एक तरी खड्डा अनुभवावा...।

'एक तरी खड्डा अनुभवावा'

वास्तविक हे शीर्षक उगाचच मिरवतंय. ह्याच धर्तीवर १६८ कोटी चकचकीत शीर्षके हात जोडून समोर उभी आहेत. त्या प्रत्येकाने आपला काळजाचा ठाव घ्यावा इतपत तपश्चर्या केलेली आहे. २ अकतुबरला गांधीजींच्या छायाचित्राला मनोमन नमन करत असताना एक प्रश्न पडतो की ते नक्की ' खेड्याकडे चला' असे म्हणाले का ' खड्ड्यांकडे चला' असे म्हणाले. सर्व विश्वात बापूंची वचनं वाचली / अवलंबली जातात, तर आपण कसे मागे असणार? आपल्या सभोवताली अशी एकही भिंत नाही, जिच्यावर बापू नाहीत आणि जिच्या साक्षीने 'प्रामाणिक' व ' सत्य ' व्यवहार होत नाहीत. त्याच ओळीने आपल्या सभोवताली एकही रस्ता नाही ज्यांच्यावर खड्ड्यांची स्वाक्षरी नाही आणि त्यांच्या आसपास ते बुजवण्याची तयारी नाही. आता आधी बुजवायचे का पाडायचे ? हा तर कोंबडी व अंड्यापेक्षाही दर्दनाक सवाल. कदाचित खड्डे पडणार ह्या आत्मविश्वासाने भरायचं कर्तृत्व दाखवायचे किंवा पडले नाहीत तर बुजवायचे काय? या न्यायाने आधी पाडून ठेवायचे. हे कोडे उलगडेल तेव्हा खड्डे रस्तामय होतील आणि अमुक अमुक खड्डा किंवा तमुक तमुक खड्डा अशी रस्त्यांना नावे ( भारतात काय नावांची कमी नाही) देण्यात येतील. पत्ता सांगताना त्या टिम्ब टिम्ब खड्ड्यात गेलात की कोणालाही विचारा, कोणीही सांगेल असा सांगितला जाईल. ' हे विश्वची खड्डेमय' अशी साधकांची उन्मनी अवस्था होईल. त्यांना जळी स्थळी काष्ठी पाषाणी खड्डेच दिसू लागतील. पुढे जाऊन श्रावणात खड्डयांचे पूजन करून खड्डेषष्ठी साजरी व्हायची बाकी आहे. भाद्रपदांत मानाचे गणपती मनाच्या खड्ड्यांमधून नेण्यात येतील. नवरात्रांत खड्यांमधे गरबा खेळण्यात येईल. खड्डे तेवढे सण...

टंकनसुलभीकरणासाठी पुढील काही काळ
"खड्डे = ख" म्हणू या. त्यांचे कुलदैवत लोणार येथे आहे, असे मानले जाते. तिथे दरवर्षी यात्रा / जत्रा भरत असावी. सर्व भाविक ख तिथे दर्शनासाठी जातात, काहींना तेथे गुरुमंत्र मिळतो आणि मग पुढील 'ताप'श्चर्येसाठी आज्ञा मिळालेल्या रस्त्यावर ध्यान लावून बसतात. तसं पाहिलं (कसंही पहा, काय फरक पडतो?) तर ख स्वयंभूच म्हणायला हवेत. त्यांचा प्रत्यक्ष निर्माता कोणी असू शकत नाही. किंबहुना बॉम्बस्फोट झाल्यावर जशी जबाबदारी घेणं वगैरे असते, तशी ह्यांच्या निर्मितीची घेतल्याची ऐकिवात तरी नाही. तरीही भौतिक जगात (निदान महाराष्ट्रात तरी) ख बदल काही समज आहेत. ' समज 'समजायला कठीण असले तरी सांगायला एकदम सोप्पे असतात.

