टिळक, पुन्हा एकदा तुम्हाला विनम्र श्रद्धांजली!

ओगलेशेठ,
जळजळीत सत्य..
एक ऑगस्टला तुमचं पुण्यस्मरण करणारी ही आमची शेवटचीच पिढी बहुतेक

काय बोलणार ह्याच्या पुढे..

कटू तरीही सत्याचे लेखन आहे.

पु.ल. नी आपल्या "खिल्ली " ह्या पुस्तकात लेख लेख लिहिला आहे . तो केसरीच्या घसरलेल्या दर्जा चे विनोदाने वाभाडे काढणारा आहे. त्याची आठवण करून दिलीत. ( नाव विसरलो. जाणकार आहेतच )
छान प्रकटन .

एक विचार माझाही : म. गांधी लोकमान्य टिळकां चा अत्यंत आदर करत असत .गोख्ल्यांप्रमाणे लोकमान्य सुध्धा गांधी चे गुरू होते.

हे मात्र खरे "एक ऑगस्टला तुमचं पुण्यस्मरण करणारी ही आमची शेवटचीच पिढी बहुतेक "

समाजाचे अधोगतीला लागला आहे, थोरा-मोठ्यांच्या उज्ज्वल परंपरेचा लोकांना विसर पडू लागला आहे वगैरे थाटाचे लेखन नेहमीच वाचण्यात येते. या लेखाबाबतही असेच म्हणावेसे वाटते. 'एक ऑगस्टला तुमचं पुण्यस्मरण करणारी ही आमची शेवटचीच पिढी बहुतेक' हे तर हास्यास्पद आहे.

धनंजयांशी पुर्ण सहमत !!!

वरील मूळ लेख हा थोडाफार निबंध वाटला आणि त्यात काहीशी भावना विवशता दिसली तरी मूळ उद्देश टिळकांचे स्मृतीदिनाच्या निमित्ताने स्मरण करणे असेच वाटले. टिळकांचीच कशाला कुठल्याच स्वातंत्र्य चळवळीतील नेत्याची तुलना ही आजच्या कुठल्याच नेत्याशी होईल असे वाटत नाही. मी तर पुढे जाऊन असेही म्हणेन की एखाद्या नेत्याला जर आपण, "तुम्ही अगदी टिळक/गांधी/सावरकर/नेहरू/पटेल वगैरेंसारखे आहात", असे म्हणले तर ते घाबरतीलच कारण यांच्यातील कुणासारखेही आपण योगदान करत आहोत का अर्थात आपले "खाणे" कमी पडत आहे अशी भिती वाटू शकेल. असो. हे शेवटचे वाक्य अतिशयोक्तीपूर्ण आहे हे समजले असेलच. नाहीतर लिहीले आहे, त्यावर चर्चा नको म्हणून. ;)

धनंजयच्या काही मुद्यांबाबतः

टिळकांनी होमरूलचा मुद्दा मांडला, हे योग्यच. आज होमरूलचा मुद्दा मांडता येणार नाही, वेगळे मुद्दे कालानुरूप मांडावे लागतील.

अर्थातच. शिवाजीची आठवण काढली जाते तेंव्हा घोड्यावर आजकाल कोणी बसत कुणाचा कोथळा काढत नाही म्हणून खेद व्यक्त केला जात नाही. "शिवरायाचे आठवावे रूप, शिवरायाचा आठवावा प्रताप" हाच उद्देश असतो, असला पाहीजे. ज्यांचा नसतो, त्यांचा कसलाच नसतो.

राजकारण! हो तर! टिळक इंग्रजांनी स्थापलेल्या लेजिस्लेटिव्ह सभेत सभासद होते.

हे वाक्य ज्यांना इतिहास माहीत नाही अथवा आत्ता लक्षात नाही त्यांच्यासाठी थोडे दिशाभूल करणारे वाटते. मग तसा उद्देश असो अथवा नसो. म्हणजे जणू काही टिळक हे इंग्रजांच्या बाजूचे होते अथवा इंग्रजी व्यवस्था त्यांनीच वापरली, "हो तर!.." वाचताना असे वाटते. त्यांच्या बरोबर/मागे-पुढे त्याच सभांमध्ये गोखले, तेलंग, फिरोजशहा मेहता आदी अनेकजण होते. शिवाय अडीच वर्षात त्यांनी या सभेचा त्याग केला हा अजून एक वेगळा भाग ज्यावर वेगळी चर्चा होऊ शकेल.

