गर्दी, चेंगराचेंगरी: कारणे, आकडेवारी आणि शास्त्रीय उपाय

प्रेर्ना चर्चा विजयोत्सवाला गालबोट - प्रा. डॉ. दिलीप बिरुटे

आरसीबीचा हा विजय साजरा करण्यासाठी बंगळुरूच्या चिन्नास्वामी स्टेडियमवर कर्नाटक सरकारने संघाच्या सत्काराचा कार्यक्रमदेखील आयोजित केला होता. पण या कार्यक्रमाला चेंगराचेंगरीचं गालबोट लागले. अकरा जणांना आपल्या जीवाला नाहक मुकावं लागलं दुर्दैवी घटना.

आपल्याकडे गर्दी आणि गर्दीचं नियोजन ही मोठी समस्या आहे. नियोजन नसल्यामुळे लोक वाटेल तसे जमेल तिथे गर्दी करतात. लोक ऐकत नाही आणि नियोजन कोलमडतं. आणि अशी दुर्दैवी घटना घडते.

- मिपाकर प्राडॉ

चेंगराचेंगरीत आत्तापर्यंत ११ लोक मेल्याची बातमी आहे. बहुतेक १८ ते ३० मधले तरूण आहेत. हा त्यांच्या कुटुंबांवर प्रचंड आघात आहे.
आपआपली कामं सोडून, एवढी तोशीस व जोखीम घेऊन चाहते लोक एवढं काय बघायला स्टेडीअममधे जात होते, हेच कळत नाही. ज्या देशाचा खेळ क्रिकेट मानला जातो त्या देशातही लोक इतके वेडे नाहीत. चाहत्यांची मानसिकता समजत नाही. बहुधा टोकाची व्यक्तीपूजा हा आपल्या भारतीय समाजातील सर्वात मोठा दोष असावा.

- मिपाकर स्वधर्म

टोकाची व्यक्तीपुजा आहेच, पण बेशीस्त गर्दीच आकर्षण कुठेही असू शकते. गावी परत जायचे आहे एवढे कारण बस्स्थानक आणि रेल्वेस्थानकावर बेशीस्त वाढून चेंगरा चेंगरी आणि मृत्यूसही कारणीभूत होताना दिसते, त्यात तर धार्मिक इंटरेस्ट किंवा व्यक्ती पुजाही नसेल.

इंग्रजांचे एवढी शतके वर्षे राज्य झाल्यावर नको ते घेतले पण त्यांची बेसिक शिस्तीची संकल्पना अंगिकारण्यास विसरलो.

- मिपाकर माहितगार

गर्दीत अशी कोणती धोकादायक मानसिक स्थिती निर्माण होते की धावपळ आणि इतर गोष्टींचा परिणाम होऊन चेंगरा चेंगरी होते, यावर काही विदा असल्यास सविस्तर चर्चा करत येईल. शिक्षण घेतांना अशा सार्वजनिक ठिकाणी वावरण्याचे शिक्षण दिले जाते काय ? उदा. म्हणून खालील काही मुद्दे घ्यावेत आणि गेल्या काही वर्षातील विदा जमा करुन एक शास्त्रीय पद्धती वापरुन अशा धोकादायक गर्दींच्या वळणांवर काही उपाय सुचवता येतील काय ?

१. सार्वजनिक वाहतुक व्यवस्था.
२. राजकीय आणि तत्सम व्यक्तीगणिक होणारी गर्दी.
३. मंदिरं, मशीदी, यात्रा उत्सव इत्यादी.
४. बाबा-बुवा आणि तत्सम.

उत्तरदायित्वास नकार लागू.

मिपाकर - प्राडॉ दिलीप बिरुटे

आम्ही प्राडॉ सरांचा प्रश्न जेमिनीमुनींना विचारला त्यांनी गूगल सर्च सोबतच गूगल स्कॉलर वापरून खालील प्रमाणे मार्गदर्शन केले. लेख दिर्घ झाला असला तरी जरूर वाचा जेमिनीमुनींनी चांगले योग्य विश्लेषण मार्गदर्शन उपलब्ध केलेले दिसते.

