चार्ल्स बुकोवस्कीचं शेवाळं : भाग २

सगळ्यात आधी माझ्या प्रतिसादातील कळकळ समजून घेतल्याबद्द्ल धन्यवाद. तुमचा प्रतिसाद आवडला आणि बहुतांशी पटला. त्यावर माझे थोडेसे...

पण अनुवाद आणि भाषांतरातला फ़रक हा शब्दांच्या अचूक निवडीवर अवलंबून आहे. उदाहरणार्थ, मूळ कवितेत हेन्रीच्या बापाची उंची नोंदवली आहे, त्याला इथे धिप्पाड शब्द वापरावा असं मला वाटलं. या शब्दाच्या उच्चाराने वाचकाला त्याच्या मनानुसार हेन्रीच्या बापाचं रूप डोळ्यासमोर आणायची मुभा मिळते, तो त्याचा स्वत:चा अनुभव अप्लाय करू शकतो, ती त्याची कविता होत जाते. तेच जर ६ फ़ूट् २ फ़्रेम् असं तंतोतंत सांगू गेलं तर मग ते पोकळ शब्द वाटू लागतात. कारण तसं मराठीत आपण सहसा म्हणत नाही. तुम्ही अनुवादाचा निसरडेपणा म्हणता आहात तो हा असावा

बरोब्बर!!!! त्याअर्थाने असा अनुवाद हा भावाअनुवाद असतो. तुमची धिप्पाड शब्दाची निवड मलाही आवडली होती.

बुकोव्स्कीची शिवराळ भाषा आणि तत्सम उल्लेख मराठीत आणणं अशक्य नाही, कारण भाषेचा तो स्वभाव मराठीतही आहेच. मात्र अनुवाद करणार्याला त्या प्रकारच्या मराठीतून सहजपणे व्यक्त होता येत असेल तरच ते अस्सल वाटेल आणि तरीही हिडिस वाटणार नाही.

मान्य! अगदी गोलपीठापासून ते सध्याच्या वेदिका कुमारस्वामीपर्यंत कित्येक उदाहरणे आहेत. पण ते कसे केले आहे ह्यावर अवलंबून आहे. ह्याच संदर्भात 'ऑथेल्लो' आठवतो - त्यातील वजनदार, भाषा जशीच्या तशी आणण्याऐवजी विशाल भारदद्वाजने "ओंकारा" मध्ये गुंडा आणि त्यांची ती उत्तर प्रदेशातील ग्रामीण वळणाची शिवराळ भाषा निवडली. ते रुपांतर अतिशय अनोखे होते. किंबहुना त्याची ही शेक्सपीअरची ट्रायलॉजी (मॅकबेथ/मकबूल - त्यातील चेटकीणींना पर्याय म्हणून नसीर-ओम, ऑथेल्लो/ओंकारा आणि हॅम्लेट/हैदर) हे रुपांतर किती अस्सल आणि ह्या मातीतले वाटू शकते ह्याचा वस्तूपाठ आहे. चित्रपटांच्या दर्जाविषयी मतांतरे असू शकतील, पण त्याने हे जे बनवलेय - ते फारच अफाट आहे. असो!

यमकाबाबत मात्र अत्यंत सहमत, अशा कविता प्रभावीपणे अनुवादित करणं फार अवघड आहे. आणि त्याऐवजी मुळातून वाचन जास्त परिणामकारक ठरतं.

केवळ यमकच नाही. अनुप्रास, यमक, स्लेष, कवितेत वापरलेला एखादा फॉर्म (वृत्त, शब्दांची संख्या, जशी देवदार मध्ये आहे - त्यातून निर्माण होणारी लय) अशा बर्‍याच गोष्टी असतात. विनोदही कधी-कधी अनुवादात हरवतो....

अनुवाद, रसग्रहण, स्वतंत्र लेखन हे सर्व प्रकार हाताळत असल्याने कवितेचं रसग्रहण हा प्रकार म्हणजे एखाद्या खाद्यपदार्थाचं वर्णन करण्यासारखं आहे. कितीही समजावून सांगितलं तरी चव समजत नाही, पोट भरत नाही. पदार्थ स्वत: तयार करून खिलवण्यातली मजा त्यात नाही. हे अर्थात माझं मत..

माझं मत थोडं वेगळं आहे....रसग्रहणात जर मूळ कविता, त्यातील ओळी दिल्या तर ते खाद्यपदार्थांचं वर्णन करण्यासारखं कसं होईल? उलट मूळ खाद्यपदार्थाची चव दिल्यासारखं होईल. याउलट फसलेला अनुवाद म्हणजे पिझ्झा म्हणून डोश्यावर कांदा-सिमला मिरचीचे टॉपिंग लावून चीज टाकल्यासारखे होईल. त्यापेक्षा मूळ पिझ्झ्याचाच एखादा तुकडा दिलेला चांगला नाही का?

हे विशेषतः इंग्लिश कवितांच्या बाबतीत मला जास्त संयुक्तिक वाटते. इंटरनेत वापरणारे आणि मिपासारख्या साईटवर वावरणार्‍या पण इंग्लिश न समजणार्‍या वाचकांची संख्या माझ्या मते नगण्य असेल. अर्थात इंग्लिश समजत असले तरीही विविध पुस्तके मिळवून (शिक्षण किंवा कामासंबधी पुस्तके सोडून) ती वाचणारे फारसे नसतील हे पतते. पण माझ्या मते त्यांच्यासाठीही अनुवादापेक्षा रसग्रहण, परिचय, परिशीलन, समीक्षा ह्या गोष्टी प्रभावी ठरू शकतात. अर्थात हे माझे मत झाले....

