांचा पंखा) प्रास

विजयनगरच्या साम्राज्याची ओळख एका उत्तम लेखमालिकेतुन होईल असे दिसत आहे. माहितीपूर्ण लेखाची उत्तम सुरुवात केल्याबद्दल मन:पूर्वक आभार. वाचतोय.

कुलकर्णी साहेब, लेखनात मधुन थोडीफार कला स्थापत्य शैलीबद्दल ओघात ओघात काही माहिती देता आली तर कृपया टाका.

-दिलीप बिरुटे

माझ्या माहितीची भर घालतोय.
शाळेतल्या इतिहासात खुबीनं "तराई इथल्या युद्धात पृथ्वीराजास मारुन मोहम्मद घोरी ११९१ साली सत्तेवर आला. पृथ्वीराज चौहान हा दिल्लीचा शेवटचा हिंदू राजा." इतकच लिहिलेलं असतं. आणि तिथून पुढे कुतबुद्दीन ऐबक, गुलाम घराणे, रझिया सुल्तान्,खिल्जी, तुघलक ते थेट लोदी हे शब्द असे काही लिहिलेले असतात की सध्या आपण ज्याला दक्षिण आशिया/भारतीय उपखंड म्हणतो त्यात सर्वत्र ही सर्व सुलतान मंडळी राज्य करु लागली असं वाटायला लागतं.(बहुतांश तपशील बहुसंख्य लोकांच्या शाळेनंतर लक्षात रहात नाहीत; ११९१ नंतर दिल्लीत सुलतानशाही आली म्हणजे भारतभर सल्तनत पसरली हा समज डोक्यात बसलेला असतो. कारण उघड आहे. दिल्ली ही आजची राजधानी आहे. तिथे राज्य तो भारताचा राजा हे अध्याहृत धरुन तिथल्या राजवंशांची सनावळी दिलेली असते. सुलतानपूर्व काळ अर्ध्या पानात आटपता घेतात.) आता आख्ख्या भारतातील मुस्लिम धर्म असणारे सत्ताधारी मध्ययुगात कसे कसे पसरले ते माझ्या चश्म्यातून लिहितोय. (सधयच्या भारतीय मुस्लिम नागरिकांबद्द्ल मला राग आहे असे कुणीही समजून घेउ नका प्लीझ. मी मध्य युगाबद्दल लिहितोय.)
.
.
इस ६३०-७००... आख्ख्या भारतात कुठेही फारशी मुस्लिम सत्ता नाही. खुद्द भारतात प्रबळ केंद्र सत्ता नाही. प्रभावशाली नंद, मौर्य घराणी मागे पडून सातेकशे वर्षे ओलांडली आहेत. मध्य भारतातील मोठ्या भागावर गुप्त घराण्याची असलेली सत्ताही संपुष्टात येउन दोनेक शतके झालेली. सम्राट म्हणवून घेणार्‍या हर्षवर्धान नावाच्या मोठ्या राजाचा काळ नुकताच होउन गेलेला आहे. उत्तर, पश्चिम, मध्य भारतात अनेकानेक लढाउ पण फुटकळ, विस्कळित राजपूत घराण्यांची व काही ठिकाणी जाट, सिंधी ह्यांची सत्ता. ह्या सर्वांचय आपसात फार वैर वगैरे नाही; पण नुसत्या कुरबुरी सुरु आहेत. लहान राज्ये; कुठलीही मोठी आघाडी नाही. तिकडे ६५० च्या आस्पास एकाएकी अरब टोळ्या संघटित होउन जबरदस्त शक्तीने भारवले गेल्यासारखे आख्खे मध्यपूर्व पालथे घालीत होत्या. तोवर संपूर्ण मध्यपूर्व तुलनेने प्रबळ अशा तुर्कस्थानतील बायझेंटाइन रोमन सत्ता व पारशी लोकांचे इराण मधील वैभवी, मागील हजार वर्शात समृद्धीचा दबदबा निर्माण केलेल्या साम्राज्यात विभागलीए गेली होती. अरब ह्या स्म्पूर्ण चित्रात क्षुल्लक होते, कुनीच नव्हते.
इस्लाम च्या उदयानंतर अचानक दोनेक दशकात आख्खी मध्यपूर्व एकापाठोपाठ एक असे विजय संपादत अरबांनी जिंकली. आजच्या पाकिस्तान -अफ्गाणिस्तानच्या पश्चिमेपासून ते थेट आख्खी मध्य्पूर्व, त्याला जोडून भूमध्य समुद्राचा सर्व भाग, उत्तर आफ्रिका(आजचे इजिप्त, लिबिया, मोरोक्को वगैरे) आणि समुद्र पार करुन खुद्द स्पेन ताब्न्यात घेतला!!
पुढेही इटालीच्या काही भागात त्यांनी आक्रमण केले, पण फ्रँक राजांनी शेवटी युरोपातली ती घोडदौड थोपवून धरली.(हे परमप्रतापी शार्लमान ह्या फ्रँको-जर्मन सम्राटाचे पूर्वज्/आजोबा. )
अधिक माहितीसाठी माझे जुने प्रतिसादः-
http://www.misalpav.com/node/21744#comment-399275
http://www.misalpav.com/node/21744#comment-400231
http://www.misalpav.com/node/21744#comment-400256
.
ह्या इराण हा अखंड भारताचा सख्खा शेजारी. भारताचे काय झाले ह्या दरम्यान?