काहींच्या मते, ख हे माणसाचे भोग पूर्ण करायला आलेले अवतार आहेत. आपल्या पूर्वसुकृतानुसार आपले रहायचे ठिकाण व तिथून नोकरी अथवा इतर व्यावहारिक बाबींकरता जायला लागणाऱ्या ठिकाणांचे रस्ते ख नी भरलेले असणे, हे याचेच द्योतक असावे. यात भर घालणाऱ्या कुकर्मांमुळे लालपरीने (S T) अथवा 'डमडम' असे नाव धारण करणाऱ्या क्रूर वाहनांमधून प्रवास करायला लागणे, अशा प्रकारे भोग भोगूनच संपवावे लागतात. मानेत, कंबरेत पट्टे लावून काही प्रमाणात प्रायश्चित्तही घ्यावी लागतात.
असंही म्हटले जाते की 'गेलास खड्डयात...' असे म्हणून वारंवार लोकांना हीनवण्याने, म्हणणाऱ्याला रोज ख तून जावे लागते. इतरांना पाण्यात बघणारे असतात तसे ख मधे बघणारेही असू शकतात. न्यूटनच्यासुद्धा बालपणी शोध लागलेल्या ' जो बोलतो तोच असतो' या सुप्रसिद्ध नियमाचा आधार इथे लागू पडतो का? हे तपासायला हवं.

सरकार, भ्रष्टाचार, कंत्राटदार या यमकांत जमतील असे अनेक शब्द गोळा करून त्यांच्याच गळ्यात ख यांच्या जन्माची माळ घालायचे भगीरथ प्रयत्नही काही कमी नसतात. थोडक्यात वर उल्लेखिलेल्या निष्पाप मानवांना वेठीस धरण्याचे आणि समाजाला भडकवायची दुष्ट प्रवृत्ती पाहून माझ्या अंत:करणाला सलमानयातना झाल्याशिवाय राहत नाहीत. (सलमान यमाचं पार्ट टाइम काम बघतो, असा समज पसरवू पाहतोय, असं समजू नका.) बिच्चाऱ्या राजकारण्यांनी अनेक वेळा सांगितले आहे , " पाऊस आल्याशिवाय ख पडत नाहीत. पडल्याशिवाय दिसत नाहीत. पाऊस थांबल्याशिवाय भरता येत नाहीत." इतकं समर्पक उत्तर देऊनही आपली प्रजा राग धरून असते. मतदानाआधी पैसे मिळतात तेव्हा कुठे तो राग जाऊ पाहतो ( जास्त राग, जास्त मोठं कुटुंब म्हणजे जास्त पैसे हे सम प्रमाण गणित शिकवण्यासाठी वापरता येतं)पाऊस हाच खरा अपराधी सोडून कोणा मंत्र्यांचे राजीनामे मागणाऱ्या मंद लोकांचा धिक्कार असो. असो...
रस्ते बांधताना गायी, म्हशी, इतर काही पाळीव व वन्य प्राणी बसलेले असतात आणि हाकलूनही न उठल्याने, ती जागा सोडूनच, लोकांच्या हितासाठीच झपाट्याने झटणारे, उर्वरित स्थळावरचं रस्त्याचं बांधकाम करतात. हेही ख चे कारण, असं मानणारा एक गट या भूतलावर आहे असं ऐकलंय. आता सांगा प्राण्यांचे संवर्धन करण्यासाठी कटिबद्ध असलेले आपण, त्यांना हाकलावून स्वत:च्या क्षुल्लक स्वार्थासाठी रस्ते तुळतुळीत करायच्या मागे लागायचे? शी..कल्पनाही करवत नाही.

