पिढ्यांमधल्या धार्मिकतेतील बदल - कौलाचं विश्लेषण

असे सर्वेक्षण कुणी आजच्या इस्लामिक लोकसंख्येसाठी केल्यास धार्मिकतेची कट्टरता त्या धर्मात किती आहे व त्यातील तरुण पिढ्यांमध्ये ती वाढली आहे की वरील सर्वेक्षणाच्या निकषांनुसार कमी झाली आहे हे जाणून घेण्यासाठी केल्यास समाजशास्त्रात रस असणार्‍या माझ्यासारख्यांना ती मोलाची माहिती ठरेल.

तुम्ही केलेल्या सर्वेक्षणामध्ये बहुतांश प्रतिसाद हे निदान कागदोपत्रीतरी जे हिंदू असावेत अशांकडून आले होते. म्हणजे हे सर्वेक्षण हिंदू धर्मियांपुरतेच मर्यादित राहिले का असा प्रश्न निर्माण होतो. अगदी गॅलप या संस्थेनेही जो सर्व्हे घेतला त्यात आर्थिक-सामाजिकदृष्ट्या प्रगत अशा मुस्लिम देशांमध्येही सारखाच निष्कर्ष निघाला का अशी शंका येते.

या सर्वेक्षणाच्या निष्कर्षावरून पुढे काही कृती करण्याची आपली इच्छा आहे का? असल्यास त्याचे संभावित प्रारूप कसे असणार आहे आणि लोकसंख्याशास्त्र वा इतर सामाजिक शास्त्रांच्या दृष्टीने त्याचा काय परिणाम/उपयोग होऊ शकेल ह्यावरही कृपया प्रकाश टाकावा.

१- सर्वप्रथम घासकडवींच्या उपक्रमशीलतेच सर्व्हे च्या संकल्पनेला प्रत्यक्षात उतरवण्याच्या जिद्दीच, वैज्ञानिक रीतीने प्रश्न सोडविण्याचा किमान प्रयत्न करण्याच त्या मागील वृत्तीच मन:पुर्वक अभिनंदन,
२- सर्व्हे चा पुअर रीस्पॉन्स हे घासकडवींच अपयश नाही. हे आपल्या एकंदर सामाजिक परीस्थीतीच अपयश आहे. आपला समाज अमुर्त संकल्पनांवर चर्चा करायला जितका उत्सुक तितकाच एखादा ठोस निष्कर्ष काढणारा प्रयोग करण्यासाठी सहसा अनुत्सुक असतो. मला वाटत कुठेतरी नेणीवे मध्ये निष्कर्षांची भीती असते की काय ? हे सर्व्हे च्या व्होटींग ला मिळालेले प्रतिसाद आणि चर्चेचे ए़कुण प्रतीसाद या आकड्यांच्या तफावतीतुन च स्पष्ट होत. नकळत एक दुसरा सर्व्हे झालाच एकुण कीती व्होटींग ११ एकुण प्रतिसाद २०० देख लो.
३- या सर्व्हे कडे मी बीज पेरणी या दृष्टीने बघतो उद्या अजुन कोणी येईल अजुन मोठा सॅम्पल विदा त्याला मिळेल अजुन लोक व्होटींग करतील इ. ही एक शुभ सुरुवात आहे. आज ना उद्या लोकांना प्रश्नांना वैज्ञानीक रीतीने अधिक प्रामाणीकतेने भिडावच लागेल.
४-घासकडवींनी दिलेली कारणमीमांसा अत्यंत मार्मिक आहे त्यात घट होणार नाही मात्र कारणांची लीस्ट अजुन वाढेल . उदा. धर्माला टाळुन पर्यायी मानवी मुल्यव्यवस्था कधी नव्हे इतकी उत्क्रांत झालेली आहे. त्या अंगाने आज नैतिकतेसाठी धर्मावर वा त्याच्या सैध्दातीकतेवर अवलंबुन राहण्याची कुठलीही गरज आज तरी राहीलेली नाही.