टिळकांना जीवनकाळात हिणकस नेता अशी संभावना ऐकावी लागली (तेल्यातांबोळ्यांचा नेता असे काही ब्राह्मणांकडूनच), आणि भ्रष्ट-आचाराचे बालंटही सहन करावे लागले (ताईमहाराज प्रकरण). ते खोडण्यासाठी दीर्घ इतिहास लागला.

(कॉमेंट आहे, प्रत्येक गोष्टीशी असहमत / सहमत हा स्टँड नाही ;) )टिळकांच्या बाबतीत असंतोषाचे जनक ही शिवी म्हणून चिरोलने वापरली होती. त्याच्या विरोधात टिळक खटला लढले आणि हरले देखील. पण हेच पुढे त्यांचे बिरूद ठरले. तेलातांबोळ्यांचे पुढारी हे कोणी हिणावण्यासाठी म्हणले असे मी ऐकलेले/वाचलेले नाही. त्यांनी ज्या पद्धतीने त्याकाळासाठी समाजाला एकत्र केले होते त्या संदर्भात त्यांना कौतुकाने म्हणले जायचे. धनंजयला उलट काही माहीती असल्यास त्यांनी अवश्य सांगावी. ताई महाराज खटल्यासंदर्भात जे काही वाचलेले आठवते त्याप्रमाणे, प्रथम लोकांना नक्की काय झाले अशी शंका आली. पण ज्या पद्धतीने खट्ला वळण घेऊ लागला त्यावरून ब्रिटीशांचा हेतू आणि त्याला असलेली ताईमहाराजांची साथ लक्षात आली. त्यात वेळ गेला. अर्थात हे बालंट जाण्यासाठी १९०२ पासून २१ जुलै १९२० (मृत्यू आधी केवळ दहा दिवस) इतका काळ गेला. त्या काळात अर्थात टिळकांचे नाव वाढतच गेले.

आताच्या काळात टिळकांनी वापरलेले राजकारण/समाजकारण वापरता येणार नाही.
तसे साक्षात टिळक आले तरी देखील वापरणार नाहीत ;). अथवा वर म्हणल्याप्रमाणे शिवाजी घोड्यावरून पुणे-सातारा कूच करणार नाही... तेच इतर अनेक थोर नेत्यांसंदर्भात. त्यांच्यासारखे वागावे म्हणजे नक्कल करायची नसते. तसे पगडी आणि पंचा घालणारे भरपूर होऊन गेले आहेत आणि डोक्यावर पदर घेऊन तारसप्तकात जनतेला आदर्श करणार्‍या आजही होत आहेत...

हा विषय टिळकांच्या संदर्भात आहे म्हणून केवळ त्यांच्याकडून काय घ्यावे हे मला वाटते इतकेच मर्यादीत ठेवत आहे:

1. सर्वप्रथम अभ्यासू वृत्ती
2. स्वजनांबद्दल आणि स्वराष्ट्राबद्दल प्रेम आणि जाज्वल्य अभिमान. हा अभिमान जास्त करून परकीयांना हाकलण्यासाठी होता असे वाटते. आजच्या काळात तसाच अभिमान ठेवला असता असे वाटत नाही.
3. आपल्या जनतेला एकत्र ठेवण्याची कला. त्यातूनच त्यांना प्रच्छन्न सुधारक असे विशेषण (की हेटाळणी?) मिळाले.
4. निर्भयत्व मनःशुद्धि योग-ज्ञानी सुनिश्चय । यज्ञ निग्रह दातृत्व स्वाध्याय ऋजुता तप तसेच अ-लुब्धता दया भूती मर्यादा स्थैर्य मार्दव, पवित्रता क्षमा तेज धैर्य अद्रोह नम्रता । हे गीतेत दैवी संपत्ती म्हणून सांगितलेले गूण त्यांच्याकडे होते आणि सतत वापरले गेले.
5. लोकसंग्रहाची हातोटी - हा गूण असलेले सुदैवाने अजून बरेच नेते भारतात होऊन गेलेत. याचा अनुनय करणे कुणालाही सहज शक्य आहे, पण आज आपण त्या गुणाचे महत्व विसरलो आहोत असे वाटते....
6. सगळ्यात शेवटी - ताई महाराजांचा खटला, त्याच्या मागे-पुढे इतर अनेक बालंट लागलेले असताना, स्वतःचा मुलगा प्लेग मधे गेलेला, अशा वेळेस देखील आर्क्टीक होम इन वेदाज हा ग्रंथ लिहीला, अनेक जनसामान्यांना कायदा आणि इतर गोष्टींसाठी मदत केली आणि राजकारण देखील केले. तेच मंडालेत असताना गीता रहस्य लिहीले, कर्मठ लोकांशी त्यावरून वाद घातला, ब्रिटीशांनी ताब्यात दिले नसते तर "माझे डोके घेतले नाही" म्हणत परत लिहायची तयारी दाखवली आणि बाहेर पडल्यावर परत होमरूल आणि इतर कृतींनी स्वराज्य लढ्यात उतरले. थोडक्यात भावनेच्या आहारी न जाता स्वतःतील गुणांनी देशासाठी, स्वजनांसाठी आणि ज्ञानपुर्तीसाठी सातत्याने स्वाचरणाने जगलेला कर्मयोग.

मला असं वाटतंय की विकास यांनी दिलेला प्रतिसाद या धाग्यावरील अंतिम प्रतिसाद ठरु शकेल इतका तो परफेक्ट वाटला. तरीदेखील राहवत नाही म्हणून लिहित आहे. जनसामान्यांनी भावविवश पणे काही गोष्टी मांडल्या की ताबडतोब खूप अभ्यास असल्याच्या थाटात त्यांची चिरफाड करु नये अशी विनंती आहे.

राजकारण! हो तर! टिळक इंग्रजांनी स्थापलेल्या लेजिस्लेटिव्ह सभेत सभासद होते.
टिळकांचं राजकारण लेजिस्लेटिव्ह सभेपुरतंच मर्यादित होतं असं म्हणायचं आहे का ?

टिळकांना जीवनकाळात हिणकस नेता अशी संभावना ऐकावी लागली (तेल्यातांबोळ्यांचा नेता असे काही ब्राह्मणांकडूनच).
तेल्यातांबोळ्यांचा नेता म्हणून गणले जाणे ही संभावना नाही ती एक गौरवार्ह बाब आहे. त्या काळात सुद्धा समाजातल्या सगळ्यात खालच्या थरापर्यंत त्यांनी चळवळ नेली त्याचं हे द्योतक आहे.

यात टिळकांचा कुठला अपमान दिसला?
अपमान दिसला नाही. पण टिळकांचं कौतुक चालू आहे हे तुम्हाला खटकतं आहे असं वाटलं. तुम्ही मोठ्या कौशल्याने प्रतिसाद लिहिला आहे त्यामुळे तुमच्यावर थेट आरोप झाला तर तो सहज खोडून काढता येइल अशी तुम्ही काळजी घेतली आहे.

अविनाशशेठ,
कविता खरोखरच छान. पटले.
कदाचित ही शेवटचीच पिढी असेल टिळकांचे पुण्यस्मरण करणारी.

बाळ गंगाधर टिळकांच्या स्मृतीस वंदन!

एक ऑगस्टला तुमचं पुण्यस्मरण करणारी ही आमची शेवटचीच पिढी बहुतेक

हे मात्र दुर्दैवाने खरे ठरत आहे.
आज एक ऑगष्ट हा फ्रेन्डशिप डे म्हणूनच आठवला जातो. तद्दन बाजारू कंपन्यानी घडवलेला सण.
नशीब अजून राखीपौर्णीमा दिवाळी भाऊबीज सुरक्षीत आहेत.