पण मला वैयक्तीक पातळीवर ख यांचा खूप आदर आहे. इतका की आधी मी ख आले की मनोमन पाया पडत गाडीतल्या गाडीत चपलासुद्धा काढायचो. ( आजकाल चपला काढूनच ठेवाव्या लागतात कारण रस्ता नसतोच असतात फक्त..) बघा नं, ख निर्विकार असतात, आकार असतो पण गुणातीत असतात. सत्त्व, रज, तम यांच्याही पलीकडे ते वसलेले असतात. तुम्ही त्यांना शिव्या द्या, त्यांच्यातून जा, त्यांना हुलकावणी देऊन जा, त्यांच्यात बसून ध्यान लावा अथवा उतरून त्यांच्यासह सेल्फी काढा. त्यांना काहीच फरक पडत नाही. कोणतीही गाडी असो, ती यांच्यापुढे नमतेच. ख आज सकाळी लहान असेलही पण तपस्येने व तेजाने तो पसरतोच. संध्याकाळी कामं आटपून परतताना तुम्ही नाही त्याला 101 प्रदक्षिणा घालून, नारळ फोडून लोटांगण घातलंत तर मी माझं नाव ख लावेन.

नाही म्हणायला रणगाड्यांसारखी काही वाहने ( suv +4 wheel drive) ख ना तुच्छ समजतात. जेव्हा मारुती 800, अल्टो, ओम्नी वगैरे आणि तत्सम गाड्यांचे मालक गियर बदलू का ब्रेक दाबू का उतरून डोक्यावरून गाडी घेऊन जाऊ का उरलेला प्रवास चालत करू वगैरे प्रश्नांशी सामना करत हँग झालेले असतात तेव्हाच काही अजस्त्र गाड्या आपली गती तिळमात्रही कमी न करता ख ची दखल न घेता , मस्तवालपणे बाजूने निघून जातात, हे बेकायदेशीर आहे. याने समाजातली आर्थिक रुंदावते, दुर्बळ मनांवर आघात होतो. पण मला विश्वास आहे की तो दिवसही दूर नाही, जेव्हा आकाशातील विमानेसुद्धा उडायच्याआधी किंवा उडत असताना आणि जमिनीवर टेकताना ख ना लवून कुर्निसात करतील, तर मग या रानगव्यांसारख्या गाड्यांचे काय घेऊन बसलात?
ख धर्म, जातपात, धर्म यांच्या परे आहेत. सर्वांना लाभ घेऊ देतात. निधर्मी देशात शोभतील असेच त्यांचे आयुष्य. कधी डॉक्टरांना पेशंट पाठव, कधी एखाद्या गर्भवतीला पटकन मोकळी कर, कधी एखाद्याचे कपडे रंगवून दे ( चाक ख मध्ये जाऊन उडालेल्या), कधी कोणाला धडा शिकव, कधी एखाद्या मेकॅनिकला पाटा बदलायचे गिऱ्हाईक मिळवून दे आणि काय काय सांगू? समाजसेवेचे व्रत घेतलेले हे समाजोत्कर्षी महात्मे जागोजागी बघितले की ऊर अभिमानाने भरून येतो. ख यांच्यात भरलेल्या पावसाच्या पाण्यात पक्षी आंघोळ करतात, एकमेकांच्या अंगावर उडवतात, तहानलेले इतर जीव आपली तृष्णा शमवतात तेव्हा तर हे विहंगम दृश्य पाहणाऱ्याचे डोळे पाणावल्याशिवाय राहणार नाहीत. त्या ख मधून भरधाव गेलेल्या एखाद्या चाकाने एखाद्याचे कपडे खराब झाल्यास अनाहूतपणे त्यास एखादी नवी अनोखी शिवी सुचते, ती पण नव्या छंदातली. खरोखरच ते वाल्मिकी आणि हे घालशिवी, 'क्रोध वही सोच नई ।' हेच खरे.

