०४ नाशिकचे घड्याळजी - नाशिकचा उद्योग

सुधीर मुतालीक's picture
सुधीर मुतालीक in जनातलं, मनातलं
28 Apr 2017 - 7:10 pm

पेशव्यांस घड्याळाचे भलते वेड.
१७३४ साली बाजीराव पेशव्यांनी खरीदलेले घड्याळ १७३५ सालात एका कॅप्टन वॉकर नामक इंग्रजाने दुरुस्त केले असा उल्लेख असलेले कॅप्टनने बाजीरावास लिहिलेले एक पत्र उपलब्ध आहे. म्हणजे बाजीराव घड्याळ वापरत होते. गंगापूरला राहणाऱ्या माधवरावच्या आई गोपिकाबाईस ठराविक घडीला जप आणि ध्यान करता यावे म्हणून खास तीन रुपये किमतीचे वाळूचे घड्याळ - वालुकायंत्र - दिले होते. माधवरावाचे धाकटे बंधू नारायणरावकडे चक्क हातघड्याळ होते, ते तो मिरवीत असे. हातघड्याळ इतकी दुर्मिळ चीज होती की नारायणराव बडेजावीने वापरीत. ते हातघड्याळ ठेवायला रानोजी जीनगराकडून खास मखमालीने मढवून घेतलेले एक झाकण नारायणरावाने बनवून घेतले होते. त्या घड्याळाला रोज चमेलीच्या तेलाचे मालिश केले जाई. माधवरावाने निजामअलीला एक अत्यंत नावीन्यपूर्ण आणि अभूतपूर्व भेटवस्तू दिली होती - एक मोठे घड्याळ, पाच हजार रुपये किमतीचे. त्या घड्याळातून संगीताचे अनेक राग ऐकू येत. पुढे दीडशे वर्षे तरी विशेषतः मनगटी घड्याळ हा प्रकार तसा दुर्मिळ त्यामुळे महागडा आणि सामान्यांना स्वप्नवत असणारा. पण नाशकातल्या एका निष्णात तरुण उद्योजकाने विसाव्या शतकाच्या पहिल्या दशकात घड्याळ्याच्या या अनोख्या दुनियेत उडी घेतली.

