एडीएफ, व्हीओआर, आयएलएस...

विमान उडवताना दिशा कशी शोधायची आणि न्येमकं जिथे पोचायचं तिथे पोचायचं कसं? याचं उत्तर म्हणून एअर नॅव्हिगेशन हा विषय काढण्यात आलाय. मी माझ्या बायकोच्या दिग्दर्शनाशिवाय मंडईपासून घरी येऊ शकत नाही असं माझं दिशाज्ञान आहे. तेव्हा आकाशातल्या पोकळीत दिशा ओळखण्याविषयी काय अवस्था असेल ते सांगायलाच नको.

हा विषय मी शिकायला लागलो तेव्हा जाम भंजाळलो होतो. सगळं डोक्यावरुन जात होतं. डोळ्यासमोर अनेक तबकड्या आणि त्यांचे काटे गरागरा फिरायचे. शीर्षासन करुन आंधळी कोशिंबीर खेळल्यागत अवस्था.

म्हणून मी या विषयातल्या काही शब्दांना आणि त्यामागच्या कल्पनांना हात घालण्यापूर्वीच ठरवलंय की डोक्याची मंडई होईल असे तपशील द्यायचे नाहीत. तत्वसत्व समजलं की झालं.

थोडीशी नमुन्यादाखल नॅव्हिगेशनच्या पूजेची काही उपकरणी बघू..

एनडीबी अन एडीएफ..

एनडीबी म्हंजे नॉन डायरेक्शनल बीकन. कोणताही रेडिओ वेव्ह ट्रान्समिट करणारा टॉवर किंवा अँटेना हा तात्विक दृष्ट्या एनडीबीच असतो.

बर्‍याच विमानतळावर हे प्राथमिक नॅव्हिगेशनला उपयोगी पडणारे साधेसुधे एनडीबी असतात. त्याच्या फ्रीक्वेन्सी काय वगैरे कपटे आता इथे काढत नाही.

गंमत म्हणजे आपली रेडिओ स्टेशन्सही एनडीबीच असतात. आणि विमानाने त्यांना ट्यून केलं तर ते आकाशवाणी केंद्राच्या ट्रान्समिटरपर्यंत दिशा काढून पोहोचू शकतात. नव्हे..बाकी सर्व यंत्रणा बंद पडल्यावर एखाद्या शहराचं आकाशवाणी केंद्र ट्यून करुन शहरापर्यंत मार्ग काढला आणि मग व्हिज्युअल लँडिंग केलं अशी उदाहरणं आहेतही.

बरं.. तर अशा एनडीबीकडून येणार्‍या रेडिओ सिग्नलवरुन त्या सिग्नलचं मूळ ठिकाण अतएव एअरपोर्ट कुठल्या दिशेला आहे ते दाखवण्यासाठी एडीएफ (ऑटोमॅटिक डायरेक्शन फाईंडर) नावाची तबकडी कॉकपिटात असते.

ही बघा ती तबकडी. तबकड्यांची चित्रं जालावरुन घेऊन फोटोशॉपात संस्कारित केली आहेत. बाकी सर्व स्वतः बनवली आहेत हे आधीच एकदा सांगतो.

नॅव्हिगेशन रेडिओवर ठराविक विमानतळाच्या एनडीबीची फ्रीक्वेन्सी ट्यून केली की त्या विमानतळाचा मोर्सकोड मधला आयडी सतत ऐकू येत राहतो. जसं मुंबईचा कोड BOM आहे.. म्हणून मुंबईच्या एनडीबीवरुन -... --- --

म्हणजेच

_... डा-डिट्ट्-डिट्ट्-डिट्ट (बी)
--- डा-डा-डा (ओ)
-- डा-डा (एम)

अशी बीपमालिका सतत ऐकू येईल. यामुळे तुम्हाला खात्री होईल की मी ट्यून केलेलं स्टेशन ऊर्फ एनडीबी मुंबई विमानतळाचाच आहे.

मग उपरिनिर्दिष्ट एडीएफ डायलवर तुम्हाला आत्ता मुंबई कुठल्या दिशेत आहे ते कळेल.

पण यात अडचण अशी की तुमचं तोंड आत्ता कुठे आहे हे माहीत नसल्याने नेमके तुम्ही मुंबईकडे चाललायत की तिजपासून दूर हे कळायला मार्ग नाही. त्यासाठी नस्त्या आकडेमोडी आणि अंदाज करावे लागतात. म्हणून मग..