शिवाय गद्याच्या बाबतीत कवितेसारखा छोटा पण एका अर्थाने स्वयंपुर्ण तुकडा/घास वाचकांना नाही देता येत. कवितेत मूळ कविता घेऊन त्याच्या संदर्भाच्या किंवा अर्थाच्या कित्येक छटा उलगडता येतात. उर्दू कवितेच्या बाबतीत ते अनेकवेळा केले जाते आणि हेही खूप आनंददायी असते. फराज़च्या 'रंजीशही सही...' वर सध्या खूप छान चर्चा चालू आहे. त्यामुळे हे 'खाद्यपदार्थाचं वर्णन करण्यासारखं आहे' असं मला वाटत नाही... उलट ते खवैया होऊन थोडा 'गाईडेड' रूचीपालट करण्यासारखे वाटते.

माझेच एक उदाहरण देतो...मी मराठी किंवा इंग्लिश दोन्हीतही सहजतेने लिहू, बोलू, वाचू शकतो. लिहिणे आणि वाचणे ह्यांत मराठीपेक्षाही कदाचित इंग्लिशमध्ये जास्त कंफर्टेबल आहे. पण तरीही मी कधी इंग्लिश कवितांचे पुस्तक विकत घेतले नव्हते (मराठीत कित्येक कवितांच पुस्तके संग्रही आहेत.) २-३ वर्षांपुर्वी अवचितच बुकोवस्कीची मूळ 'Don't write' कविता वाचली. त्यावेळेसच्या माझ्या मनस्थितीमुळे ती फारच भावली. मग 'blue bird' गवसली - स्वतःच आधी लिहिलेली निळ्या पक्षाची कविता आठवून शहारलो (त्याविषयी आणि बुकोवस्कीविषयी मी इथे मिपावर लिहिले होते) मग नेटवर त्याच्या अजून कविता वाचल्या आणि मग बुकोवस्की अगदी माझाच कवी झाला - त्याचे ४०० पानांचे कवितांचे पुस्तकही घेतले ते मूळ कविता वाचून. अनुवाद वाचून कदाचित नसते घेतले...

अजून सांगू का? मी काही नेमाने, खूप कविता लिहिणारा कवी नाही, पण खूप लहानपणापासून कविता ह्या माझ्या व्यक्त होण्याचे, किबहुना अस्तित्वाचे एक अपरिहार्य माध्यम आहे. मला जेंव्हा कवितेच्या ओळी स्फुरतात, तेंव्हा त्या-त्या भाषेतच स्फुरतात. मध्ये मिपासाठीच मी माझ्याच इंग्लिश कविता अनुवाद करता येतील का ह्याचा विचार केला होता, पण मनासारख्या होत नव्हत्या म्हणून नाही लिहिल्या. असो.

मी सरसकट अनुवादाच्या विरोधात अजिबात नाही. गद्याच्या बाबतीत बोलायचे झाले तर राम पटवर्धनांचे 'पाडस' किंवा शांता शेळक्यांचे 'चौघीजणी' हे अनुवाद लगेच आठवतात. कित्येक चरित्रांचे किंवा तंत्रज्ञानाविषयी पुस्तकांचे दर्जेदार अनुवाद व्हावेत असे मला मनापासून वाटते.

पण स्वतः गुलजा़रांनी केलेला कुसुमाग्रजांच्या कवितांचा अनुवाद मला फारसा आवडलेला नाही ('फक्त लढ म्हणा' चा अनुवाद वाचून बघा). अर्थात गुलजारच्या नावामुळे काही इतर लोकांना कुसुमाग्रज माहित होतील, पण......

एखाद-दुसर्‍या जमलेल्या अनुवादाची गोष्ट वेगळी, पण कवितांच्या पुस्तकांचा, किंवा मोठ्या प्रमाणावर कवितांचा अनुवाद हे वेगळेच शिवधनुष्य आहे, ते पेलेलच असे नाही. आता 'शिवधनुष्य' हाच शब्द घ्या - गद्यात इंग्लिश अनुवाद करतांना एक मोठा परिच्छेद लिहून किंवा तळटीप लिहून आपण ती संकल्पना समजावू शकतो, पण कवितेत हे करत बसलो तर तिचे कवितापण हरवून जाते. किंवा 'अश्वत्थाम्याची वेदना' ही कवितेतली ओळ घ्या - किती काही आहे ह्या दोन शब्दांमध्ये! भळभळणारी जखम/दु:ख तर आहेच, पण तिचे चिरंतन असणे हे अव्यक्त राहूनही नेमकेपणे पोहोचवले आहेत - हे त्या संस्कृतीचे संचित आहे. ते परकीय भाषेत, कवितेतली एक ओळ म्हणून अनुवादीत करणे, तेही कवितेचे 'कवितापण' न हरवू देता, हे कसे करणार?

असो! एक वाचक म्हणून जर मला ती भाषा येत तर मी ते पुस्तक मूळ भाषेतच वाचीन, अनुवादीत नाही. आणि कवितांच्या बाबतीत तर हे प्रकर्षाने जाणवते. अर्थात माझे वाचक म्हणून हे मत असले तरी इतरांना त्यांच्या मातृभाषेत किंवा सवयीच्या भाषेत कविता वाचायला आवडू शकतात ह्या मताचाही आदर आहेच!

असो! लेखापेक्षा प्रतिसादच मोठा झाला. पण कविता, त्यात बुकोवस्की आल्यावर मलाही राहवले नाही. इतक्या छान चर्चेबद्द्ल तुमचे आभार!