आख्खे पर्शिअन राज्य अरबांनी जिंकले. त्याकाळात इराणी/पारशी राज्यात अफगाणिस्तानचा काही पश्चिम भग, आर्मेनिया, अझरबैजान(बहुतेक उझ्बेक व ताजिकही) हे आजचे मध्य आशियातील देश येत होते. हे सर्व अरबांनी जिंकले दहा बारा वर्षात जिंकले;ते कायमचेच. इथे पुन्हा कधीच मुस्लिमेतर सत्ता उभी राहू शकली नाही.*( अपवाद अत्यल्पकाळ बौद्ध -ख्रिश्चन मंगोल टोळ्या, त्यांचे राजे.)
इराण इतक्या झपाट्याने कायमचा काबीज केल्याबरोबर अरब सेनापतीची ताकद वाढ;ली(नाव विसरलो). आधीचे लश्कर, अधिक हे नव्याने जिंकलेले लश्कर+ जिंकलेले संपत्ती ह्याने तो अजेय भासू लागला. इराण घशात घातल्यावर चारच वर्षात त्याने आजच्या सिंध्-बलुच इत्यादी भागात स्वरी केली.काही अल्प भाग जिंकलाही ; मात्र लागलिच तो मारला गेला पुढच्या युद्धात. पर्शिया जिंकणारी सत्ता पुढील पन्नास साठ दशके इंचभरही पुधे सरकू शकली नाही.
इस ७१५ मध्ये मात्र मुहम्मद बिन कासीम ह्या बगदादच्या सुल्तानाच्या भाच्याने(की पुतण्याने??) पराक्रम गाजवला.
तरुण वयातच झंझावाती मोहीम काढत तो आत भारतात शिरला. सिंध त्याकाळात व्यापाराने भरभराटीस आले होते.(दक्षिण भारत व सूरत ह्यांच्याप्रमाणेच मध्य युगीन व्यापारात.) जगातील त्याकाळातल्या सर्वात मोठ्या बंदरांपैकी एक बंदर(तेव्हाची मुंबै) म्हणजे "देबल"बंदर हे सिंध राजा दाहिर ह्याची राजधानी होते. आजच्या पाकिस्तनातील हैद्राबाद आणि कराची ह्या ठिअकणी कुठल्यातरी दोन मोठ्या लढाया झाल्या. त्यातल्या दुसरीत दाहिर मारला गेला. आख्खे सिंध , बलुचितस्तान, पाकिस्तनातील मक्रान, मुल्तान मधील बराच भाग आयताच कासिमला मिळाला. पुढे त्याने पाकिस्तानतील पंजाबातील अजूनही भाग जिंकला. आनी वर्षभरातच कुठल्या तरी कारणाने तो मेला.
काही जण म्हणतात की त्याची बाप्पा रावळ ह्या चितोडमधील गुहिलोत घराण्याच्या संस्थापक महाराण्याने अजमेर, जैसलमेर ह्या छोट्या राज्यांची मदत घेउन थोपवली. पण हे मात्र खरे की त्याने जिंकलेला बराच भाग त्याच्य अमृत्युनंतर पुन्हा बाप्पा रावळने जिंकला. इस . ७५०.मुस्लिम सत्ता फक्त सिंधच्या इवल्याशा भागात शिल्लक. पुढे सरकलेली नाही. ह्याच काळात त्यांनी इतरत्र किती भूभाग काबीज केला ते पहायचे तर माझा वरचा प्रतिसाद व त्यातील लिंका पहाव्यात.

पुढे वाचायला इच्छुक...तेव्हा येवु द्या.

ह्यानंतर पुढे सुमारे तीनेकशे वर्षे भारतात कुठीहे मुस्लिम सत्ता वाढलेली दिसून येत नाही!
थेट इसवीसन १०२१ उजाडते. अफगाणिस्तानमधील बराच भाग अजूनहई गैर मुस्लिम आहे. तिथे बौद्ध मतानुयायी बरेच आहेत.राजा खत्री/क्षत्रिय आहे. जयपाल त्याचे नाव. तो लढाईत हरला गझनीच्या महमूदाकडून आणि मारल गेला. त्यान्म्तर त्याचा मुलगा जयपाल सत्तेवर आल. तोही मारला गेला. आजचा आख्खा अफगाणिस्तान आता मुस्लिम सत्तेखाली गेला. सन १०२१. गझनीचा महमूद कुठला होता? ह्या राजांच्या शेजारीच त्याचं राज्य होतं. दोनेकशे वर्षापूर्वी जेव्हा पर्शिअन राज्य मुस्लिम सत्तेखाली गेलं, तेव्हा अफगाणिस्तानचा जो भाग मुस्लिम सत्तेखाली गेला, त्यात हा भाग होता. पर्शिअन सत्तेबाहेरच्या, पण त्याच्या लगतच्या भागात राजा जयपाल राज्य करीत होता. पुरुषपूर्/पेशावर ही त्याची राजधानी होती. आजही हे ठिकाण पाक- अफगाण सीमेवर आहे. इथे पठाणांची संख्या प्रचंड आहे.
गझनीच्या मेहमुदाने सतत वीस-बावीस वर्षे भारतावर स्वार्‍या केल्या. अफ्गाणिस्तानपासून ते थेट खाली गुजरातेत समुद्रकिनारी सुरटी सोमनाथ पर्यंत तो येइ. अगणित संपत्ती जिंकून, लुटून घेउन जाई. अगणित माणसांना गुलाम म्हणून बाहेरच्या जगात विकले जाई.
गझनीच्या मेहमुदास किम्वा त्याच्या पूर्वजास(सेबुकतजिन वगैरे तुर्क वंशीय सत्ताधार्‍यास) त्यातल्या त्यात जयपाल आणि त्याच्यानंतर त्याचा मुअल्गा आनंदपाल ह्याने बर्‍यापैकी रोखून धरले होते.
ह्यांचा एका नंतर एक असा काही वर्षात संपूर्ण पाडाव झाल्याने मग तितके सामर्थ्यशाली राज्य वायव्य भारतात उरले नाही.
आजचे अफगाणिस्तान, पाकिस्तान इथे एक सत्तेची मोठी पोकळी निर्माण झाली. स्थानिक फुटीर जमीनदार स्वतंत्र झालो असे सम्जू लागले.
पण साहजिकच त्यापैकी कुणीही लागलिच अंगावर येउ लागलेल्या मेहमुदास रोखू शकले नाही.(ते क्षुल्लक जमीनदार होते. मोठा राजा आधीच ठार झालेला.) त्यामुले मेहमुदास गुजरातेत येइअपर्यंत फार मोठा असा प्रतिरोध प्रथम झालाच नाही. गुजरातचे राज्य तसे मोठे होते. सौराष्ट्र हा बहग त्यांच्या सत्तेचे प्रमुख केंद्र होता. चालुक्यांचीच ही एक शाखा होती.
पण अरेरे. खुद्द गुजरातेतही ह्या परकीय आक्रमकाचा कुणी पराभव करु शकले नाही. नाही म्हणायला एक दोन स्वार्‍यांत पुढल्या वेळी माळव्याच्या राजाने म्मोठी फौज उभारायचा प्रयत्न केला. पण त्यावेळी मेहमुदाने त्याच्याशी झुंजच घेतली नाही, पर्यायी रस्त्याने तो अलगद लुटीसह निघून गेला.
तर, इ स १०२० च्या आसपस. मुस्लिम सत्ता कुठवर? तर अफगाणिस्तान+ पाकिस्तानी पंजाबचा काही भाग आणि सिंध्-ब्बलुच इतकाच भाग(गुज्रातला पोचण्यासाथी तुर्की टोळ्यांना लागनारा पॅसेज त्यांनी जिंकून घेत्ला, पण त्याही संपूर्ण बहगावर एक्संध अशी सत्ता त्यांनी स्थापित केलीच नाही.).
गुजरात, राज्स्थान, आजचे भारतातले पंजाब,खुद्द काश्मीर अजूनही स्वतंत्र होते; वेगवेगळ्या राजांच्या आमदानीखाली होते.(युपी, एम पी तर लांबचीच गोष्ट राहिली.)

