संस्मरणीय निसर्ग!

परवा गप्पांच्या ओघात विषय पूर्वी, शाळा-कॉलेजात असताना पाहिलेल्या जाहिरातींकडे वळला. जाहीरातींची उजळणी करुन विषय मालिका...त्यांची शीर्षकगीतं..त्यातील कलाकार असा प्रवास करत करत चित्रपटांपर्यंत आला. चित्रपटांचंही दळण व्यवस्थित दळून झाल्यावर एका क्षणी विषय अचानक शैक्षणिक, शास्त्रीय कार्यक्रमांकडे वळला आणि मग थेट कंट्रीवाईड क्लासरुम पासून टर्निंग पॉईंटपर्यंत आठवणींना उजाळा देत देत विषय नॅशनल जिऑग्राफिक, डिस्कव्हरी पर्यंत येऊन पोचला. केबल नव्हता तेव्हा रविवारी लागणार्‍या National Geographic सिरीजवर समाधान मानलेलं असायचं. (अवांतर १) मग नंतर विषय आपसूकच माझ्या आवडत्या वाईल्ड लाईफ, नेचर डॉक्युमेंट्रीजपर्यंत आला. तेव्हा लख्खकन एक आठवण झाली.....लहानपणीच्या रंगीत विश्वात एका वेगळ्या दुनियेची सैर घडवून आणणारा...निसर्गाकडे डोळे उघडून बघा सांगणारा, बाबांचं बोट धरुन इरॉसला पाहिलेला एक छान चित्रपट आठवला.

तो चित्रपट, इतक्या काळानंतर (कमीत कमी वीस वर्षांनंतर) पहायच्या आलेल्या उर्मीने लगेच blockbuster videosकडून मागवला. नामीब, प्री-नामीब, कलहारी वाळवंट आणि कुबांगो नामक नदी या त्रिकुटातील वन्यजीवनाचं रौद्र, थरारक, रंजक, कधीकधी मजेदार आणि प्रसंगी कारुण्यमय चित्रण ज्या विलक्षण प्रकारे केलं गेलंय ते पाहिलं की थक्क व्हायला होतं. चित्रपटाची सुरुवातच वाळूचा एकेक कण सुटा असणा‍र्‍या आणि मैलोगणती पसरलेल्या लालसर करड्या नामीब वाळवंटात होते. हे आहे Red Namib. तो रखरखाट पाहून तिथे असं काय वन्यजीवन असणारे असं वाटेस्तोवर त्या वाळूवर चिमुकल्या दोन, तीन किंवा जास्त पायांनी उमटत गेलेली नक्षी दिसते आणि मागोमाग त्या पाऊलखुणांचे मालक हळूहळू दर्शन देतात. मुंगीपासून सापापर्यंतची विविध प्रजा तिथे नांदत असते आणि त्याच पार्श्वभूमीवर अक्षरं उमटतात ’Animals are beautiful people'!