अजुनही मला वाटतं की सर्व्हेतून मिळालेला विदा आणि निष्कर्ष तितकेसे विश्वासार्ह नसावेत. एक तर धर्म ही संकल्पना भावनेशी निगडीत आहे. आणि भावनांचा संबंध मनाशी येतो, जे अथांग आहे. म्हणजेच ज्याचा थांग लागू शकत नाही. अगदी त्या त्या व्यक्तीलाही. आपली खरी धारणा वेगळी आहे आणि आपण वेगळ्या पद्धतीने व्यक्त होत आहोत हेच कित्येकदा लक्षात येत नाही. कारण आपल्या कृतीचे (व्यक्त होण्याच्या) त्रयस्थाच्या दृष्टीकोनातून विश्लेषण करणे सर्वांनाच शक्य होत नाही. तसे केले तर कांही व्यक्त करण्यास अवघड वाटणार्‍या संवेदना सार्वजनिक पातळीवर उघड होतील ही भिती आणि त्या विष्लेषणावर आपल्या मनावर पूर्वापार झालेले धार्मिक संस्कार आजही प्रभाव पाडू शकतात ही शक्यता, स्वतःच स्वतःचे केलेले विष्लेषण निष्पक्षपाती होऊ देत नाही. म्हणजे मी किती आस्तिक आहे किंवा नास्तिक आहे ह्याबद्दलचा माझा अभ्यासही कांहीसा पक्षपाती असू शकतो. आणि मनाच्या अथांगते मुळे इतरही कोणी ते करू शकत नाही. त्यामुळे स्पष्ट चित्र समोर येत नाही. थोडेफार कळू शकेल ते प्रत्यक्ष कृतीतूनच. ती कृतीही कुठल्या प्रसंगात कशी होती ह्याचा अभ्यास करावा लागेल. एव्हढे सर्व करणे सर्वसामान्यांना शक्य आहे का? हे फार कठीण आहे. जसे शारीरिक व्याधींमध्ये भोवरी, कॅन्सर, आतड्यांमधील संसर्ग ह्यांचे समुळ उच्चाटन नाही झाले जरा जरी बीज मागे उरले तरी व्याधी, कांही वर्षांनी पुन्हा फोफावते. तद्वत, धार्मिकतेतील कर्मकांडांचे प्रस्थ, त्यावरील अंधविश्वास ह्यांचे समुळ उच्चाटन होण्याची गरज आहे ते न झाल्यास समाजास जडलेली ही व्याधी पुन्हा फोफाऊ शकते. अशा वेळी आजच्या सर्वेक्षणावरून काढलेले आपले (आपण सर्वांनी मिळून काढलेले) निष्कर्श पराभूत होतील.

आपल्या वरील विश्लेषणात कांही ठिकाणी शिक्षणाचा प्रसार आणि सुबत्ता ही दोन कारणं धार्मिकता मागे पडण्याची कारणे आहेत असे म्हंटले आहे. पण, आधुनिक जगात सुबत्तेबरोबरच स्पर्धा भयंकर वाढली आहे. शिक्षणाचा प्रसार झाला पण तंत्रज्ञानाने समिप आलेल्या जगात नोकरी मिळवणं, ती टिकवणं, त्यात पदोन्नती मिळवणं आणि सामाजिक उच्चासन मिळवणं ह्यातली स्पर्धा वाढली आहे. नोकरी-व्यवसायातील असुरक्षितता भयंकर वाढली आहे परिणामतः लोकांची देवधर्माकडील धाव वाढते आहे. कारण देवासमोर तुम्ही मनाने एकरुप होता. त्यात तिसरे कोणी नसते. त्या मुळे आपले मन मोकळे कारायला लाज वाटत नाही. ती कदाचीत इररांसमोर व्यक्त होताना वाटत असते. सुबत्तेने बाह्यात्कारी आत्मविश्वास वाढतो की Yes I did it. पण अंतर्मनाची अस्वस्थता वाढत असते. जे मी मिळवलय (सुबत्ता) ते टिकून राहील नं? मग ती सुबत्ता टिकविण्यासाठी येते धार्मिकता आणि कर्मकांड. त्यासाठीही लोकं पुन्हा पुन्हा धार्मिकतेकडे वळतात. आर्थिक स्तर वाढल्यामुळे खुपशा गोष्टी सुलभ होतात. अगदी धार्मिकताही. जास्तित जास्त पैसा खर्च करून कर्मकांडांद्वारे आपला डळमळणारा आत्मविश्वास स्थिर करण्याचा प्रयत्न होतो. शिर्डीला जा देणगी दे, सिद्धिविनायकाला देणगी दे, बालाजीला जा देणगी दे ह्या सर्व देवस्थानांकडे देणगी रुपाने अमाप पैसा, सोनं येत असतं. हल्लीच एका वाहिनीवर सांगितलं होतं की हे सर्व धन एकत्र केलं तर भारतातील सर्वांना वर्षभर मोफत भोजन पुरविता येईल. येवढं अमाप धन जमतं कुठून तर आर्थिक सुबत्ता लाभलेल्या भक्तगणांच्या(?), हि सुबत्ता टिकेल की नाही ह्या, भितीतून. म्हणजेच शिक्षणाने, तंतज्ञानाने नोकरी व्यवसायातील स्पर्धा वाढली म्हणून आणि आर्थिक सुबत्तेने कर्मकांडासाठी पैसा 'फेकणे' सहज शक्य झाले म्हणून धार्मिकता कर्मकांडं वाढली आहेत.