पाकिस्तानातील पर्वतास प्रसिद्ध खैबर खिंड असणार्‍या पर्वतास"हिंदुकुश" का म्हणतात? कारण स्वारी नंतर अगणित लोकांना, लाखो लोकांना तो ओढत फरफटत घेउन जाई. जनावरांहोन वाइट आवस्थेत नेले जात असताना त्या परवताच्या डोंगराळ भागात, प्रतिकूल परिस्थितीत लाखो हिंदू कैदी मरत, गवताच्या पत्यासरखे म्हणून त्याचे नाव हिंदुकुश. विकिपिदियावरही हीच माहिती असल्याचे आठवते आहे.
.

http://en.wikipedia.org/wiki/Brahmana_Hindu_Shahis_of_Afghanistan इथे बरीच माहिती मिळेल.
कश्मीर राज्याचा अकराव्या शतकाअतील राजकवी कल्हाणाने आपल्या "राजतरंगिणी" ह्या ग्र्म्थात ह्याचे बरेच उल्लेख केले आहेत.
युद्द्धांबद्दल अधिक माहिती हवी असल्यास अगुगल्ब्बुक्स वर http://books.google.co.in/books?id=7U0hY3wtXe4C&pg=PA54&lpg=PA54&dq=jaip... वाचावे. पान एकावन्न ते साठ दरम्यान.

भारत एक खोज मधील "विजयनगरचे साम्राज्य उदय आणि अस्त" ही मालिका अप्रतिम अशी होती.

जयंतराव,
स्वातंत्र्यदिनी ही चांगली भेट दिलीत. त्यांत मनोबांचे अभ्यासू प्रतिसाद वाचून आनंदात भर पडत आहे. पुढच्या भागाची वाट पहात आहे.

महंमद तुघलकाला वेडा महंमद म्हणायला आपण आपल्या शाळेतील इतिहासात शिकलो पण हा एक अत्यंत धोरणी, शहाणा पण अत्यंत क्रूर असा सुलतान होता.
शाळेत शिकवला जाणारा इतिहास हा त्यावेळेस ब्रिटिशांच्या चष्म्यातून असावा. पण निदान तो खोटा तरी नसावा. आता काँग्रेजी राजवटीत , तर खरा इतिहासच बदलून टाकण्याचे काम जोमाने चालू आहे. त्यामुळे, पुढच्या पिढ्यांना आपल्याला कळला,तेवढाही इतिहास कळण्याची शक्यता नाही.

वाचतोय.

उत्तम संकल्प. अनेक धन्यवाद.
मनोबा तुमचेही धन्यवाद.

निव्वळ अप्रतिम ...

येवुद्या ..

