।। 'हिंग' पुराण - अध्याय पहिला ।।

राजेंद्र मेहेंदळे । भक्ति । किल्लेदार
प्रतिसादासाठी आपले मनःपूर्वक आभार 🙏

@किल्लेदार - अफगाणिस्तान साठी 'हिंगुस्तान' हे पर्यायी नाव आवडले 😀

रीडर । कुमार१। कंकाका
प्रतिसादासाठी आपले मनःपूर्वक आभार 🙏

अजून दोन भाग म्हणजे अफगाणिस्तान भटकंती केलेली दिसतेय.

@कंकाका - अफगाणिस्तानात भटकंती झाली नाहीये अजून, पण नजीकच्या भविष्यात एक धावती भेट दिली जाण्याची शक्यता मात्र आहे!
आणि पुढचा भाग शेवटचा असेल, खरंतर एकाच भागात लेख आवरायचा होता पण लांबी वाढत चालल्याने त्याचे दोन भाग करतोय 😀

वाळवंट, कोरडे रखरखीत. पण तरीही अनेक पदार्थ तिथेच खास किंवा अधिक प्रमाणात उत्पादित होतात.

खरं आहे! ह्या देशांना निसर्ग सौन्दर्य बहाल करण्याच्या बाबतीत सृष्टीनिर्मात्याने हात आखडता घेतला असला तरी काही वैशिष्ट्यपूर्ण वनस्पती आणि पदार्थांचे वरदान दिले आहे.

कॉफी (जरी सर्वाधिक उत्पादन हल्ली व्हिएतनाम करत असला तरी), पिस्ते, खजूर, अफू , ऑलिव्ह (चुभुद्याघ्या)

कॉफी, पिस्ते, खजूर, अफू, ऑलिव्ह निर्मितीत आजघडीचे आघाडीचे देश म्हणजे:
कॉफी - ब्राझील, व्हिएतनाम आणि कोलंबिया
कॉफीच्या भारतातील आगमनाची कथा गमतीशीर आहे. १६७० साली 'बाबा बुदान' नावाच्या सुफी संताने मक्केच्या यात्रेहून परतताना येमेन मधून कॉफीच्या सात बिया 'आपल्या दाढीत लपवून' आणल्या (त्याकाळी कॉफीच्या बिया अरबस्तानाच्या बाहेर नेण्यास मज्जाव होता) आणि त्या कर्नाटकातील चिकमंगळुरु येथील टेकडीवर पेरल्या. परंतु इतिहास संशोधकांच्या मते त्याआधीही केरळच्या मलबार प्रांतात कॉफी अस्तित्वात असल्याचे पुरावे आहेत. १६१६ मध्ये जहांगीराच्या दरबारातही कॉफीच्या वापराचे उल्लेख आहेत त्यामुळे भारतात कॉफी आणण्याचे श्रेय ते अरब व्यापाऱ्यांना देतात. पुढे ब्रिटिशांनी भारतात व्यावसायिक स्तरावर कॉफीचे उत्पादन सुरु केले, आता कॉफी उत्पादनात भारत सहाव्या क्रमांकावर आहे.
पिस्ता - अमेरिका, इराण आणि टर्की
खजूर - इजिप्त, सौदी अरेबिया आणि इराण
अफू - अफगाणिस्तान, म्यानमार, कोलंबिया
अधिकृतरीत्या अफू उत्पादनात भारतही आघाडीवर आहे, अर्थात त्याची सुरुवात ब्रिटिशांनी केली. नीमच, मध्यप्रदेश येथे Government Opium and Alkaloid Works हि अफू (opium) बनवणारी/त्यावर प्रक्रिया करणारी जगातली सर्वात मोठी फॅक्टरी आहे जिथे मध्यप्रदेश, उत्तर प्रदेश आणि राजस्थानात परवानाधारक शेतकऱ्यांनी पिकवलेल्या अफूवर प्रक्रिया केली जाते. गाझीपूर, उत्तरप्रदेश येथील ह्या कंपनीची दुसरी फॅक्टरी युपी प्रदूषण नियंत्रक मंडळाने २०१७ साली पर्यावरणाशी संबंधित कारणांमुळे बंद केली.
ऑलिव्ह - स्पेन, इटली, ग्रीस

चलत मुसाफिर । तुषार काळभोर । विवेकपटाईत । प्रचेतस
प्रतिसादासाठी आपले मनःपूर्वक आभार 🙏

@ प्रचेतस
हरिवंशातील हिंगाच्या उल्लेखाची छान माहिती दिलीत...