केशव सखाराम सिंदेकर. जन्म १८८० सालातला. सिंदेकरांचे आडनाव खरेतर ढाकीफळे. मराठवाड्यातल्या ढाकीफळ गावचे हे ढाकीफळे नाशिक शेजारच्या शिंदे गावी राहायला आले म्हणून सिंदेकर झाले. केशवराव विशी मध्ये असताना जीआयपीमध्ये ( भारत सरकार मुद्रणालय ) संख्या लिखाणाचे काम करायचे. पण स्वातंत्र्य चळवळी मध्ये भाग घेतल्यामुळे त्यांची सरकारी नोकरी गेली. त्यामुळे त्यांना नाशिक सोडून नोकरीसाठी मुंबईला जावे लागले. मुंबईतल्या आर्यन वॉच कंपनीमध्ये नोकरी करताना घड्याळ दुरुस्ती करायचे शिक्षण केशवरावांना मिळाले आणि त्यांनी त्या कौशल्याचा वापर करून नाशकात एका वेगळ्या अर्थाने औद्योगिक क्रांती घडवली. १९०९ साली या तरुण उद्योजकाने वयाच्या २९ व्या वर्षी नाशकात एका अभिनव सेवा उद्योगाची सुरुवात केली. घड्याळजीचा व्यवसाय. त्यांच्या व्यवसायाचे नाव होते "रिलाएबल वाच कंपनी." इंग्रजांच्या अनेक कार्यालयात भिंतीवर लावलेली घड्याळे होती. सुरुवातीला या घड्याळांना दर आठवड्याला किल्ली देण्याचे कंत्राट केशवरावांनी मिळवले. शासकीय अधिकारी कितीही मोठा असला - अगदी कलेक्टर असला - तरी घड्याळाला केशवरावांशिवाय कुणीही हात लावता कामा नये अशी सक्त ताकीद त्यांनी दिलेली असे. आणि चुकून हा नियम कुणी मोडला तर त्या घड्याळाला केशवराव पुढे कधीही हात लावत नसत. चावी देण्याच्या कंत्राटाचा दर मासिक दर घड्याळी चार आणे इतका असे. शासकीय कार्यालयांप्रमाणे काही मंदिरे आणि सार्वजनिक स्थळांमध्येही घड्याळे असत. अशा ठिकाणांसाठी आपली केशवरावांनी सामाजिक बांधिलकी जपली. कारण या ठिकाणाचा चावी देण्याचा दर अगदी नाममात्र असे. हे करताना केशवरावांनी आता घड्याळाचे ट्रेडिंगही सुरु केले. नाशकातल्या बहुतेक सगळ्या शासकीय कार्यालयात केशवरावांनी घड्याळे पुरवली होती. मशिन्स बनवणाऱ्या प्रत्येक उदयोगाचा भर मशिन्स विकल्यावर त्या मशिन्सना विक्री पश्चात सेवा देण्यावर असतो. "Annual Maintenance Contract (AMC)" आणि सुट्या भागाची विक्री यातून मिळणाऱ्या मिळकतीवरच बहुदा बरेचसे उद्योग तग धरून असतात किंवा काही उद्योगांच्या भरभराटीचे ही मिळकतच मुख्य घटक असते. केशवरावांनी शंभर वर्षांपूर्वी या AMCचा पायंडा नाशकात पाडला होता. विक्री केलेल्या घड्याळांचे AMC केशवरावांनी मिळवले होते. केशवरावांनी असे अनेक अभिनव प्रयोग आपल्या व्यवसायामध्ये केले होते जे आज ही प्रेरणादायी आहेत. हल्ली कंप्युटर पासून मर्सिडीज गाडी पर्यंत अनेक गोष्टी लीजवर मिळतात. आख्खी गाडी विकत घेण्यापेक्षा गाडी लीजवर ग्राहकाला घेणे परवडते. लीजवर घेण्याचा मासिक खर्च परवडतो. केशवरावांनी अशी कमाल शंभर वर्षांपूर्वी केली होती. त्यामुळे ते घड्याळाच्या म्हणजे काळाच्या पुढे धावणारे उद्योजक होते. केशवराव सिंदेकर मासिक आठ आणे दराने चक्क घड्याळे लीजवर द्यायचे !

केशवरावांच्या असामान्य उद्यमशीलतेमुळेच जगप्रसिद्ध घड्याळाचा पुरवठा त्यांना थेट स्वित्झर्लंडहुन मिळायचा. वेस्टएंड, फावरलुबा, सिकोसा, मेरेडियम हे त्याकाळातले प्रसिद्ध आणि लोकप्रिय ब्रॅण्ड्स. या सगळ्या लोकप्रिय ब्रॅण्ड्सची विक्री रिलाएबल वॉच कंपनीमधून व्हायची. केशवरावांचा घड्याळाच्या तंत्रज्ञानाचा अभ्यास इतका तगडा होता की त्यांनी सांगितलेल्या अनेक सूचना पुरवठादार स्विस कंपन्यांनी आपल्या उत्पादनामध्ये अंमलात आणल्या होत्या आणि त्या सूचनांची आदरयुक्त परतफेडही स्विस घड्याळ उत्पादकांनी करण्याचे ठरविले होते. त्या स्विस कंपन्यांनी स्वतःचे ब्रँड बाजूला ठेवून घड्याळावर चक्क "रिलाएबल" नाव लिहून पुरवठा चालू ठेवला. आपल्याकडे चीनचे प्रस्थ वाढल्यावर इस २००० सालानंतर देशातल्या नामांकित कंपन्यांनी चीन मध्ये आपल्या नावाची घड्याळे बनवून देशांतर्गत बाजारपेठेमध्ये आणली. पण एका शतकापूर्वी केशवराव सिंदेकर या महान नाशिकच्या उद्योजकाने आऊटसोर्सिंगचा पायंडा पाडला होता. पुढे त्यांनी स्विस कंपन्यांकडून स्वतःचे ब्रॅण्ड्स असलेली घड्याळे बनवून घेतली आणि इथल्या बाजारपेठेमध्ये विक्रीस आणली. केशवरावांवर लोकमान्य टिळकांचा प्रभाव होता. त्यामुळे त्यांच्या एका प्रकारच्या घड्याळाचे ब्रँड होते "टिळक". दुसरा घड्याळाचा प्रकार थोडा रांगडा होता. त्यामुळे त्या प्रकाराचे नाव होते "रावण".