इस ११९१ ला राजकीय पटलावर काय स्थिती होती? आजचा सर्व अफगाणिस्तान, बराचसा पाकिस्तान सुल्तानांच्या अंमलाखाली(इराण मधील अब्बासिद किम्वा अफगाणमधील गझनी-घोरी) किंवा स्थानिक सुलतानांच्या ताब्यात होता.
उरवरित भारत अजूनही अनाघ्रत होता. पश्चिमेस चालुक्य सोळंकी ह्यांचे गुजरात मध्ये राज्य होते. गुर्जर्-प्रतिहार घराणी पंजाब, पश्चिम राजस्थान इथे राज्य करीत होती. बहरतातला पंजाब,हरयाना, दिल्ली उत्तरेकडचा राजस्थान पृथ्वीराज चौहान ह्याच्या ताब्यत होता.
इस ११९१ मध्ये चौहानांच्या राज्याची व घोरीच्या राज्याची सीमा अशी पंजाबच्या भागात भिडत होती. अरे हो. घोरी कोण? मघा मी गझनीचा मेहमुद म्हणालो ना, त्याच्या वारसादारांना सत्तेवरून दूर करुन सत्तेवर आलेले घोरी घराणे.
मुहम्मद घोरी हा त्यांचा राजा. ११९१ला हरयाणामधील करनाल जवळ तराई येथे मोठीच लढाई झाली. त्यात पृथ्वीराजाच्या सैन्याचा विइजय झाला. घोरीचे सैन्य धूम मघारी फिरले. सरहिंद ह्या पंजाबच्या पश्चिम टोकापर्यंत जाईपर्यंत ते थाम्बलेच नाही. ह्याक्षणी पाठलाग करुन त्यांना कायमचे संपवणे पृथ्वीराजास शक्य असूनही त्याने केले नाही. कारण?? इतिहासास कारण ज्ञात नाही. गौरवीकरण करणारे "त्याने क्षमा केली " असे म्हणतात, पण त्याला मुदलात माफी मागायला आलेच कोण होते हे कुणीच सांगत नाही.असो.
११९२ ला घोरी परत आला. अधिक तयारीने, मोठ्या सैन्याच्या व प्रशिक्षित मनुष्यबळाच्या साह्याने आला. जम्मोच्या एका हिंदू राजानेही त्याला दरम्यान राज्य पुनःउभारणीत मदत केली म्हणतात. त्याला मदतीस बरेच फितुर पृथ्वीराजाच्या पक्षातील मिळाले. त्यात पृथ्वीचा सासरा, आजच्या कनौज(कानपूर जवळ राज्य असणारा) इथे राज्य करणारा जयचंदही घोरीच्या पक्षाला जाउन मिळाला. पुन्हा जोरदार युद्ध झाले. घोरी जिंकला. पृथ्वीराज चुअहानस त्याने आधी कैद केले. नंतर मारुन टाकले.
"दिल्ली सल्तनत" हा शब्द स्थापित झाला. पण कसा? घोरी दिल्लीलाच रहायचे ठरवू लागला. पृथ्वीराजची पत्नी संयोगिता हिच्यावर त्याने बलपूर्वक अधिकार स्थापित केला. खुद्द कनौज राज्य जिंकले. तरीही बराचसा बहरत अजून अनाघ्रत होता. "दिल्ली गेली" म्हणजे आख्खा भारत गेला असे चित्र नव्हते.
आख्खा राजस्थान स्वतंत्रच होता. अजमेरच्या चौहान वंशीयांनी कागदोपत्री मांडलिकत्व स्वीकरलं तरी सत्ता त्यांचीच होती. मेवाड, ग्वाल्हेर्,मारवाड, जैसलमेर्,जोधपूर ही संस्थाने अजूनही स्वतंत्रच होती. गुजरात- एम पी बॉर्डारवर मांडूगड्ला एक स्वतंत्र स्म्स्थान होते. गुजरात अजूनही चालुक्यांच्या ताब्यात होती. मध्य भारतात इतर काही घरानी सत्तेत होती. वन विभाग अधिक असेल तिथे स्थानिक भिल्ल, गोंड ह्यांचे राज्य होते. महाराष्तृआत समुद्रकिनारी व घाटामाथ्यावर नानेघाटानजीक यदवांनी अंकित केलेली कोळी जमात राज्य करत होती. बहुतांश महाराष्तृअ, उत्तर कर्नाटक इथे यादवांचे राज्य होते. ओरिसाचे राज्य स्वतंत्र होते.(नाव विसरलो राजांचे). बंगालला सेन्-पाल घरानी राज्य करत होती. दक्षिण भारतात चार प्रमुख प्रबळ घराणी होती. चोळ्-पांड्य्-पल्लव - होयसळ. गंग सत्ता बांधकाम वास्तुकला, शास्त्र ह्यात पुढारलेली असली तरी ह्यापैकीच कुणाची तरी अंकित असे.( "चामुंडरये करवियले" असे लिहिलेला कर्नाटकातील श्रवणबेळगोळ येथील शिलालेख ह्यांच्याच कारकिर्दीतील.) गोव्याच्या आसपसच्या बहगात कदंब राजसत्ता होती.
थोडक्यात, पंजाब, हरयाणा ते दिल्ली आणि गंगा-यमुना ह्या नद्यांच्या मधली जागा, दिल्लीच्या पूर्वेस काही भाग.
घोरी काही मुघल किम्वा मराठा शासकांप्रमाणे फार मोठ्या भागाचा राज नव्हता.(भारताचया फार मोठ्या भागाचा.)

स्वातंत्रदिनाच्या शुभ अवसरी जयंतरावांचे स्वातंत्र्यलढ्याचे लेख वाचायला मिळावेत यापरते सुख काय...
धन्यवाद सर जी.