ह्या अध्यायात तत्कालिन मांसाहारी बार्बेक्यूचे अजूनही चविष्ट वर्णन आहे.

भरताबाहेर काही देशांमध्ये आपण काही पदार्थांवर चाट मसाला शिंपडतो तसे फळांवर आणि बार्बेक्यूवर हिंग शिंपडण्यची पद्धत जुन्या काळापासुन आहे. मला सफरचंद, कलिंगड, अननस अशी फळे मिठ आणि चाट मसाला घालुन खायला आवडतात, आता एकदा त्यांवर (आणि तंदुरी चिकनवर) हिंग शिंपडुन खाउन बघायचंय चव कशी लागते ते 😀

सौंदाळा । वामन देशमुख । अनिकेत वैद्य । चांदणे संदीप । यश राज
प्रतिसादासाठी आपले मनःपूर्वक आभार 🙏

@ यश राज

प्रतापगड(राजस्थान) मधून माझी आई बऱ्याचदा हिंग मागवते. हा हिंग अगदी द्रवसर असतो म्हणजेच बांधनी नसतो. या हिंगाचा खूप घमघमाट सुटतो.

शुद्ध स्वरूपातल्या हिंगाचा वास खूप उग्र असल्याने स्वयंपाकासाठी वापरताना त्याचे प्रमाण ठरवणे अवघड असते. त्यावर सोयीस्कर उपाय म्हणून 'बांधानी हिंग' हा प्रकार अस्तित्वात आला. गुजरात, राजस्थान अशा राज्यांमध्ये घाऊक प्रमाणात जेवण बनवणारे आचारी (महाराज) लोकं बांधानी हिंगापेक्षा शेंगदाणा किंवा ऑलिव्ह अशा दिर्घकाळ टिकणाऱ्या तेलात विरघळवलेल्या लाल हिंगाचा वापर करण्यास प्राधान्य देतात. तुमची आई मागवते ते अशाप्रकारचे हिंग असावे अर्थात त्यात शुद्ध हिंगाचे प्रमाण बांधानी हिंगापेक्षा खूप जास्त असल्याने त्याचा वास सौम्य करण्यासाठी त्यात धन्याची पूड मिसळावी लागणे सहाजिक आहे.

शुद्ध हिंग, बांधानी हिंग (पावडर, क्रिस्टल आणि खडा), तेलात मिसळलेला द्रवरूप हिंग आणि इसेन्शिअल ऑइल अशा अनेक स्वरूपातला हिंग बाजरात मिळतो आणि त्याचा वापर स्वयंपाकासाठी आणि बांधानी व तेलमिश्रित सोडून अन्य प्रकारांचा औषध निर्मितीसाठी केला जातो तर खड्या बांधानी हिंगाचा वापर घाऊक प्रमाणात घरगुती आणि व्यावसायिक स्तरावर विविध मसाले तयार करण्यासाठी केला जातो. पण बांधानी हिंग घरगुती वापरासाठी सर्वात सोयीस्कर प्रकार असल्याने त्याला बाजारात प्रचंड मागणी आहे.

