सफर मै धुप तो होगी तुम चल सको तो चलो - भाग २

सफर मै धुप तो होगी तुम चल सको तो चलो - भाग १

मागच्याच भागाच्या प्रतिक्रियेमध्ये अत्रुप्त आत्मा यांनी जगजितसिंग त्याच्या मैफिलीत तोंडाने घुंगराचा आवाज काढायचा. सुरुवार ते माईकच्या जवळ जाऊन छुम छुम अशा आवाजापासुन प्रत्यक्ष एखाद्या भरतनाट्यम करणार्‍या नर्तिकेच्या घुंगुर घालुन केलेल्या पदन्यासाचा जसा आवाज येईल अक्षरशः तसा आवाज काढायचे. दर वेळी हा घुंगर वाजवायचा कार्यक्रम "तेरा चेहरा कितना सुहाना लगता है" या गझल च्या वेळॅस व्हायचा. तसं पाहिले तर जगजित सिंग च्या गझल चा कार्यक्रम पठडितला असुनही दर वेळेस तो नव्याची अनुभुती द्यायचा. आणि या गझल मधे त्याचा अलबम मधे नसलेला एक सुंदर शेर गायचा.

"तुमसे मिलकर इमली मिठी लगली है,
तुझसे बछडकर शहद भी खारा लगता है"
तेरा चेहरा कितना, सुहाना लगता है...

याच गझल मधील आणखी एक मनाला भावणारा शेर म्हणजे -

"आग का क्या है, पल दो पल मै लगती है,
बुझते बुझते एक जमाना लगता है"

(इथे उल्लेखलेली आग हि कुठलीही असु शकते, डोळ्यांना डोळे भिडल्यावर लागलेली आग, शुल्लक कारणातुन डोक्यात संताप आणत पेटवलेली भांडणाची आग, अपमानाची आग, विरहाची आग. पण तत्त्व एकच पेटायला फार फार सोपी पण विझुन जायला बराच काळ जावा लागतो. हे ज्यांना या आगीचे चटके बसले आहेत तेच जाणु शकतात.)

आणखी त्याच्या लाइव्ह इन कॉन्सर्ट चे वैशिष्ठ म्हणजे "ठुकराओ अब के प्यार करो" याचे प्रेक्षकांना गाण्यासाठी केलेले आवाहन. आणि हि गझल हजारो मुखातुन ऐकताना आलेले शहारे अजुनही ताजे वाटतात.
आजही मी जगजितसिंगच्या सार्‍या मैफिलींची तिकिटे जपुन ठेवली आहेत माझ्यासाठी ती तिकिटे देखील एक अमुल्य ठेवा आहे. प्रत्येक तिकिट हे त्या मैफिलींच्या आठवणींची चावी आहे. जगजितसिंगच्या चरित्राला स्वरसम्राज्ञी लता मंगेशकर यांची प्रस्तावना लाभली आहे. त्यात त्या म्हणतात "संगीताचे विश्व गझल शिवाय अपुर्ण आहे आणि गझलविश्व जगजितसिंगशिवाय अपुर्ण आहे." किती नेटक्या शब्दात दिदींनी जगजितसिंगच्या योगदानाची पावती दिली आहे.

माझ्या बर्‍याच मित्रांना उर्दुचे वावडे होते. जगजितसिंगच्या "होटोसे छुलो तुम आणि तुम इतना जो मुस्कुरा रहे हो" सोडल्या तर बाकी गझल बाबतीत त्यांना रस वाटायचा नाही. त्यांना गझलचे संगीत आवडायचे पण अर्थ न कळल्यामुळे त्यांना गझलचा पुर्णपणे आस्वाद घेता यायचा नाही. मग काय मी एक एक जगजितसिंगची गझल घ्यायचो आणि अक्षरशः निरुपणासारखे प्रत्येक मित्राच्या भावविश्वाशी निगडित गोष्टींचा संदर्भ देऊन मी जगजितच्या गझला रंगवुन सांगु लागलो. आणि पुढे तर तो कट्टा गझलसाठी प्रसिध्द झाला होता.