अर्धवटराव

ह्याही संपूर्ण शंभर वर्षात सत्ता संतुलन आपल्याला वाटते तितके काहीच बदलले नाही. मी जो वरती पोलिटिकल सीन सांगितलाय, तो पुढील शंभर वर्षे तस्साच होता. (११९१ ते १२९२).
घोरी गेला; घोरीनंतर त्याचा गुलाम कुतुबुद्देन ऐबक सत्तेवर आला. ह्याने त्याकाळात अगदि नावाजल्या गेलेल्या दिल्ली परिसरातील(किला- ए -रायपिठोरा जवळील) सत्त्तावीस हिंदु-जैन सुम्दर मंदिरे फोडली. त्यातून जमलेल्या ढिगार्‍यातून सुप्रसिद्ध कुतुब मिनार उभा केला. ह्या नंतर वेगवेगळे सत्ताधीश येत राहिले.
११९२ च्या आसपास खिल्जी घराणे दिल्लीच्या सत्तेवर होते. आज ज्यास ग्रँड ट्रंक रोड म्हणतात, जो ढाका-ध्नबाद्-मुघसराय- बनारस -कानपूर्-अमृतसर्-लाहोर -पेशावर्-काबूल इतका लांब पसरलाय , त्याच्या दोन्ही बाजूस खिल्जींची सत्ता होती. बंगाल/बांग्लादेश ते पंजाब ह्यांना जोडनारा पॅसेज त्यांनी जिंकला होता.
उर्वरित भारत, वरती सांगितल्याप्रमाणं विखुरलेला.
१२९० च्या दशकाअत जलालुद्दीन खिल्जी ह्या सुल्तानानं प्रथमच ही सत्ता दणिण्-पश्चिम्-मध्य भारत अशी वाढवण्यासठी मोठी फौज रवाना केली. त्यात त्याचा पुतण्या (व जावई?) अलाउद्दीन ह्यास मोठी फौज देउन रवाना केले.
त्याने प्रथमच मेवाड, मारवाड, मांडूगड(एम पी- गुजरात ह्यांच्या बॉर्डारवरील राज्य), आख्खा गुजरात्,बुर्‍हाणपूर, एलिचपूर अशा झांझावाती मोहिमा सुरु केल्या. महाराष्तृआच्या बर्‍याच भागावर शासन असणार्‍या देवगिरीवरही विजय मिळवला. दक्षिणेत पार तेलंगणा पर्यंत(आजचे आंध्र प्रदेश) भाग जिंकले. फार मोठ्या भागावर थेट किम्वा अप्रत्यक्ष खिल्जी घराणे आले. इस १३२० सालापर्यंत.
पूर्वीची कित्येक वैभवशाली म्हणवली जाणारी घराणी दोन्-तीन युद्धातच पार नेस्तनाबूत झाली. सारं काही संपल्यासरखं वाटू लागलं.......
पण काही काळच. काहीच काळात second generation dynasty , दुसर्या टप्प्यातील घराणी उदयाला येणार होत्या. ती पुन्हा स्वतंत्र होणार होती. राजस्थान बराच जिंकला गेला व चितोडच्या गुहिलोत घराण्याकडून काही काळ घेतलाही गेला तरी त्यांचाच एक दूरचा वंशज अधिक परमप्रतापी सिसोदिया घराण्याची स्थापना करणार होता.त्यातच राजा कुंभ, राणाप्रताप होणार होते.
दक्षिणेत चोळ पांड्य पल्लव ह्यांचा ऑरा आता उतरता वाटत असला तरी नव्या जोमाने विजयनगर उभे राहू पाहणार होते. पण त्याल थोडा अवकाश होता.
*************************************************************
.
जकुंच्या लेखाची ही पार्शभूमी आहे. ह्यानंतरचे कित्येक तपशील त्यांनी अगदि छान दिलेले आहेत.
@ जकु काका :-
१.हरिहर बुक्क हे विद्यारण्यस्वामी ह्यांचे शिष्य होते म्हणतात. काही जणांकडून ऐकलय की विद्यारण्यस्वामी हा संन्यासी मुळात तेव्हाच्या दक्षीण पिठातील शंकराचार्यंचा सख्खा धाकटा भाउ. कुणाकडून ऐकलय की शंकराचार्य ह्या पदावर बसलेल्या व्यव्क्तीचेच ते दुसरे नाव होते.(चानक्य = विष्णुगुप्त =कौटिल्य आहे ; तसेच.)
.
२.तुघलक काळाच्या नको तितका पुढे होता असे कधीकधी वाटते. हाही वेडाचा प्रकार. तांब्याची नानी बनवायची ह्याची स्कीम आख्खी अर्थव्यवस्था खिळखिळी करुन गेली. एकाएकी राजधानी एक सनक आली म्हणून दूर हलवायला घेतली; त्याची किमतही त्याच्या साम्राज्यला मोजावीच लागली. आजवर कुणाही केंद्रिय भारतीय राज्यसत्तेने विचारही न केलेली हिंमत त्यानं केली. हिमालय ओलांडून चीनवर स्वारी करायचा प्रयत्न!
ह्यात अगणित सैनिकांनी जीव गमावला. फार मोठी सैन्य शक्ती वाया गेली.
ह्यतील कुठलीही गोष्ट यशस्वी ठरली असती तर तो नक्कीच visionary म्हणवला गेला आसता.outstanding achievers , genius ह्या यादीमध्ये त्याचं नाव अलेक्झाम्डर किम्वा चंगीझ क्खान ह्यांच्याप्रमाणच घेतलं गेलं असतं. पण त्यानं इतका सपाटून मार खाल्ला, त्यातही सर्व किंमत त्याच्य अनागरिक आणि सैनिकाम्ना विनाकारण द्यायला लागली; त्यामुळे त्याची दृष्ती ही "वेडाचा झटका"च ठरली.

********************************************************
मी दिलेली background तुमच्यासारख्या बर्‍याच जणांना अधीच तोंडपाठ असणार ह्यात शंका नाही. पण बर्याच जणांच्या इतिहासच्या आठवणी शालेय दिवसानंतर पुसट होतात, म्हणून हे टंकनश्रम.

जयंतराव, काही शका आहेत. वेळ मिळेल तर जास्त माहिती द्यालच ही आशा आहे.