काही ख्रिस्ती लोकांमध्ये अशी समजूत, दृढ विश्वास आहे :
ख्रिस्तानंतर काही शतके बरे चालले होते, तेव्हापासून जगात पापी लोक बोकाळत आहेत. शैतानाकडून प्रतिख्रिस्त येत आहे. ख्रिस्ताचा देवदूत आताच कधीतरी येऊन तुतारी वाजवणार आहे, आणि सगळे पुण्यवान लोक स्वर्गात जातील. पापी लोक येथेच राहातील, युद्धांत भरडले जातील, खितपत राहातील. शेवटी जगाचा नाश होईल.

माझी ख्रिस्तापाशी प्रार्थना आहे, की ख्रिस्ता! लवकर तुझ्या देवदूतांना तुतारी वाजवायला पाठव. हे "गेले ते पूर्वीचे पुण्यवान दिवस+जगबुडी येणार" म्हणणारे लोक लवकरात लवकर जाउंदेत स्वर्गाला. आम्ही पापी लोक एकमेकांत झगडू आणि वेदनेने विव्हळू. पण या अतिपुण्यवान लोकांच्या सदानकदा तक्रारींपासून तर आमची सुटका होईल!

(सारांश : लोकांना "पापी-पापी" म्हणत राहिले आणि "फार पूर्वीच पुण्यवान लोक होते, आता होणारच नाहीत" म्हणत राहिले, तर लोकांना तुमचा त्रास होतो, सुधारायची आशा काहीच नाही.)

लेख व त्यावरील चर्चा उच्च दर्जाची.. सार्‍यांचेच अभिनंदन.. माझ्यासारख्या सामान्य वाचकाला अतिशय अभ्यासपुर्ण माहीती मिळाली..

लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळकांच्या स्मृतीस वंदन

हा लेख जयंत राव..दिपक राव व राहुल यांना समोर ठेवुन तर लिहिला नाहि ना???/अविनाश राव

मला वाटतं या लेखात सामान्य माणसाची सध्याच्या परिस्थितिबद्दल वाटणारी चीड डोकावत आहे. या मागे एक महत्वाचे गृहितक आहे आणि ते म्हणजे चांगले आणि वाईट याच्यामधला फरक कालसापेक्ष नाही. विशेषतः माणसांमधला. म्हणजे असे की वाईट माणसाची व्याख्या कालही तीच होती आणि चांगल्या माणसाची व्याख्या आजही तीच आहे. ( नशीब आपले)
त्यामूळे टिळक हा माणूस थोर होता आणि कलमाडी हा माणूस चोर आहे असे सामान्य माणसाला वाटणे स्वाभाविक आहे. तसे वाटण्यात काही गैर आहे असे मला वाटत नाही.

लोकमान्य हे राजकारणी होते त्यामुळे त्यावेळेचे राजकारणी आणि आत्ताचे राजकारणी यांची मनात तुलना होणे अपरिहार्य आहे. तसे झाल्यास काय होते ? सध्याच्या राजकारण्यांची लायकी बघता मनात थोडेसे निराशावादी विचार येणे हे अत्यंत स्वाभाविक आहे. या विचारानंतर आपण जर या नालायक राजकारण्यांना काही शिक्षा देऊ शकत नसलो की मग चिडचिड होणेही स्वाभाविक आहे. आता ही तुलना करायची का ? त्याचा फायदा काय हा वेगळा मुद्दा आहे. पण असे करणे मानवी स्वभाव आहे.

हा लेख याचा resultant समजावा.

अजून एक महत्वाचे म्हणजे टक्केवारी. सध्या किती टक्के टिळक ( प्रवृत्ती ) आहेत आणि किती टक्के कलमाड ी(प्रवृत्ती) आहेत ? त्याची जास्त काळजी केली तर असे (लेखकाने मांडलेले) विचार सामान्य माणसाच्या मनात येणार. ते मला वाटते इथे कागदावर ( पडद्यावर) उतरले आहेत.

याचेच एक उदा. म्हणजे एका स्वातंत्र्य्सैनिकाला त्याला मिळनार्‍या पेन्शन्साठी अजून झगडायला लागत आहे. तो वैतागाने एका मुलाखतीत म्हणाला "ज्यांच्या विरुध्द आम्ही लढलो त्यांचे राज्य या पेक्षा बरे होते."