जगजितसिंगचे यश मोजण्यासाठी आधी त्याच्या सुरुवातीच्या काळात जावे लागेल. १९४१ साली जगजीतसिंगचा जन्म श्रीगंगानगर, राजस्थानच्या एका शिख कुटुंबामधे झाला. श्री गंगानगर या नगराचे नाव त्याच्या राजाच्या म्हणजेच जनरल सौरभ शाह महाराजा सर गंगा सिंग बहादुर, महाराजा ऑफ बिकानेर, G.C.S.I., G.C.I.E., G.C.V.O., G.B.E., K.C.B., K.I.H यांच्या नावावरुन दिले. श्रीगंगानगर च्या वाळवंटाचे रुपांतर याच महाराजांच्या धोरणीपणामुळे एका हिरव्यागार प्रदेशात झाले. आता श्रीगंगानगर राजस्थानची अन्नाची परडी म्हणुन ओळखला जातो. जगजितसिंगचे पाळण्यातले नाव जगमोहन होते पण त्याच्या वडिलांनी गुरुंच्या सांगण्यावरुन त्याचे नाव जगजितसिंग ठेवले. जगजितसिंचे वडिल एक सरकारी कर्मचारी होते आणि घरची परिस्थितीही यथा तथा च होती. जगजितसिंग म्हणतो कि त्या काळी पतंग उडवणे, रेडियो ऐकणे हि सारी श्रीमंतीची लक्षणे होती. आम्ही दिव्याखाली अभ्यास करायचो कारण घरी वीज नव्हती.

शिख पंथामधे शास्त्रिय संगिताला फार वरचे स्थान आहे. १९४८ साली जगजितसिंच्या वडिलांनी त्यांना आधी पंडित छगनलाल शर्मा जे दृष्टीहिन होते आणि नंतर उस्ताद जमाल खान (सेनीया घराना) यांच्या कडे शास्त्रिय संगिताच्या अध्ययनासाठी पाठवले. ९ वर्षाचे असताना जगजितसिंग यांनी जाहिर कार्यक्रमांना सुरुवात केली. आधी ते गुरुद्वारा मधे शबद गायचे. लोक त्यांना बक्षीसी म्हणुन ५ रुपयाची नोट किंवा २ रुपयाची नोट द्यायचे. जगजितसिंगच्या महाविद्यालयीन जीवनातली एक आठवण प्रसिद्ध आहे. त्यांचा असाच एक जाहिर कार्यक्रम चालु होता, ४००० लोक जमले होते. गझल रंगात आली होती आणि अचानक वीज गेली सर्व मांडव आणि रंगमंच अंधारात बुडाला पण योगायोगाने ध्वनीवर्धक\कर्णे बॅटरीवर होते त्यामुळॅ आवाज लोकांना ऐकु येत होता. जगजितसिंग गातच राहिले आणि लोकही हलले नाही. मैफल रंगतच गेली. अशा घटनांमधुनच जगजितजींचा आत्मविश्वास वाढला आणि त्यांनी मनोमन ठरवले कि आता संगितामधेच करियर करायचे. जगजितजीच्या वडिलांना त्यांनी कलेक्टर व्हावे अशी इच्छा होती.

तरुणपणी जगजितजींनी रडिओवर शास्त्रिय संगितातील मान्यवरांना खुप ऐकले. तलद मेहमुद, बडे गुलाम अलि खान, आमिर खान, अब्दुल करिम खान यांचे संगित ऐकुन आणि स्वत:ची उर्दु भाषेची आवड ओळखुन त्यांनी स्वत:चीच एक बोल-प्रधान गायकी बनवली ज्यात वाद्यांपेक्षा शब्द आणि भाव यांना जास्त महत्त्व होते.