या हरिहर आणि बुक्कांचे गुरुजी मध्वाचार्य किवा विद्यारण्य होते असे उल्लेख वाचले आहेत. हे नक्की कोण होते?

देवगिरीचा हरपाळदेव गोवा/बनवासी इथल्या कदंबांचा संबंधित होता. आणि संगम घराण्याचेही लागेबांधे कदंबांशी कुठूनतरी पोचत होते. देवगिरीचे यादव आणि संगम यांचे आपसात काही नाते होते का?

हरिहर आणि बुक्क स्वतःला महामंडलेश्वर म्हणवतात. बुक्काचा मुलगा हरिहर दुसरा मात्र स्वतःला राजाधिराज म्हणवतो. म्हणजे त्याच्या काळात संगम पूर्णपणे सार्वभौम झाले असावेत.

एक जरा अवांतर शंका. अनेगुंदी वरूनच मराठीत "अनागोंदी" शब्द आला आहे का?

<<<भारतात हिंदूंची संस्कृती, त्यांचा धर्म, त्यांच्या कल्पना, त्यांच्या काव्य शास्त्र विनोद या विषयीच्या कल्पना याचे दृष्य स्वरूप कोठे दिसत असेल ते फक्त दक्षिणेकडेच..व याचे श्रेय जाते विजयनगरला हे निर्विवाद.....

१००% सहमत. लेख आवडला.
तसेच मनोबांचे प्रतिसादही आवडले. पुढील भागांच्या अन प्रतिसादांच्या प्रतिक्षेत.

दक्षिणेतील संपत्तीची मोजदाद अगोदरच झाली होती. हे कसे काय म्हणता ते समजले नाही. अनेक अफवा कानावर आल्या असतील - अंदाज आला असावा पण मोजदाद झाली नसावी.

माझ्या मते - ही संपत्ती देवळातील तळघरात ठेवली जात असे. (आठवा ब्रिटिशांनी लुटलेला त्रंबकेश्वरचा नासक हिरा व खजिना) तेथे गाभार्‍यात तरी फक्त ठरावीक लोकांनाच प्रवेश होता. माझ्या माहिती प्रमाणे या तळ घरांचा प्रवेश गाभार्‍यातूनच करता येतो. या शिवाय शिवा-शिव इत्यादी सामाजिक प्रघात पाहता बहुतेक लोक संपत्तीच्या जवळपासही पोहोचू शकत नसावेत. मुसलमान तर त्याहून दूर!
त्यामुळे मोजदाद शक्य वाटत नाही.

लेख अतिशय उत्तम आहे.
काही वेळा विस्मृतीत गेलेला किंवा सांगितलाच न गेलेला इतिहास असा समजत राहतो हे ही नसे थोडके. त्यामुळे तुमच्या या लेखनाची माझ्या लेखी मोठीच किंमत आहे.
हे कष्ट घेतल्या बद्दल धन्यवाद द्यावेत तेव्हढे कमीच!

बल्लाळराजा हा तर जणू शिवाजी च्या आधीचा शिवाजीच!

इस्लामशी टक्कर घेऊन हिंदू धर्माचे रक्षण करणे हे यांचे ध्यय होते. यांनी अत्यंत हुशारीने विजयनगर ही मध्यवर्ती सत्ता मानून आपले साम्राज्य उभे केले होते व मुसलमानी सत्तेला न जुमानता त्यांच्या छाताडावर पाय देऊन ते ताठ मानेने राज्य करत होते. त्या काळातील परिस्थितीचे आकलन ज्यांना आहे त्यांना हे काम किती अवघड होते याची कल्पना येऊ शकेल.
एकुणच विजय नगर चे साम्राज्य आणि हरिहर कंप बुक्क व त्यांचे इतर दोन भाऊ यांच्या विषयी माझी माहिती इतकी तोकडी आहे हे लक्ष्यात आल्यावर शरम वाटली!

तसेच मन१ यांचे प्रतिसाद म्हणजे पर्वणीच आहे. त्यांचे प्रतिसाद या सगळ्या लेखासाठी लागणारी पार्श्वभूमी अतिशय उत्तम प्रकारे तयार करत आहेत. त्यांच्याही अभ्यासपूर्ण लिखाणासाठी अनेकानेक धन्यवाद!

त्या प्रतिसादाचे स्वतंत्र लेखात रुपांतर करून याच लेखात त्याचा - त्या लेखात याचा दुवा द्यावा ही संपादकांना विनंती.

कुलकर्णी सर आणि मन१ या दोघांच्याही डेडिकेशन ला सलाम.

उत्तम.

हाच धागा इतरत्र टाकण्याचा उपक्रम केला असता तर अफवा पसरवता म्हणून संपादकीय कात्री चालली असती किंवा तुमची विचारवंती खिल्ली उडवली गेली असती हे नक्की !

असो.

लेखमाला अप्रतिम होणार यात काहीच शंका नाही.

त्याकाळी देवगिरीवर सत्ता बहमनी सल्तनतची होती ना? हे बहमनी सुलतान तुघलकापासूनच फुटून निघाले होते का?

मनोबाच्या प्रतिसादांनी पण लेखात मोलाची भर घातली आहे.

वाचनखूण साठवली आहेच.

उत्तम धागा.