हा चित्रपट (खरं तर डॉक्युमेंट्री) मनात घर करुन रहायला वन्यजीवांचं विस्मयजनक चित्रण इतकं एकच कारण नाही. तसं असतं तर अजून कैक वाईल्ड लाईफ़वर आधारित उत्तमोत्तम चित्रपट/लघुपट आहेत जे लक्षात रहायला हवे होते. पण यात मला आवडलं ते चित्रीकरणाबरोबरच, प्रसंगांना साजेसं असं पार्श्वसंगीत. दिग्दर्शक Jamie Uys यांनी चक्क क्लासिकल ट्रॅक्स वापरलेत. काही जागी ते इतके चपखल वाटतात..उदाहरणार्थ, रखरखीत वाळवंटात पावसाच्या आगमनाने जेव्हा अगणित तर्‍हेच्या फुलांचं नंदनवन फुलतं तेव्हा मागे ऐकू येणार्‍या त्या आननंददायी सुरावटींनी आपलंही मन उचंबळून येतं. (तसं नंतर वाटलं होतं साऊंड ऑफ म्युझिक बघताना) तसंच चित्रपटाच्या शेवटीही पावसाने आनंदित झालेले पशुपक्षी त्यांच्या परीने तो आनंद दर्शवतात तेव्हाचं संगीत खरोखर साजेसं असंच आहे. वन्यजीवनातील मजेशीर घडामोडीही चित्रपटात तितक्याच रंजक दाखवल्या आहेत आणि साथीला narratorची मार्मिक, गंमतीशीर माहिती. उदाहरणार्थ, टोकदार काट्यांनी मढलेल्या साळींदराच्या बीळाचं तोंड हे एकावेळी एकच साळींदर आत शिरु शकेल एव्हढंच असतं खरंतर. पण हे त्यांना कळलं तर ना! मग दोन साळींदरं एकदमच एकत्र आत शिरु बघतात आणि मग काय धड ना आत धड ना बाहेर पडता येत! तेव्हा कानावर शब्द पडतात ’Porcupines should know better than anyone...not to enter in the house at the same time!' अजून एक प्रसंग. ’आधीच मर्कट त्यात मद्य प्याला’ अशी काहीशी आपली एक म्हण आहे. पण ती खरी ठरत असली तर? ’मरुला’ नावाच्या झाडाची आंबलेली फळे जेव्हा माकडं आणि इतरही प्राणी खातात तेव्हा त्याच्या ’गुणधर्माने(!) झिंग चढलेली बबून्स बघून ही म्हण खरी ठरतेय असं म्हणावसं वाटतंच. (अवांतर २)

नाही म्हणायला चित्रपटात काही ठिकाणी animationचा आधार घेतलाय हे स्पष्ट दिसतं. कदाचित त्या घटनेचं चित्रिकरण काही कारणाने घेता आलं नसेल. उदा. वाळवंटातल्या त्या कुठल्याश्या एका झाडाच्या (झाडाचं नाव विसरले) बिया ते झाड खूप जपून ठेवतं आणि जसा पाऊस येतो तशी ती फुलं/फांद्या उकलून त्यातल्या बिया बाहेर फेकल्या जातात. या बिया ऍनिमेटेड असल्याचं सहज दिसतं. किंवा पुढेही एके ठिकाणी एक बबून उत्सुकतेपोटी एका बीळात हात घालतं. त्या हात घातल्यानंतरचं बीळाच्या आतल्या भागाचं चित्रण ही animatedच आहे.

पण असं असलं तरीही हे अपवादात्मक प्रसंग सोडता सबंध लघुपटात काहीही मुद्दाम घडवून आणलेलं वाटत नाही. किंवा काहीतरी घाईघाईत चित्रिकरण करुन प्रेक्षकांच्या माथी फिल्म मारली आहे असंही वाटत नाही. (तब्बल ४ वर्षे लागली हा लघुपट बनायला असं कुठेसं वाचल्याचं स्मरतं). क्रौर्य, प्रेम, कारुण्य, दु:ख, संघर्ष, अपार कष्ट इत्यादी विविध छटा दिसणार्‍या वन्यजीवनात इतरही किती आश्चर्यकारक घटक आहेत हे बघून खरोखर निसर्ग किती महान आहे याची खात्री पटते. प्राण्यापक्ष्यांच्या natural adaptability साठी भक्ष्य पकडण्यासाठी किंवा भक्ष्य होण्यापासून वाचण्यासाठी निसर्गाने त्यांना काय काय क्लृप्त्या दिल्यात हे बघणं खूपच मनोरंजक आहे. गॅकोनामक एक पालीसारखा प्राणी खाणारा 'sidewinder' नावाचा वाळवंटी साप स्वत:ला वाळूमध्ये चक्क पूर्णपणे गाडून घेतो. आपल्या शेपटीचं टोक तेव्ह्ढं दिसेलसं वर ठेवतो. आता ते टोक हे गवत आहे असं समजून मुंगी तिथे येते....narrator सांगतो,,’now snakes don't eat ants but geckos do and snakes eat geckos..'आणि शेवटी जीवो जीवस्य जीवनम या न्यायाने sidewinderची भोजनाची सोय होते. शॅमिलिओन...शाळेत ब‍र्‍याचदां घोकलेलं नाव...या साहेबांचे डोळे स्वतंत्ररीत्या काम करतात. एकाच वेळी दोन्ही डोळे वेगेवेगळ्या गोष्टी लीलया बघत असतात..narrator म्हणतो ’He must be the only creature in the world whose left eye doesn't know what his right eye is doing!' :)