ख मधे भर लेल्या पाण्यातून जाणारी आपली गाडी आपल्या काचेवर अचानक धबधबा उमटवते. तो वायपरने पुसून होईपर्यंत समोरून येणाऱ्या एका गाडीला मागे टाकत येणारी दुसरी गाडी आपल्या पुढ्यात असते. तिला वाचवण्याच्या नादात आपण एक दोन धबधबे दुसऱ्या गाड्यांवर टेकवून सटकतो. वीरता वीरता ती हीच नाही का? अन्यथा आजच्या काळांत शौर्याची व्याख्या तरी कशी करायची ?अशीच ना की समोरील ख, त्यातले पाणी, ते पाणी किती, कसे, कुठे व केव्हा उडेल, याचा अंदाज घेत घेत, समोरून येणाऱ्या वाहनांची होणारी दैना ( दंगल मधले 'नैना' गाणं काढून ख शी लढणाऱ्या मुलींवर सिनेमा काढला तर?) पाहून नेमकं आपण काय करायचं हे ठरवून ते तसं करता येत नसेल तर काय करायचं, हे सगळं जमवून गाडीतल्या गाडीत उलटेपालटे होऊनही दारं उघडून रस्त्यावर न पडता पुढे कूच करतो, तोच शूर. असं काय काय करत करत आपण सर्व इच्छित स्थळी पोचतोच, हीच ती नकारात्मकतेची झिलई लाभलेली सकारात्मकता.
ख अमिबासारखे पेशी विभाजन करु शकतात, असा एक नवा कोरा क्रांतिकारक विचार मनात चमकून जातोय. कोणताही अक्ष, केंद्रक असो वा नसो, डी न ए चीही गरज आहे असं नाही. इथून चंद्रावर , मंगळावर त्यांची कामं होतात म्हणे. रस्ता ख ने 'भरलेला' आहे, किती विनोदी वाक्य नाही? ख तसा रिकामा पण काहीतरी भरतोच.
पण ख समोरच असतात लपत नाहीत. तात्पुरते का होईना बुजवता येतात. आपल्या मनातल्या खड्डयाचं काय? दिसत, जाणवत, भरता येत नाहीत. स्वतः ला व इतरांना नेहमीच अडवणारे, दुसऱ्याची गती कमी करायला लावणारे, त्यातूनच तर तयार होतात नवीन ख, त्यांत साचणारे षडविकारांचे पाणी. त्यातूनच जाणाऱ्या विचारांच्या गाड्या, चिखलाने बरबटलेल्या तश्याच फिरत राहतात मनांत खोलवर. तेच ते मन दुरुस्त करून समतोल राखणाऱ्या डांबरीकरणाचे ढोंग आणि तेच ते मतलबी भुसभुशीत निसरड्या संयमाचा चिखल ज्याने ना कधी काम सुरू होत ना कधी संपत. एक कंत्राट संपतं आणि दुसरं सुरू होतं. आपली आपल्यालाच फूस, आणि मनाची नेहमीचीच धुसफूस. हे रस्त्यावरचे खड्डे आपल्या मनाचे आरसे तर नव्हेत? वाटतं कधी चांगले सन्मार्गाचे रस्ते नकोच होते. ज्ञानोबा, शिवबा, तुकोबा... राम मोहन रॉय, र धों कर्वे ...सगळ्यांनीच ख बुजवायचे काम केले होते. सगळ्यांना विरोध व्हावा ? सॉक्रेटिस समजत नाही म्हणून त्याला हेमलॉक पाजणारा समाज खड्डाच नव्हे का? एकंदर काय तर कोकणातून गणपती करून मम्हईला येताना लागणाऱ्या रांगेपेक्षा खूप मोठ्ठी रांग आहे. वासनांच्या खड्डयांचीच हाव हवीशी वाटणारी. स्वतःला हवेत नेऊन खाली आपटवणारे 'अहं' चे खड्डे. येनकेनप्रकारेण 'हटातटाने पटा रंगवुनी ...' मिळणाऱ्या सवंग प्रसिद्धीचे खड्डे कित्ती कित्ती हवेसे असतात, नाही?

कदाचित म्हणूनच धिंड काढताना तोंडाला ( मनाच्या खड्डयांना जमत नाही म्हणून) डांबर फासत असावेत. (परंतु फासणारे लायक असतात का?) खरं का?

- अभिजीत श्रीहरी जोगळेकर