जयंतकाकांचे धागे असेही खुपच ज्ञानवर्धक असतात

बहुतांश लोकांना वाटते की अरबी आक्रमणासोबत भारतात इस्लाम पसरला. त्यात तितकं तथ्य नाही. अरबी आक्रमणाने फक्त सिंध- बलुच ह्या दोन प्रांतातला काही भागच तेवढा गेला.(माझा प्रतिसाद, भाग३ पहावा.)
भारतात मोठ्या प्रमाणावर मुस्लिम सत्ता आली ती खैबर खिंडीच्या मार्गातोन. इकडून हल्ले ज्यांनी केले त्यात क्वचितच इराणी किंवा अरबी सत्ता होत्या. इतर सर्व वेळेस हे मध्य आशियातील नव इस्लामप्रवेशित राज्यकर्ते होते.(उझबेक्-ताजिक्-तुर्क्, किरगीझ, नंतर मंगोल, मुघल व तत्सम.) (हिंदुत्ववाद्यांच्या दृष्टीने)आता मी एक वादग्रस्त विधान करणार आहे :-
अरब फारसे क्रूर राज्यकर्ते, विध्वंसक, ह्या इतरांइतके तरी नक्कीच नव्हते. धार्मिक पगडा असल्याने बर्‍यापैकी त्यांचय थेट अंमलाखालील प्रदेशात कायद्याचे राज्य ठेवण्याचा प्रयत्न केला जाई. इतकेच नव्हे , आधीचे ज्ञान,पुस्तके ते पूर्णतः नष्ट करीत नसत! बरेचसे आपल्या भाषेत, अरबीत घेउन जात.
अरेच्चा! पण मग आमच्याकडे घरी दारी काय बोलतात की मुस्लिम राजवटीत भारतीय ज्ञानाची भयानक नासधूस झाली, वाट्टोळे झाले. नाश झाला वगैरे. तक्षशिला , नालंदा ही जागतिक दर्जाची विद्यापीठे लोखंडी वरवंट्याखाली पिसली गेली. ते खोटे काय?
नाही. ते काही खोटे नाही. पण नासधूस "इस्लामी" राज्यकर्त्यांनी केलीही असेल. अरबांनी नाही.
मुहम्मद पैगंबरापूर्वीही भारतात मागील सलग हजार वर्षे आक्रमणे होतच होती. ती मध्य आशियायी भटक्या टोळ्यांकडूनच होत होती. कुठल्या भागातून होत होती? तर मध्य आशियातून . हा भाग कुठला? इराण, अफगाणिस्तानच्या उत्तरेस हा भाग होता, पामीर पठाराच्या पलीकडे. ऑक्सस नदी (अमू दर्या) हा त्याचा केंद्रबिंदू. हा भाग इराण्-अफगाणच्या जरा वरती आहे. आजच्या USSR मध्ये हा येतो. कॅस्पिअन समुद्रापासून ते थेट चीनच्या उत्तरेला मंगोलियापर्यंत इतका विस्तृत हा पॅसेज आहे. इथे नानाविध भटक्या टोळ्या होत्या. नागरी जीवन त्यास ठाउक नाही. साहजिकच त्या अधिक प्रतिकूल स्थितीत राहणार्‍या, अधिक क्रूर होत्या. हूण ह्या अतिक्रूर टोळीनं ऑक्सस नदीच्या इंटीरिअर मधून जबरदस्त मुसंडी मारत तिथे राहणार्‍या कुषाण टोळ्यांना हुसकावून लावायला सुरुवात केली. कुषाण थोडे बाहेर फेकले जाउ लागले. ते ऑक्सस नदीपासून थोडे दूर असणार्‍या पठारावरील शक टोळ्यांच्या भागात घुसून शकांना हाकलू लागले. तिथून मार खात सुटलेले शक प्रचंड संख्येने, मोठ्या वेगाने नासधूस करीत अफगाणिस्तानमार्गे वायव्य , पश्चिम व उत्तर भारतात घुसले.
त्यांच्या मागावर असलेले कुषाण लागलिच पुढल्या शंभर एक वर्षात भारतात आले. कुषाण राजे विम्,कुजुल कॅडफिसस व मग नंतर कनिष्क ह्याम्नी उत्तर भारतात विशाल साम्राज्य स्थापले.
ह्या शक सत्रपांच्या आणि कुषाण सम्राटांच्या वंशजांचा कसतरी पराभव उज्जैन वगैरेमधील पराक्रमी राजांनी(विक्रमादित्य की यशोवर्मन??) केला नाही तोवर पटलावर गुप्त नावाचे भारतीय साम्राज्य आजच्या मध्य्-उत्तर भारतत उदयस आले.
अगदि त्याच वेळी वायव्येत हाहाकार उडवत अफगाणिस्तानमार्गे हूण घुसले. ते कुषाणांच्या पाठलागावर होते ना!
त्यांना कसे तरी कधी सरळ लढत देत, कधी माघार घेउन नंतर हुसकावून लावत बहरतीयांनी थोपवून धरले. हळूहळू स्थानिक लोकसंख्येहून ते फारच कमी असल्याने इथल्याच संस्कृतीत सहज आत्मसात केले गेले. इथल्यांशी त्यांनी( मागे शिल्लेक राहिलेल्यांनी) रोटी-बेटी व्यवहारही केले म्हणतात.
इस्लामच्या उदयानंतर पर्शिअन राज्य अखंड जिंकून कायमचे इस्लामिक बनवल्यावर त्याला लागून असलेल्या भागातही इस्लामचा प्रभाव वाढला. हा भाग म्हणजेच वरती सांगितलेला मध्य आशिया( "मध्य पूर्व आशिया" नाही, हे लक्षात घ्या) एकानंतर एक ह्या टोळ्या धर्मांतरीत होउ लागल्या. आणि ह्यादरम्यान केंद्रिय भारतीय सत्ता दुबळी पडत होती. प्रचंड लढाउ पण छोटी छोटी अशी अनेक राज्ये भारतभर निर्माण होत होती. बाहेरच्या हल्ल्यांना थांबवायला मध्यवर्ती साम्राज्यच नव्हते.(हर्षवर्धनाचा अल्पकाळ वगळता.)
थोडक्यात आधी ज्या मार्गाने भारतात हल्ले होत होते, तेच तसेच पुढे सुरु राहिले. फक्त ह्यावेळेस हल्ले करणारे इस्लाम चा झेंडा घेउन आले होते.
मागच्या वेळेस ते आले तेव्हा त्यांचा सडकून पराभव झाल्यानंतर ते इथलेच एक झाले. ह्यावेळेस तसे का झाले नसावे?
अनेकानेक कारणे आहेत. त्यापैकी एक प्रमुख म्हणजे इथे आल्या त्या तेव्हा शक्-कुषाण -हूण ह्या रानटी टोळ्या होत्या. इथल्या स्थिर, नागरी जीवनाच्या तेही हळूहळू प्रेमात पडले नि तसेच रहायचा प्रयत्न करु लागले. सांस्कृतिक दृष्ट्या त्यांच्याकडे मूलभूत विचारसरणी वगैरे काहीच नव्हते. त्यांची पाटी कोरी होती!!
कोर्‍या पाटीवर सहज इथल्या संस्कृतीचे मुळाक्षरे गिरवली गेली. पण इस्लामी झेंडा घेउन आलेल्या,त्यांच्याच वंशज मंडळींची पाटी कोरी नव्हती. मूळची रानटी, आक्रमक्र, अन त्याहून वाईट म्हणजे विध्वंसक वृत्ती होतीच, भरीस भर विनाश करण्याचे निमित्त ह्या लोकांनी धर्मग्रंथातून शोधून काढले. पाण्याने भरलेल्या बादलित नव्याने दूध टाकता येत नाही, तसेच काहीसे झाले. आपल्या समजूतींना हे घट्ट धरून होते. म्हणून मग ही तोडफोड नासधूस झाली.
जर खरोखरीच अरब इथे पोचले असते, तर इस्लामचे first hand रुप इथे मिलाले असते. शिवाय, अरबांना जित समजाकडूनही खूप काही शिकायची हौस होती.निदान त्यानिमित्ताने आपले गणित -अ खगोल्-साहित्य ह्यातील बरेच काही अनमोल वाचले तरी असते; भाषांतरित रुपात का असेना. आजही जे गणित, शून्याचा उपयोग जगाला माहित झाला तो अरबांकडूनच. त्यांनीच ते ज्ञान शिकलं, वापरलं; विकलं.
शिवाय अरब आले असते तर समुद्री आरमारात इथल्या भूमीवरच्या बलढ्य म्हणव्ल्या जाणार्‍या सत्ता भीगी बिल्ली व्हायच्या(हो, अगदि मुघलही समुद्री ताकदीत हीन्-दीन्-दुबळे होते.) ते झाले नसते. इस्लामच्या उदयाच्य पूर्वीपासूनच अरब खलाशी जगभर व्यापारासाठी हिंडत. ते उत्तम पारंपरिक दर्यावर्दी होते.त्यांनी उत्तम आरमार तरी उभारले असते.
असो. जर्-तर ची बहषा खूप झाली/. मुद्दा हाच, की भारतात ज्या शक कुषाण हूण टोळ्या आधीच हजारेक वर्‍शे हल्ले करीत सुटल्या होत्या, त्या नंतरही येत राहिल्या, फक्त ह्यावेळेस त्यांचे धर्मांतर झाले होते. ते पगन्स , निसर्गोपासक्,भटके नव्हते.