गर्दीतील धोकादायक मानसिक स्थिती आणि चेंगराचेंगरी: कारणे, आकडेवारी आणि शास्त्रीय उपाय

गर्दीमध्ये निर्माण होणारी चेंगराचेंगरी ही केवळ अपघात नसून, ती एका विशिष्ट प्रकारच्या सामूहिक मानसिक स्थितीचा आणि व्यवस्थापनातील त्रुटींचा परिणाम असते. जेव्हा मर्यादित जागेत क्षमतेपेक्षा जास्त लोक एकत्र येतात, तेव्हा काही विशिष्ट मानसिक आणि भौतिक घटक एकत्र येऊन एक धोकादायक परिस्थिती निर्माण करतात.

गर्दीत निर्माण होणारी धोकादायक मानसिक स्थिती:

गर्दीमध्ये व्यक्तीची वैयक्तिक ओळख आणि विचार करण्याची क्षमता काही प्रमाणात लोप पावते. या स्थितीला मानसशास्त्रात अनेक सिद्धांताद्वारे स्पष्ट केले जाते:

1. डी-इंडिव्हिज्युएशन (De-individuation - व्यक्तिमत्त्व हरवणे): गर्दीचा भाग झाल्यावर व्यक्तीची स्वतःची ओळख आणि जबाबदारीची जाणीव कमी होते. ती व्यक्ती 'मी' म्हणून विचार करण्याऐवजी 'आपण' किंवा 'गर्दीचा एक भाग' म्हणून विचार करू लागते. यामुळे वैयक्तिक नियंत्रणाचा अभाव निर्माण होतो.

2. कंटेजन थिअरी (Contagion Theory - भावनिक संसर्ग): गर्दीमध्ये भीती, चिंता किंवा उत्साहासारखी कोणतीही तीव्र भावना एखाद्या विषाणूसारखी वेगाने पसरते. एका व्यक्तीची भीती किंवा धावण्याची कृती पाहून इतरही लोक कारण जाणून न घेता त्याचे अनुकरण करतात, ज्यामुळे गोंधळ वाढतो.

3. इमर्जंट नॉर्म थिअरी (Emergent Norm Theory - आपत्कालीन नवीन नियमांची निर्मिती): जेव्हा गर्दीत एखादी अनपेक्षित किंवा अस्पष्ट घटना घडते (उदा. मोठा आवाज, धूर दिसणे), तेव्हा काही लोकांच्या वर्तनामुळे (उदा. धावणे) गर्दीत एक नवीन नियम तयार होतो की 'धावणे' हीच योग्य प्रतिक्रिया आहे. मग सर्वजण तोच नियम पाळू लागतात.

4. अफवा आणि माहितीचा अभाव (Rumors and Lack of Information): पुलाचा भाग तुटल्याची अफवा, बॉम्ब ठेवल्याची खोटी बातमी किंवा शॉर्ट सर्किट झाल्याची भीती यांसारख्या अफवा चेंगराचेंगरीचे प्रमुख कारण ठरतात. योग्य आणि अधिकृत माहितीचा अभाव या परिस्थितीला आणखी गंभीर बनवतो.

चेंगराचेंगरीची काही विदा (Statistics):

भारतात किंवा जागतिक स्तरावर चेंगराचेंगरीची कोणतीही एक, एकत्रित आणि अधिकृत आकडेवारी उपलब्ध नाही. तथापि, विविध घटनांमधून मिळालेल्या माहितीनुसार, अशा घटनांमध्ये मोठ्या प्रमाणात जीवितहानी होते. गूगल स्कॉलर आणि इतर संशोधन अहवालांनुसार, बहुतेक चेंगराचेंगरी या धार्मिक स्थळे, उत्सव आणि सार्वजनिक वाहतुकीच्या ठिकाणी झाल्या आहेत.