मुक्त विहारि। चित्रगुप्त । कर्नलतपस्वी
प्रतिसादासाठी आपले मनःपूर्वक आभार 🙏

@ चित्रगुप्त

तो प्रदेश पूर्वी मौर्य साम्राज्याचा भाग होता

हो... २००१ साली तालिबानचा माथेफिरू संस्थापक मुल्ला ओमर ह्याच्या आदेशावरून उध्वस्त करण्यात आलेल्या बामियानच्या, सहाव्या आणि सातव्या शतकात कोरलेल्या दोन भव्य प्राचीन बुद्धमूर्तींवर असलेला गुप्त कला शैलीचा प्रभाव हा त्याचा सबळ पुरावा मानता येईल. नवव्या शतकापर्यंत बौद्ध धर्मियांचे महत्वाचे धार्मिकस्थळ म्हणून ओळख असलेल्या ह्या प्रदेशावर पुढे झालेल्या इस्लामिक आक्रमणांनंतर दहाव्या शतकापर्यंत परिस्थिती पूर्ण बदलली.
वर प्रचेतस ह्यांनी म्हंटल्या प्रमाणे विविध भटक्या टोळ्यांनी भरलेल्या ह्या प्रदेशात पूर्वीही कधीच एकसंधता नव्हती आणि आता हजार वर्षांहून अधिक काळ इस्लामच्या झेंड्याखाली असला तरी ह्या प्रदेशातल्या टोळ्यांमधील वांशिक मतभेदांमुळे एक देश म्हणून अजूनही त्यांच्यात एकसंधता आलेली नाही.
असो, आता पुन्हा तो देश तालिबान्यांच्या हातात गेला आहे, त्यांच्या कुठल्या माथेफिरु नेत्याने भारताची पंचईत करण्यासाठी हिंगाच्या शेतांना आगी नाही लावल्या म्हणजे मिळवले 😀

सुखी | चौकस२१२
प्रतिसादासाठी आपले मनःपूर्वक आभार 🙏

'सॉंग्स ऑफ ब्लड अँड स्वॉर्ड' हे फातिमा भुत्तो लिखित पुस्तक पाच-सहा वर्षांपूर्वी वाचनात आले होते. त्यांचे पिता, 'मुर्तझा भुत्तो' ह्यांची हत्या घडवून आणण्यात मुर्तझा भुत्तो ह्यांचीच सक्खी बहीण 'बेनझीर भुत्तो' आणि तिचे पती असिफ अली झरदारी ह्यांचा हात असल्याचा गंभीर आरोप ह्या पुस्तकातून त्यांनी केला होता.
त्या पुस्तकात त्यांनी आपल्या पित्याबरोबर बैरुत आणि दमास्कस मध्ये घालवलेल्या काळाचे फार छान वर्णन केले होते, ज्यात बैरुत येथे सहलीला गेल्यावर तिथे मुर्तझा भुत्तो ह्यांनी बनवलेल्या 'बार्बेक्यू'चा उल्लेख वाचला आणि कुतूहल चाळवले म्हणून लेबनीज, सिरियन खाद्यसंस्कृती जाणून घेण्यासाठी इंटरनेटवर शोध घेतला असता लेबनॉन, सीरिया आणि जॉर्डनमधल्या पारंपरिक खाद्यपदार्थांची माहिती असलेली एक PDF सापडली होती. त्यात भाजलेल्या मांसाचा (बार्बेक्यू) स्वाद वृद्धिंगत करण्यासाठी त्यावर हिंगाचा शिडकावा केला जात असल्याचे वाचले होते.

रोमन साम्राज्यात प्रतिष्ठा लाभलेल्या हिंगाचा वापर युरोपातही अशाप्रकारे होत होता, पण ते कोसळल्यानंतर सोळाव्या शतकापर्यंत युरोपात हिंगाचा वापर जवळजवळ बंदच झाला. (त्याविषयी थोडी महिती पुढच्या भागात येइल.)

"तुला कोणी हिंग लावूनही विचारणार नाही" या म्हणीचा उगम काय असावा बरे ?

नक्की माहिती नाही, पण तर्काधारे उत्तर देण्याचा प्रयत्न करतो!
हिंगाचा वापर एखाद्या पदार्थाचे (स्वाद/रुची ह्या अर्थाने) मूल्यवर्धन करण्यासाठी होतो. वर प्रचेतस ह्यांनी म्हंटले आहे कि, "अगदी साध्या वरणाला देखील चिमूटभर हिंगाशिवाय चव येत नाही." त्याला सौंदाळा ह्यांनी दिलेला दुजोरा आणि व्यक्तिगत अनुभव त्या बाबतीतली हिंगाची महती स्पष्ट करतात. साध्या (गोडं) वरणाला खरंतर काहीच चव नसते पण डाळ शिजवताना त्यात चिमूटभर हिंग घातल्यावर तिचा स्वाद/चव एकदम बदलून ते देखील चविष्ट लागते. थोडक्यात एखाद्या बेचव पदार्थात हिंग घातले कि त्याचे स्वाद/रुचीमुल्य वृद्धिंगत होऊन तो पदार्थ चवदार होतो.