मला या चित्रपटातला सर्वात भावलेला (खरं तर डोळ्यात पाणी आणणारा प्रसंग आहे हा) प्रसंग आहे पेलिकन पक्ष्यांचा. कुबांगो नदीच्या कृपेने भर प्री-नामीब वाळवंटात चक्क एक तळं आणि तळ्याभोवताली जंगल तयार होतं. पण निसर्गाच्या नियमानुसार सूर्याची दाहकता कमाल मर्यादा गाठते आणि तळं ठार शुष्क होतं. तेव्हा यात वस्तीला असलेले पेलिकन पक्षी सरळ आपल्या पिल्लांना वार्‍यावर सोडून स्थलांतर करतात! उडू न शकणारी ती बिचारी पिल्लं ओळीने चालत रहातात..त्या विस्तीर्ण वाळवंटात...मृगजळाच्या मागे! निसर्गाच्या या क्रूर खेळापुढे मग चित्त्याची शिकारही कमी क्रूर वाटते!.

चित्रपटातला हा किंवा इतरही अनेक प्रसंग एकापेक्षा एक आहेत. आज तब्बल वीस वर्षांनीही हा चित्रपट तितकाच आनंद देतो हेच त्याचं मोठं यश आहे. मग भलेही टेक्निकली आजच्या डॉक्युमेंट्रीज इतका सरस नसेलही आणि कदाचित बालपणीतल्या सर्वच गोष्टींच्या आठवणी जश्या जास्त जवळच्या वाटतात त्याचप्रमाणे या चित्रपटालाही माझ्या बालपणीच्या काळाची एक अदृश्य झालर आहे, त्यामुळे म्हणा हा चित्रपट माझ्या काही ’अनफर्गेटेबल्स’मध्ये मोडतो आणि तो पाहून मिळणार्‍या आनंदासाठी पुन:पुन्हा नव्वद मिनीटे खर्चायची माझी अवश्य तयारी आहे!

अवांतर १: वर NGचा विषय निघालाच आहे म्हणून...तेव्हा दूरदर्शनवरील त्या सिरीजमध्ये एकदा एक अजब विषय होता. आपल्या दृष्टीआड असलेली अद्भुत दुनिया! उदा. तळ्यात पावसाचा एखादा थेंब पडणे....आपल्याला वरवर इतकीच क्रिया दिसते...पण आपल्या डोळ्य़ांपेक्षा अनेक पटींनी जास्त ताकद असलेल्या सूक्ष्मदर्शकाने किंवा अशाच कसल्या तरी आयुधाने पाहिलं तर तो थेंब पडल्यावर त्याच्या भोवताली बराच हल्लकल्लोळ माजलेला असतो....पाण्याच्या लाटा काय उसळतात..कारंजी काय उडतात...फारच रंजक, मनोहर आणि अदभुत होता तो भाग! कधी पहायला मिळेल ते पुन्हा?! असो.

अवांतर २: या चित्रपटात अगदी हत्तीसुद्धा ही फळं खाऊन झिंगतात असं दाखवलंय पण ही बाब वादग्रस्त आहे... जाणकारांच्या मते हत्तीच्या इतरत्र अवाढव्य खाण्याने आणि पाणी पिण्याने त्या फळांचा मादक अंश निश्चितच कमी होतो आणि त्यामुळे त्याची नशा चढून हत्ती झिंगणे हे शक्य नसावं.