उदाहरणे:
* प्रभादेवी (एल्फिन्स्टन रोड) स्टेशन, मुंबई (२०१७): अरुंद पूल आणि प्रचंड गर्दी यामुळे झालेल्या चेंगराचेंगरीत २३ लोकांचा मृत्यू झाला.
* मांधरदेवी मंदिर, सातारा (२००५): यात्रेदरम्यान झालेल्या चेंगराचेंगरीत सुमारे ३०० भाविकांचा मृत्यू झाला.
* कुंभमेळा: विविध वर्षांमध्ये कुंभमेळ्यादरम्यान झालेल्या चेंगराचेंगरीत शेकडो लोकांनी प्राण गमावले आहेत.
* राजकीय सभा आणि कार्यक्रम: अनेकदा नेत्याला पाहण्याच्या किंवा त्याच्या जवळ जाण्याच्या प्रयत्नात लहान-मोठ्या चेंगराचेंगरीच्या घटना घडतात.

या आकडेवारीवरून हे स्पष्ट होते की, गर्दीचे स्वरूप कोणतेही असले तरी, जागेची क्षमता आणि गर्दीचे व्यवस्थापन यातील तफावत जीवघेणी ठरू शकते.

गर्दी व्यवस्थापनासाठी शास्त्रीय उपाय

चेंगराचेंगरी टाळण्यासाठी केवळ पोलीस बंदोबस्त पुरेसा नाही, तर त्यासाठी शास्त्रीय पद्धतींचा वापर करणे आवश्यक आहे. गर्दीच्या प्रवाहाचे शास्त्र (Crowd Flow Dynamics) आणि मानवी मानसशास्त्र यांचा एकत्रित विचार करून खालील उपाययोजना करता येतात.

१. सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था (उदा. रेल्वे स्टेशन, बस स्टँड):

* गर्दीच्या प्रवाहाचे विश्लेषण (Crowd Flow Analysis): स्टेशनवरील गर्दीच्या वेळा (peak hours), गर्दीची घनता आणि प्रवाहाची दिशा यांचा अभ्यास करण्यासाठी सॉफ्टवेअर आणि कॅमेऱ्यांचा वापर करणे.
* पायाभूत सुविधांमध्ये बदल: अरुंद जिने आणि पूल रुंद करणे, एकाच वेळी अनेक गाड्या एकाच प्लॅटफॉर्मवर न आणणे, प्रवेश आणि बाहेर पडण्यासाठी वेगवेगळे आणि स्पष्ट मार्ग तयार करणे.
* रांगेचे व्यवस्थापन (Queue Management): गर्दीला विभागण्यासाठी बॅरिकेड्सचा योग्य वापर करून नागमोडी रांगा तयार करणे, जेणेकरून थेट दाब निर्माण होणार नाही.
* रिअल-टाइम मॉनिटरिंग: ड्रोन आणि सीसीटीव्हीच्या मदतीने गर्दीच्या घनतेवर सतत लक्ष ठेवणे आणि ती धोक्याची पातळी ओलांडण्याआधीच नियंत्रणाचे उपाय योजणे. उदा. प्लॅटफॉर्मवर प्रवेश तात्पुरता थांबवणे.
* स्पष्ट संवाद: प्रवाशांना सूचना देण्यासाठी ध्वनिक्षेपक (loudspeakers) आणि डिजिटल डिस्प्ले बोर्डचा प्रभावी वापर करणे.

२. राजकीय आणि तत्सम व्यक्तीगणिक होणारी गर्दी:

* क्षमतेचे नियोजन (Capacity Planning): सभेच्या मैदानाची किंवा जागेची क्षमता निश्चित करणे आणि त्यापेक्षा जास्त लोकांना प्रवेश नाकारणे.
* प्रवेश आणि निर्गमन व्यवस्था: एकापेक्षा जास्त आणि स्पष्टपणे चिन्हांकित केलेले प्रवेश व निर्गमनाचे मार्ग तयार करणे. आपत्कालीन परिस्थितीत बाहेर पडण्याचे मार्ग मोकळे ठेवणे.
* बफर झोन (Buffer Zones): व्यासपीठ किंवा मुख्य व्यक्तीच्या सभोवताली सुरक्षित 'बफर झोन' तयार करणे, जेणेकरून लोकांची पुढे घुसण्याची धडपड कमी होईल.
* अफवा प्रतिबंधक यंत्रणा: सभेदरम्यान कोणतीही अफवा पसरल्यास त्वरित अधिकृत माहिती देण्यासाठी एक सक्षम संवाद यंत्रणा तयार ठेवणे.
* व्यावसायिक मदत: केवळ कार्यकर्त्यांवर अवलंबून न राहता व्यावसायिक गर्दी व्यवस्थापन एजन्सीची मदत घेणे.