"एखादी व्यक्ती/पदार्थ इतकी उपयोगशून्य/बेचव आहे कि तिला/तिच्यात हिंग लावून/घालूनही तिची उपयुक्तता/चव वाढणार नाही, ती किंमतशून्यच राहणार" अशा काहीशा अर्थाने हि म्हण वापरली जात असावी असे मला वाटते. बाकी तज्ज्ञांनी त्यावर अधिक प्रकाश टाकावा हि विनंती!

बाकी प्रतिक्रिया सुद्धा काही कमी रोचक नाहीत हो .... मस्त मस्त मस्त.
मिपा वर खूपच तज्ञ आणि अभ्यासू लोक असल्याची ग्वाही मिळते वेळोवेळी.

अगदी...अगदी...
कित्येकदा मुळ धग्यातील माहितीपेक्षा अधिक चांगली आणि परिपुर्ण माहिती ही तज्ञ, अभ्यासू, व्यासंगी मिपाकरांच्या प्रतिसादांतुन मिळते असा माझाही अनुभव आहे!

गुवार गम/ गवार गम बद्दलची माहिती रोचक आहे!
चांगल्या प्रतिचा कंपाउंडेड असफोटिडा बनवताना 'गम अरेबिक' (बाभळीचा डिंक) वापरतात असे ऐकुन्/वाचुन आहे. पण जसे लेखात म्हंटले आहे कि,

'बांधानी हिंग' बनवताना कच्चामाल म्हणून वापरलेल्या शुद्ध हिंगाचा प्रकार (पांढरे किंवा लाल हिंग) आणि मिश्रणासाठी वापरलेल्या अन्य घटक पदार्थांचा प्रकार, दर्जा आणि प्रमाण ह्यावर तयार झालेल्या हिंगाचा रंग, स्वाद आणि किंमत अवलंबून असते.

त्याप्रमाणे कॉस्ट कटिंग च्या उद्देशाने स्वस्त हिंग तयार करण्यासाठी ह्या 'गुवार गम/ गवार गम'चा वापर होत असण्याची शक्यता नाकरता येत नाही.

@ इपित्तर इतिहासकार,
ग्रेट एक्सचेंज विषयीची कल्पना फारच आवडली आहे!
गंमत म्हणजे तळटिपेत लिहिलेल्या 'भारता बाहेरील हिंगाचे काही चमत्कारिक उपयोग' ह्याविषयी पुढ्च्या भागात येणऱ्या ब्राझिल मध्ये हिंग कसा पोचला असाव ह्याचा विचार करताना त्यामागे हे पोर्तुगिज कनेक्शन असावे ह्याच निष्कर्षाप्रत मी आलो असल्याचे लिहिले आहे 😀 अर्थात तो केवळ माझा तर्क असून त्याला कुठलाही अधिकृत संदर्भ नाही.

असो, 'द ग्रेट एक्सचेंज'चे तीन पैलु आहेत - वनस्पती, प्राणी आणि रोग/आजार. ह्यापैकि हवा तो पैलु निवडुन आपण स्वयंस्फुर्तिने त्यावर लेख लिहुन सप्टेंबर मध्ये प्रकाशित होणऱ्या 'गणेश लेख मालिकेसाठी' पाठवु शकतो कि! तसंही गलेमा साठी थीम वगैरे नसते, आणि गणपती १९ सप्टेंबरला आहेत त्यामुळे जवळपास दोन महिने आपल्या हातात आहेत लेखन करण्यासाठी. पहिल्या दोन पैलुंवर आपण लिहिले आणि तिसऱ्या रोग्/आजाराच्या पैलुवर मिपावरच्या सन्माननिय डॉक्टर मंडळींनी लिहिले तर खरंच छान विशेषांक होउ शकेल ह्या विषयावर 👍

अशी कविताही आहे?
अर्थात असेलही! कवितांशी काही प्रकाशवर्षांचे अंतर राखुन असल्याने मलातरी त्याबद्दल माहिती असणे शक्य नाही 😀
जाणकारांनी 'त्या' विषयी अवश्य प्रतिसादावे!