व्हीओआर किंवा व्हीएचएफ ओम्नी रेंज.. (व्हेरी हाय फ्रीक्वेन्सी ओम्नीडायरेक्शनल रेडिओ रेंज)

हे यंत्र जास्त डायरेक्शनल आहे. म्हणजे व्हीओआर तुम्हाला तुमचं विमान विमानतळापासून कुठल्या दिशेत आहे याचसोबत फ्रॉम आणि टू असे इंडिकेटर्स दाखवतं आणि विमानाची विमानतळापासूनची पोझिशन (बेअरिंग) सोबत तुमच्या विमानाची आत्ताची उडण्याची दिशा (हेडिंग) हिचाही विचार करुन तुलनेत सोप्या पद्धतीने गाईड करतं.

व्हीओआरचं प्रिन्सिपल सांगू की नको अशा संभ्रमात होतो. पण जमेल तितकी सोपी आकृती काढली आणि म्हटलं सांगूच थोडक्यात.

मध्यभागी काळा गोल दिसतोय तिथून दोन सिग्नल ट्रान्समिट होतात. एक सर्व दिशांना सारखा आणि एकसमान, एकाच फेजमधे.

दुसरा सिग्नल गोल फिरणार्‍या काट्यासारखा शार्प डायरेक्शनल सिग्नल. एका पूर्ण रोटेशनमधे एक वेव्हलेंग्थ पूर्ण करणारा.

आता साधी गोष्ट, जी मी या वरच्या आकृतीत दाखवली आहे ती पहा. उत्तरेकडे, शून्य डिग्रीत दोन्ही सिग्नल एकत्रच अतएअव एकदम जुळलेले (फेजमधे) असतील. पूर्वेकडे म्हणजे नव्वद डिग्रीवर पोचताना स्थिर सिग्नल आणि डायरेक्शनल सिग्नल यात नव्वद डिग्रीचा फरक पडला असेल. दक्षिणेकडे १८० अंशाचा फरक असेल & सो ऑन.

हा फरक मोजला की डायरेक्शन परफेक्टली कळते. या तत्वाचा वापर करुन व्हीओआर चालतो. वर दिलेल्या आकृतीसारखे ट्रान्स्मिटर विमानतळांवर असतात. कॉकपिटात व्हीओआरची डायल असते.

जिथे जायचं त्या विमानतळाची व्हीओआर फ्रीक्वेन्सी ट्यून केली की त्यातली मधली सुई आपल्याला नेमकं दाखवत राहते की तुम्ही इष्ट दिशेच्या डावीकडे आहात की उजवीकडे. सुईच्या दिशेत विमान वळवून सुई मधोमध ठेवत आपल्याला आपला नवसाचा एअरपोर्ट गाठता येतो.

एअरपोर्टजवळ आलो म्हटलं तरी अजून फार अंतर बाकीच असतं च्यायला. प्रत्यक्ष रनवे दिसेस्तोवर काय खरों नसा. रात्रीअपरात्री कुठे कळणार काही बाहेर बघून?

म्हणून मग आयएलएस (इन्स्ट्रुमेंट लँडिंग सिस्टीम) वापरायची.

तुम्ही कुठेही असलात तरी तिथून तुम्हाला मुळात या आयएलएसजवळ घेऊन येण्यासाठी डीएनबी किंवा व्हीओआर तंत्रावर चालणारा एक लोकेटर बीकन असतो. तिथपर्यंत पोचलात की मग पुढची लाईन लावून ठेवलेली असते. अगदी रनवेपर्यंत आणून सोडते ही सिस्टीम.

पुन्हा एकदा थोडक्यात तत्व. डोक्याचे दही झाल्यास माफी असावी.

रनवेच्या ज्या टोकाला उतरायचं त्याच्या उलट टोकाला बसवलेल्या ट्रान्समिटरमधून दोन लंबगोल आकाराचे सिग्नलचे "झोत" रनवेच्या डाव्या आणि उजव्या अंगाला फेकले जातात. उजवीकडचा झोत नव्वद हर्टझनी "जडवतात" (मॉड्युलेटला काय शब्द वापरावा बरं?) आणि डावीकडचा १५० हर्टझनी..

त्यांचा ओव्हरलॅप होणारा भाग रनवेच्या बरोब्बर मध्यरेषेवर पडतो. डिफरन्स इन डेप्थ ऑफ ऑफ मॉड्युलेशन वगैरे स्पॅघेटी वर्डजमधे न जाता एवढंच म्हणूया की विमानात असलेल्या सेन्सरमधे हे झोतरुपी सिग्नल तपासले जातात. त्यात जर नव्वदअण्णांचा प्रभाव दिसला तर आपण रनवेच्या डावीकडे भरकटलोय आणि दीडशेअप्पांचा जोर जास्त असेल तर आपण रनवेपासून उजवीकडे फिसलतोय हे समजायचं. रनवे सेंटरलाईनवर हा फरक शून्य असतो आणि दोन्हीचा प्रभाव एकसारखा होतो.