३. मंदिरं, मशीदी, यात्रा उत्सव इत्यादी:

* टप्प्याटप्प्याने प्रवेश (Phased Entry/Darshan): एकाच वेळी सर्व भाविकांना आत न सोडता, लहान-लहान गटांमध्ये विभागून नियंत्रित वेळेत प्रवेश देणे.
* एकमार्गी प्रवाह (One-Way Flow): दर्शनासाठी किंवा प्रार्थनेसाठी जाण्याचा आणि बाहेर येण्याचा मार्ग पूर्णपणे वेगळा ठेवणे. यामुळे समोरासमोर येणाऱ्या गर्दीचा दाब टाळता येतो.
* उतारावर आणि अरुंद जागांवर विशेष लक्ष: मंदिराकडे जाणारे तीव्र उतार किंवा अरुंद वाटा यांसारख्या ठिकाणी गर्दीचा वेग नियंत्रित करण्यासाठी बॅरिकेड्स आणि स्वयंसेवकांचा वापर करणे. मांढरदेवीसारख्या घटना टाळण्यासाठी हे महत्त्वाचे आहे.
* पूर्व-नोंदणी: मोठ्या यात्रांसाठी ऑनलाइन किंवा ऑफलाईन पूर्व-नोंदणी करून भाविकांची संख्या नियंत्रित करणे.

४. बाबा-बुवा आणि तत्सम:

* आयोजकांची जबाबदारी निश्चित करणे: अशा कार्यक्रमांच्या आयोजकांना गर्दीच्या सुरक्षेसाठी कायदेशीररित्या जबाबदार धरणे.

* व्यावसायिक दृष्टिकोन: अशा ठिकाणी होणारी गर्दी ही भावनिक आणि श्रद्धाळू असते, त्यामुळे ती अधिक संवेदनशील असू शकते. केवळ स्वयंसेवक (भक्त) व्यवस्थापनासाठी पुरेसे नसतात. व्यावसायिक सुरक्षा आणि गर्दी व्यवस्थापन तज्ज्ञांची नेमणूक करणे अनिवार्य असावे.

* पायाभूत सुविधांची तपासणी: कार्यक्रम ज्या ठिकाणी होत आहे, तिथल्या पायाभूत सुविधांची (उदा. प्रवेशद्वार, हॉलची क्षमता, हवा खेळती राहण्याची सोय) शासकीय यंत्रणेकडून तपासणी करून घेणे.

विशिष्ट कार्यक्रमांमधील गर्दीचे धोके आणि उपाययोजना

प्रत्येक गर्दीचे मानसशास्त्र आणि तिचे धोके वेगळे असतात. चित्रपट तारे, खेळाडू, क्रीडा स्पर्धा आणि संगीत कार्यक्रमांमध्ये जमणारी गर्दी ही अधिक भावनिक आणि अनेकदा अनपेक्षितपणे वागणारी असू शकते. त्यामुळे येथे विशेष व्यवस्थापनाची गरज असते.