या लेखाकडे या दृष्टीकोनातून बघितले तर मला वाटते बरेच प्रश्न सुटतील.

हे धऩंजय, पंगा वगेरे लोक काय म्हणतात ते काय कळलं नाही.

आम्हाला तिसरीत थोरांची ओळख असे पुस्तक होते. त्यात टिळकांवरचा धडा होता. म्हणजे टिळक थोर होतेच ना?

स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध अधिकार आहे आणि तो मी मिळवणारच असे म्हणणार्‍या टिळकाना प्रणाम.

हिंदुराव

एखाद्याच्या वाक्यांना मोडून तोडून त्याचे भलतेच अर्थ काढून कसा अनर्थ होऊ शकतो ह्याची हे चर्चा म्हणजे उत्कृष्ट उदाहरण. वरती धनंजय ह्यांनी थोडा वेगळा सूर लावला.(मागील पिढ्यातले) टिळक हे थोर आहेतच पण म्हणून आजची पिढी अगदी नालायक असे म्हणणे सयुक्तिक नाही इतका साधा त्यांचा प्रतिसाद . त्यावर अर्धवट प्रतिसाद देणार्‍यांनी मात्र ते टिळकांची थोरवीच नाकारत आहेत असे वातावरण निर्मिले. मूळ प्रतिसाद जसाच्या तसा इथे अजून असुनही बिचारे धनंजय सगळ्यांना "टिळक थोर आहेत" असे टाहो फोडून सांगत आहेत. पण त्यांचा मूळचा प्रतिसाद नीट वाचून चूक सुधारायची कुणाचीही इच्छा नाही.

शिवाजी ग्रेटच होता. पण गुन्ह्याची शिक्षा म्हणून हातपाय तोडणे वगैरे बार्बारिक शिक्षा आजच्या काळाच्या संदर्भात अमलात आणणे आजच्या प्रगत समजात खुळेपणाचे ठरेल. असे एखाद्याने म्हंटल्यास लगेच, "तुम्ही शिवाजीला बार्बारीक म्हणता? त्याची थोरवी नाकारता? जय भवानी.."जाळा तुमचे घर! असे स्तोम माजववण्यासारखे आहे.

जेम्स लेन वगैरे प्रकरणात हेच होत असावे. समाज नावाची गुंतगुंताची गोष्ट कशी वाट लावते ह्याचे उत्तम उदाहरण.

चान चान !
अशा उदबोधक चर्चा करणारी ही आमची शेवटचीच पिढी बहुतेक.

च्यायला काय दिवस आलेत, शिवाजी राजे / टिळक ह्यासारखे महापुरुष थोर होते का नाही ह्याला आता महत्व उरले नसून त्यांच्या विषयी कोणाचे काय मत आहे ह्यालाच जास्ती महत्व आलेले आहे. मला टिळक थोर वाटतात मग उद्या एखाद्याने टिळक थोर न्हवते असे म्हणले तर मला राग का यावा ? नसेल समोरच्याला तसे वाटत. (अर्थात इथे असा सूर कोणीही लावलेला नाहिये, हे एक उदाहरण म्हणून घेतले आहे)

लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळकच का सगळेच थोर महात्मे, पुण्यात्मे आणि समाज सुधारक आजच्या स्वातंत्र्योत्तर लोकशाहीला आलेली फळे पाहून एकमेंकास हाच प्रश्न विचारीत असतील. टिळकांचे पुण्यस्मरण करणारी ही शेवटची असेल की नाही ते काळच ठरवेल पण ई-व्यासपिठावर निमित्तास अतिशय अनुचित तथा प्रसंगास अत्यंत गैरलागू संदर्भांसाठी पोटतिडकीने एवढी प्रदीर्घ, प्रच्छन्न आणि उद्बोधक(?) चर्चा करणारी मात्र ही पहिली पिढी ठरण्यास प्रत्यवाय नसावा...! कालाय तस्मै नम: !