पुरुष थोडा बेफिकीर असतो पण त्या मानाने स्त्रीचा स्वभाव निसगतःच जरा घाबरट असतो. त्यांमुळे लग्नानंतर दोघांच्याही वागण्यात सुरुवातीला सुबत्ता मिळावी म्हणून, मुलं नीट हुशार, सतशिल, सुसंस्कारी व्हावीत म्हणून, सुबत्ता मिळाली की ती टिकावी म्हणून आणि पुढे मुलांचे संसार नीट व्हावेत त्यांच्या कांही अडचणी असतील तर (आणि असतातच कारण त्यांच्या करीयरची ती सुरुवात असते) त्या दूर व्हाव्यात म्हणून धार्मिकता, कर्मकांडांच प्रस्थ वाढत जातं. कित्येकदा नवराही ह्याच विचारांचा बनत जातो किंवा 'जाऊदे, एव्हढे केल्याने तिला समाधान मिळतय नं तर करून टाकू' ह्या भावनेतून कर्मकांडात गुरफटत जातो.

तिसरी बाजू, राजकारणी आपल्या स्वार्थासाठी, देऊळ प्रशासन त्यांच्या स्वार्थासाठी आणि दुकानदार ह्यातून निर्माण होणार्‍या व्यवसाय संधीसाठी मनाने दुर्बल भक्तांवर(?) सतत प्रभावपाडून त्यांच्या दोलायमान विचारांना आपल्या बाजूने वळवित असतात. त्याचाही परीणाम वाढत्या धार्मिकतेवर आणि कर्मकांडावर पडतो आहे. समाजात जेव्हढी स्पर्धा वाढेल, ऐहिकतेची ओढ जेव्हढी वाढेल, नोकरी व्यवसायातील असुरक्षितता जेव्हढी वाढेल तेवढा समाज ह्या वर सांगितलेल्या स्वार्थी 'एजंटा'च्या फसवणूकीला बळी पडत जाऊन पैसे 'फेकून' आत्मिक समाधान शोधत राहील. कुठल्याही सर्वेक्षणातून काढलेले निष्कर्ष कधीच खरे चित्र उभे करू शकणार नाही.

मी कर्मकांड नाही केली तरी माझे कांही वाईट होणार नाही हा विचार रुजला पाहिजे. माझे बरेवाईट जे व्हायचे असेल ते माझ्या कृत्यातून होईल. समाजाने कर्मकांडं, धार्मिकतेच्या मागे लागण्यापेक्षा सत्प्रवृती जोपासण्याची गरज आहे. देवावर प्रेम करा, देवाची भीती बाळगण्याची काहीच गरज नाही.

समाजातला एक ठिपका जो मिसळपाव किंवा ऐसीअक्षरे वर आहे त्यावरून आक्ख्या समाजाचा आलेख काढणं हे फारच विचित्र वाटत आहे. ठामपणं, सातत्य ठेवून पूजा अर्चा न करणं, स्तोत्रं न म्हणणं अथवा एकंदर धार्मिकता न पाळणं ह्या गोष्टीन्चा संबंध अनुक्रमे सातत्य, पाठांतर आणि आळस याबाबत जास्त जोड़ता येतो. या बाबी निव्वळ धार्मिकतेच्या क्षेत्रापुरत्या मर्यादित आहेत असं वाटत नाही. पाढे पाठ असणं, रोजच्या रोज अभ्यास करणं, कॉलेजमध्ये वर्गात उपस्थिती असणं आणि शिक्षकांचा आदर इत्यादि गोष्टी पूर्वीच्या पिढीच्या तुलनेत समान आहेत??? एकंदर सामाजिक मन बदलतंय का फ़क्त धार्मिकतेचा तोंडवळा बदलतो आहे? बाकी कारण मीमांसा मान्य असली तरी ती पुरेशी नाही. असो!