केशवराव एक संपूर्ण उद्योजक होते. त्यामुळे त्यांच्या उत्पादनाच्या तंत्रज्ञानामध्ये ते निष्णात तर होतेच पण आपल्या उत्पादनाच्या मार्केटिंगमध्ये देखील अग्रेसर होते. तत्कालीन अग्रगण्य असणाऱ्या केसरी सारख्या वृत्तपत्रामंध्ये केशवरावांच्या घड्याळाच्या जाहिराती छापल्या जायच्या. आज जाहिरातीसाठी टीव्ही, फेसबुक, इत्यादी सारखी अनेक माध्यमे उपलब्ध आहेत पण तरीही बहुतेक सगळ्या उत्पादनाच्या जाहिरातीसाठी प्रत्येक कंपनी ग्राहकाशी ईमेल द्वारे वैयक्तिक संपर्क साधतात. केशवराव असंख्य ग्राहकांना स्वतः आपली उत्पादने आणि सेवाव्यवसायाची जाहिरात करण्यासाठी पोस्टकार्डवर पत्र लिहीत असत. पत्राच्या शेवटी आपला नामोल्लेख करतानाही आपल्या अस्सल व्यवसायिकत्वाची ठसा उमटवत : "केशव सखाराम सिंदेकर - घड्याळांचे डॉक्टर".
sudhir mutalik

इतिहासप्रकटनविचारमाहिती

प्रतिक्रिया

संजय पाटिल's picture

28 Apr 2017 - 7:45 pm | संजय पाटिल

चांगली ओळख ...
पुभाप्र....

खत्त्तरनाकच माहीती हो. फारच आवडली.
स्वतःचा ब्रॅन्ड छापवून घेणे ते सुध्दा त्या काळात आणि स्विस लोकांकडून म्हणजे कमाल आहे राव.
मस्त माहीती.

शलभ's picture

29 Apr 2017 - 12:39 am | शलभ

+१११
हॅट्स ऑफ..

दशानन's picture

28 Apr 2017 - 8:09 pm | दशानन

ग्रेट!!

भारी लेख. केशवरावांनी धंधा व्यवसाय केला आणि पुढे आले. नोकरीतच राहिले असते तर फार पुढे प्रगती झाली नसती.
विशेष लेखाबद्दल धन्यवाद॥
मला घड्याळ रिपेरिंग शिकायचे होते. कोणी दाखवेना. मग दादर सार्वजनिक वाचनालयात एक अमेरिकन पुस्तक मिळाले.त्यातून शिकलो.
जर्मन, फ्रेंच लोक या कामात फार तरबेज होते.स्विसवाले माल खपवण्यात हुशार.इंग्लिश लोक सिक्रेट फार ठेवत॥

पैसा's picture

28 Apr 2017 - 10:36 pm | पैसा

माहितीपूर्ण आणि मनोरंजक!

क्या बात है! हॅट्स ऑफ!

रुपी's picture

29 Apr 2017 - 12:58 am | रुपी

फार छान माहिती.
प्लीज लेखात आधीच्या भागांचे दुवेही द्या.

अत्रुप्त आत्मा's picture

29 Apr 2017 - 8:22 am | अत्रुप्त आत्मा

जबय्राट!

अभिजित - १'s picture

29 Apr 2017 - 9:31 pm | अभिजित - १

क्या बात ..

मराठी_माणूस's picture

2 May 2017 - 10:48 am | मराठी_माणूस

छान माहीती.

अवांतर : जुने मेहेर हॉटेल (तासन्तास गप्पा वगैरे.....) आणि त्या शेजारचे सिंदेकरांचे घड्याळाचे दुकान आठवले

वरुण मोहिते's picture

2 May 2017 - 12:36 pm | वरुण मोहिते

अजून जास्त वाचायला आवडेल ह्यावर .

विचित्रा's picture

2 May 2017 - 2:16 pm | विचित्रा

छान परिचय