अ) चित्रपट तारे (Movie Stars) आणि खेळाडू (Sportsmen) यांच्या कार्यक्रमांमधील गर्दी:

* मानसिक स्थिती आणि धोका: अशा कार्यक्रमांमध्ये 'व्यक्तिपूजा' (Hero-worship) हा सर्वात मोठा घटक असतो. आपल्या आवडत्या कलाकाराची किंवा खेळाडूची 'एक झलक' पाहण्यासाठी, त्याच्या जवळ जाण्यासाठी किंवा एक सेल्फी काढण्यासाठी लोकांमध्ये प्रचंड चढाओढ लागते. यामुळे सर्व गर्दी एकाच बिंदूच्या दिशेने (त्या सेलिब्रिटीच्या दिशेने) ढकलली जाते. याला 'फनेल इफेक्ट' (Funnel Effect) म्हणतात, ज्यामुळे त्या व्यक्तीच्या सभोवताली प्रचंड दाबाचे क्षेत्र (High-Density Zone) तयार होते आणि चेंगराचेंगरीचा धोका निर्माण होतो.
* शास्त्रीय उपाय:
1. सुरक्षित अंतर: सेलिब्रिटी आणि गर्दीमध्ये एक मोठे, बॅरिकेड्सने बंद केलेले 'निर्जंतुक क्षेत्र' (Sterile Zone) तयार करणे अनिवार्य आहे.
2. उंच व्यासपीठ: सेलिब्रिटीला उंच व्यासपीठावर किंवा सुरक्षित वाहनात ठेवणे, जेणेकरून तो सर्वांना सहज दिसेल आणि लोकांची पुढे येण्याची धडपड कमी होईल.
3. व्हिडिओ स्क्रीन: कार्यक्रमाच्या ठिकाणी अनेक मोठ्या व्हिडिओ स्क्रीन लावणे, जेणेकरून दूर उभे असलेले लोकही सेलिब्रिटीला स्पष्टपणे पाहू शकतील.
4. नियोजित कार्यक्रम: अचानक किंवा ठरलेल्या वेळेपेक्षा वेगळ्या वेळी सार्वजनिक ठिकाणी येणे टाळणे. कार्यक्रमाची वेळ आणि स्वरूप लोकांना आधीच कळवणे.

ब) क्रीडा स्पर्धा (Sporting Events - उदा. क्रिकेट, फुटबॉल):

* मानसिक स्थिती आणि धोका: स्टेडियममधील गर्दी प्रचंड उत्साही आणि भावनिकदृष्ट्या गुंतलेली असते. आपल्या संघाच्या विजयाने किंवा पराभवाने लोकांच्या भावनांचा उद्रेक होऊ शकतो. प्रतिस्पर्धी संघांच्या समर्थकांमध्ये वाद होण्याची शक्यता असते. सर्वात मोठा धोका सामना सुरू होताना आणि संपल्यावर असतो, जेव्हा हजारो लोक एकाच वेळी अरुंद प्रवेशद्वारांमधून आत-बाहेर करतात. विजयानंतरचा जल्लोष किंवा पराभवानंतरचा रोष नियंत्रणाबाहेर जाऊ शकतो.
* शास्त्रीय उपाय:
1. टप्प्याटप्प्याने प्रवेश आणि निर्गमन (Staggered Entry and Exit): सर्व गेट एकाच वेळी उघडण्याऐवजी, वेगवेगळ्या सेक्शन्ससाठी ठराविक वेळा निश्चित करणे, जेणेकरून गर्दी विभागली जाईल.
2. चाहत्यांचे विलगीकरण (Fan Segregation): प्रतिस्पर्धी संघांच्या चाहत्यांना स्टेडियमच्या वेगवेगळ्या भागांमध्ये बसवणे आणि त्यांचे प्रवेश-निर्गमनाचे मार्ग पूर्णपणे वेगळे ठेवणे.
3. स्पष्ट चिन्हे आणि संवाद: बाहेर पडण्याचे मार्ग, आपत्कालीन मार्ग आणि वैद्यकीय सुविधांची माहिती देणारे मोठे आणि स्पष्ट फलक लावणे.
4. मद्यपान नियंत्रण: स्टेडियममध्ये किंवा परिसरात मद्यपानावर नियंत्रण ठेवणे, कारण त्यामुळे आक्रमकता वाढू शकते.
5. क्षमतेपेक्षा कमी तिकीट विक्री: स्टेडियमची आसनक्षमता १००% न भरता, सुरक्षिततेसाठी काही टक्के जागा (उदा. ९०-९५%) रिकाम्या ठेवणे जेणेकरून हालचालीसाठी जागा मिळेल.