कॉकपिटमधली आयएलएस डायल अशी दिसते:

त्यातली ती उभी सुई आपण रनवेपासून कुठल्या साईडला भरकटलोय आणि किती ते दाखवते. सुई मधे ठेवत सरळ उतरत रहायचं. सुई मध्यावर म्हणजे तुम्ही रनवे सेंटरलाईनशी जुळलेले.

आउटर मार्करवर आलात की त्याच्या बरोब्बर वर तुम्हाला डा डा डा अशा मोर्स कोडच्या लाँग डॅशेसचा आवाज सतत ऐकू यायला लागेल. रनवेपासून प्लस मायनस करुन साधारण सात किलोमीटरवर हा मार्कर असतो.

सुई मध्यावर ठेवत एक्झॅक्टली मिडल मार्करच्या वर आकाशात आलात की डा डिट्ट डा डिट्ट असा डॅश-डॉट-डॅश-डॉट पॅटर्न ऐकू येईल. मिडल मार्करवर येईस्तोवर मात्र तुम्हाला रनवे डोळ्यांनी दिसला पाहिजे. नाहीतर हाच पॉईंट असतो लँडिंग अबॉर्ट करुन पुन्हा वर झेप घेण्याचा. रनवे दिसला नाही आणि तसेच पुढे गेलात तर सगळी काशी. हा मार्कर ऑन अ‍ॅन अ‍ॅव्हरेज एखादा किलोमीटर दूर असतो रनवेपासून.

पुढे उतरत आलात की डिट्ट डिट्ट असा हाय फ्रीक्वेन्सी कर्कश आवाज करुन जाम टिवटिव करणारा इनर मार्कर येतो. याचा अर्थ आता तुम्ही रनवेच्या उंबर्‍यापासून पाव किलोमीटर अंतरावर आहात. लँडिंगची वेळ झालीच आहे.

अरेच्च्या. पण खाली उतरत या, खाली उतरत या म्हणताना नेमकं कितपत खाली येत राहायचं हे कसं कळणार? आपण ज्याविषयी बोलतोय ते सर्व फ्लाईंग हे इंस्ट्रुमेंट फ्लाईंग आहे. म्हणजे बाहेर काहीही न बघता (किंवा दिसत नसताना) केलेलं फ्लाईंग. हे फ्लाईंग सर्व कमर्शियल एअरलाईन्समधे बाय डिफॉल्ट आहे.

तर आपण रनवेवर पोचण्याच्या दृष्टीने योग्य तिरक्या रेषेत उतरतोय ना? हे पाहण्यासाठी आयएलएसमधे ग्लाईडस्लोप असतो. मगाशी सांगितलेल्या प्रिन्सिपलनेच पण इथे दोन झोत उभ्या दिशेत सोडलेले असतात. हे पहा असे:

इथे विमानातला सेन्सर पुन्हा एकदा ९० आणि १५० चं प्रमाण पाहतो. ९० चा जोर असेल तर आपण आवश्यक ग्लाईडस्लोपच्या वर आहोत आणि १५० डॉमिनेटिंग असेल तर ग्लाईडस्लोपच्या खाली आहोत. (म्हणजे रनवेच्या आधीच आपटणार..) तेव्हा वर दाखवलेल्या आयएलएस डायलमधली आडवी सुई आपल्याला ओरडून हेच सांगत असते की शुंभा, ग्लाईडपाथच्या वर आहेस तू.. खाली घे विमान अजून.. किंवा ग्लाईडपाथच्या खालून कुठे उडतोस.. मरशील फुकट..वर उचल विमान..पुल अप.. पुल अप.. फास्ट..

आडवी सुई मध्याच्या वर असेल तर आपण आवश्यक स्लोपच्या खालून उडतो आहोत. विमान वर पुल केले की रेष हळूहळू मध्याकडे येईल. सुई मध्याच्या खाली असेल तर आपण आवश्यक स्लोपच्या वर आहोत. विमानाचा खाली जाण्याचा रेट वाढवला नाही तर रनवे ओव्हरशूट होईल.

वरच्या चित्रात आपण ग्लाईडस्लोपवर बरोबर आहोत पण उभी सुई पाहिलीत? आता कोणती अ‍ॅक्शन आवश्यक आहे सांगाल?

मग भरुन पावलो.

............................................

आता बास करतो..