थोड्या उशिराच हा लेख वाचनात आला.
लेख आणि त्या खालील प्रतिसादही माहितीत उत्तम भर घालत आहेत.
धन्यवाद.

आमचा मिपामधला शिरकाव फार जुना नसल्याने ही लेखमालिका नजरेस आली नव्हती. तेव्हा सर्वप्रथम ती वर आणणार्‍याचे धन्यवाद !

जकुसाहेब, वेळ काढून जरूर सविस्तर लिहा... इतिहासाच्या शालेय पुस्तकातील त्रोटक (आणि बर्‍याचदा सत्याचा विपर्यास होइल इतपत पोलिटिकली करेक्ट) माहितीच्या पुढे मजल गेलेली नाही. पण या ऐतिहासिक कालखंडाची सविस्तर ओळख करून घेण्याची प्रबळ इच्छा आहे.

तुमच्या या लिखाणाने ती इच्छा पूर्ण होते आहे म्हणून तुम्हाला अनेकानेक धन्यवाद !!!

छान!
नुकतेच हम्पी दर्शन घतले आहे.. या लेखमालिकेतील पुढिल लेख आहेत का?

माहीतीपूर्ण धागा. या धाग्याचा संदर्भ http://www.misalpav.com/node/25471 यामधे आल्याने आत्ता पाहीला.
अनेकदा आमचे इतिहासाचे ज्ञान ३०० ३५० वर्षांपलिकडे जातच नाही.
विजयनगर, चाणक्य यांचा इतिहासही आम्हाला माहीत असणे आवश्यक आहे.

धागा परत वर काढण्याबद्दल क्षमा मागावी कि काय कळत नाहीये पण जयंत साहेब, या लेखाचा पुढचा भाग तुम्ही लिहिला आहे का? असेल तर दुवा द्यायची कृपा करावी.
एवढे छान लेखन अर्धवट सोडू नका. मिपा खरंच श्रीमंत आहे ते तुमच्या सारख्या लेखकांमुळेच.

संपादक मंडळ - एक तक्रार आहे पण. मिपावर लेखांचा शोध थोडे जटील काम आहे. त्याबाबत काही करता येऊ शकेल का?