क) संगीत कार्यक्रम (Music Shows / Concerts):

* मानसिक स्थिती आणि धोका: संगीत कार्यक्रमांमध्ये, विशेषतः रॉक किंवा इलेक्ट्रॉनिक म्युझिक शोमध्ये, धोके वेगळ्या स्वरूपाचे असतात.
* लयबद्ध हालचाल (Rhythmic Swaying): संगीताच्या तालावर हजारो लोक एकाच वेळी उड्या मारतात किंवा डोलतात. या सामूहिक हालचालीमुळे जमिनीवर किंवा स्टेजच्या संरचनेवर प्रचंड दाब येऊ शकतो, ज्याला 'क्राउड क्वेक' (Crowd Quake) म्हणतात.
* स्टेजजवळील दाब: प्रत्येकजण कलाकाराच्या जवळ जाण्याचा प्रयत्न करतो, ज्यामुळे स्टेजच्या पुढील भागात असलेल्या बॅरिकेड्सवर असह्य दाब निर्माण होतो. येथे गुदमरून किंवा दाबले जाऊन मृत्यू होण्याचा धोका सर्वाधिक असतो. (उदा. ट्रॅव्हिस स्कॉटच्या कॉन्सर्टमधील दुर्घटना).
* शास्त्रीय उपाय:
1. गर्दीचे विभाजन (Crowd Segmentation): स्टेजसमोरील मोकळ्या जागेला बॅरिकेड्स लावून लहान-लहान भागांमध्ये (Pens) विभागणे. यामुळे एका भागातील दाब दुसऱ्या भागापर्यंत पोहोचत नाही.
2. क्रश बॅरियर्स (Crush Barriers): स्टेजच्या पुढे खास प्रकारचे, दाब सहन करू शकणारे बॅरियर्स वापरणे. यात छोटे गेट्स असतात, जेणेकरून धोक्यात असलेल्या व्यक्तीला सुरक्षा कर्मचारी बाहेर काढू शकतील.
3. कलाकाराची भूमिका: गर्दी धोक्याच्या पातळीवर पोहोचत असल्याचे दिसल्यास, कलाकाराने संगीत थांबवून लोकांना शांत राहण्याचे आणि मागे सरकण्याचे आवाहन करणे, हा एक प्रभावी उपाय ठरतो.
4. वैद्यकीय पथके: स्टेजजवळ आणि गर्दीत सहज दिसतील अशा ठिकाणी वैद्यकीय पथके आणि प्रथमोपचार केंद्रे ठेवणे.

या सर्व प्रकारच्या गर्दीसाठी तंत्रज्ञानाचा वापर (उदा. ड्रोन, सीसीटीव्ही) आणि व्यावसायिक गर्दी व्यवस्थापन तज्ज्ञांची मदत घेणे हे अपघात टाळण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

निष्कर्ष:

चेंगराचेंगरी या केवळ अपघात नसून, त्या व्यवस्थापनातील त्रुटींचा आणि मानवी मानसशास्त्राकडे केलेल्या दुर्लक्षाचा परिणाम आहेत. तंत्रज्ञान, शास्त्रीय नियोजन आणि मानवी वर्तनाची समज या तिन्ही गोष्टींचा एकत्रित वापर करून अशा धोकादायक घटना निश्चितपणे टाळता येऊ शकतात किंवा त्यांची तीव्रता कमी करता येऊ शकते.

लोकांनी गर्दी करण्यापुर्वीच स्वतःचे स्वतःच्या सोबतच्यांचे प्रेक्षकांचे उत्तरदायित्व घेण्याची गरज असावी ती उत्तरदायित्व घेण्याची आवश्यक जागा आहे.

* लेखाचे आणि नंतरच्या चर्चेचे उत्तरदायित्व टाळणे श्रेयस्कर म्हणून उत्तरदायित्वास नकार लागू
* अनुषंगिका व्यतरीक्त व शुद्धलेखन चर्चा टाळण्यासाठी आणि लेखाची दखल घेण्यासाठी आभार