महाविद्यालयीन शिक्षणासाठी जगजितसिंगने जालंधरचे D.A.V. महाविद्यालय निवडले कारण मुख्याध्यापकांनी गुणी गायकांसाठी महाविद्यालयीन शुल्क आणि वसतीगृहाचे शुल्क माफ केले होते. दुसरे कारण म्हणजे जालंधरचे ऑल इंडिया रेडिओ स्टेशन (AIR) शास्त्रिय संगितातले कार्यक्रम प्रसारित करायचे. ऑल इंडिया रेडिओ ने त्यांना B ग्रेड कलाकाराचा दर्जा देऊन अत्यंत कमी वेतनावर वर्षाला सहा कार्यक्रमासाठी करारबध्द केले. १९६२ मधे जेंव्हा भारताचे राष्ट्रपती राजेंद्रप्रसाद यांनी जालंधरला भेट दिली होती तेंव्हा त्याच्या स्वागतासाठी जगजितसिंगने एक गाणे स्वरबध्द केले होते.
जेंव्हा महाविद्यालयाला आंतर्-विद्यापिठिय संगित स्पर्धेसाठी शास्त्रिय आणि सुगम संगितासाठी प्रवेशिका पाठवायची होती तेंव्हा जगजितसिंगला सुगम संगित निवडावे लागले कारण त्याच्या वरिष्ठ विद्यार्थ्याने शास्त्रिय संगिताची प्रवेशिका आधिच भरली होती. पण जगजितने या संधीचेही सोने केले आणि एका मागुन एक करंडक जिंकत गेला. पुढे पुढे त्याचा चाहतावर्ग वाढत गेला आणि फर्माइशी येऊ लागल्या. १०० नोट प्रेमाने मुठीत कोंबुन त्याचे चाहते त्याला गाणं म्हणायला लावायचे.

१९६१ साली जेंव्हा जगजितसिंग मुंबईला आले. शंकर जयकिशन जोडीतील जयकिशनला त्यांचा आवाज आवडला पण त्यांच्या आवाजाला अनुरुप असे गाणे त्यांना देता आले नाही. जवळचे पैशे लगेचच संपले, त्यांच्याकडे घरी जालंधरला जाण्यासाठी सुद्धा पैशे उरले नाहीत. शेवटी मुंबई ते जालंधर हा प्रवास त्यांनी रेल्वेच्या न्हाणीघरात लपुन केला.

१९६५ मधे जगजितजींनी पुन्हा एकदा मुंबईमधे नशीब आजमावण्याचा निश्चय केला. एका अत्यंत गलिच्छ वसतिगृहात दिवस काढले. कित्येक रात्री ढेकुन आणि उंदरांच्या सहवासात काढल्या. जवळचा पैसा हळुहळु संपत होता पण देवाने त्यांच्या आर्त आवाजाची साद ऐकली आणि एच एम व्ही ने त्यांच्या दोन गझल इ पी फॉर्मॅट मधे ध्वनीमुद्रित करायचे ठरवले. (EP (Extended Play, a 1960s gramophone record format)). जेंव्हा या नव्या अलबमच्या कव्हरसाठी फोटो काढण्याची वेळ आली तेंव्हा जगजितसिंग ने आपल्या पारंपारिक शिख पगडीचा अन दाढीचा त्याग केला. त्यांच्या मते "हा फार विचार करुन घेतलेला निर्णय होता. माझा पहिल्या अलबम वरील फोटो हा माझी आयुष्य भर ओळख बनणार होता."

जगजितजींचा संघर्ष अजुनही चालुच होता, रोज वेगवेगळ्या दिग्दर्शकाच्या आणि संगितकारांच्या घरी खेटे मारणे चालुच होते. त्यावेळच्या सिनेसृष्टीतील बर्‍याच प्रस्थापितांनी जगजितजींचा फुकट वापर करुन घेतला. कित्येक लोक जगजितसिंगला आश्वासन देत कि आज आमच्या कडे पार्टीमधे फार मोठे मोठे लोक येणार आहेत. त्यामुळे तिथे तुमचे गाणे का नाही सादर करत? पण पार्टीनंतर कोणीही पुन्हा चौकशी करायचे नाही. जगजितसिंगचे मोठे भाउ कर्तार सिंग म्हणत कि झाडांच्या आजुबाजुला फिरणारे त्यावेळचे हिरो त्यांना जगजितसिंगच्या आवाजातील खर्ज, वेदना, खोली कसे झेपेल.

याचदरम्यान जगजितजींचे लक्ष गझल कडे जास्त वळु लागले. यामुळे सिनेसृष्टीचे नुकसान झाले पण, गझल जगताला त्याचा फार फार फायदा झाला. त्यावेळेस ज्यांची गझल आवर्जुन ऐकावी असे नवीन कलाकार येत नव्हते. गझल गायकी दुर्मिळ होत चालली होती. उर्दु ची लोकप्रियतेलाही फाळणी नंतर ओहोटी लागली होती. पण जगजितजींनी गझल ला आधार दिला, आकार दिला. त्यांनी स्वत:चे गझल गायकीतले वेगळॅपण जपले, जोपासले व त्याला हळुवार पणे फुलवले.