प्रातिनिधीक नसलं तरी घासकडवींनी हा मुद्दा उपस्थित केला त्याबद्दल त्यांचं अभिनंदन. मुळात संस्कृत भाषेत असलेला धर्म हा शब्द आणि इंग्लिशमधला religion हा शब्द यांच्यात फरक आहे. जरी ते एकमेकांचे प्रतिशब्द म्हणून वापरले जात असले तरी. धर्म हा शब्द एक जीवनपद्धती सुचवतो तर Religion हा शब्द एक विश्वासपद्धती सुचवतो. त्यामुळे धार्मिक हा शब्द जेव्हा वापरला जातो, तेव्हा तो कुठल्या अर्थाने वापरला जातो हे म्हणूनच खूप महत्त्वाचे आहे. घासकडवींच्या या सर्वेक्षणात मी भाग न घेण्याचं कारण माझ्या मनात असलेला हा संभ्रम आणि अजूनही या गुणात्मक (Qualitative) मुद्द्याला संख्यात्मक (Quantitative) प्रकारे प्रस्तुत कसं करणार हा संभ्रम माझ्या मनात आहे.

सर्वात प्रथम हे दिसून येतं की 'आपण आईवडिलांपेक्षा थोडे किंवा बरेच कमी धार्मिक आहोत'

भारतीयांच्या विषेशतः हिंदुच्याबाबत धार्मीकतेचा असला सर्वे घेणारा महान म्हट्लाच पाहिजे. कारण मला तरी पुर्वीच्या काळी व अगदी मागच्याच्या मागच्या पिढीत जशी धार्मीकता अस्तित्वात होती असे ऐकीव ज्ञान आहे त्याच्या किमान ९०% तरी ती केंव्हाच संपुष्टात आलेली आरामात महाराश्ट्रात अनुभवाला येते. त्यासाठी मराठी संस्थळांवर सर्व्हेची आवश्यकता का भासावी ?

पण याच जगात इश्वराचे अस्तित्व मानणार्‍यांची संख्या कमी होतेय की जास्त हे मोजणे जास्त रोच्क आहे.. मग इश्वराचे अस्तित्व नाकारणे हि गोष्ट सगळ्यात सोपी का असेना...

छान विश्लेषण राजेश साहेब. पण फक्त ११ लोकांचा सहभाग मिपावर? प्रतिसाद २०० च्या वर गेले होते मला वाटलं किमान ५० एक लोक तरी सहभाग घेतील.

या धाग्यावर भाग घेतलेल्यांच्या सर्वेक्षणावर आधारभूत असे निष्कर्ष कितपत खरे खोटे असतील याविषयी नक्कीच शंका आहे. आपण यामागे दिलेल्या कारणांशी संपूर्ण सहमत नाही करण नाण्याला दुसरी बाजू आहे तिचा विचार होणेही गरजेचे आहे. व्लेलेअभवि जमेल तितकेच लिहितो.
१. शिक्षण- इंग्रजांनी त्यांना हवे तसे "माठ" बनवण्यासाठी शिक्षण पद्धती बदलली आणि समाजाचे खच्चीकरण करण्यासाठी धर्म, रूढी इ. कशा निकामी कुचकामी आणि बुरसटलेल्या आहेत ते जनमानसात बिंबविले. त्यातूनच स्वामी विवेकानान्दान्सारखे विज्ञान निष्ठा तरुण पिढीचे प्रतिनिधित्व करणारे युवक निर्माण झाले. पण जे नियतीच्या मनात असता तेच होतं. याच स्वामी विवेकानंदांचे अनेक पाश्चात्य वैज्ञानिक आकर्षित झाले. ( उदा. निकोला टेसला सारखे चमत्कारी शास्त्रज्ञ.) याच काळात सुमारे १७ व्या शतकाच्या मध्य ते १९व्या शतकाचा मध्य भारतातील सर्व धर्म ग्रंथांचे इंग्रजी, फ्रेंच आणि जर्मन भाषेत अनुवाद झाले ज्यांनी जगाला थक्क करून सोडले. त्यातील विशेष असे भौतिक ज्ञान इंग्रज आणि जर्मन लोकांनी घेतले आणि त्याच्या जोरावर त्यांनी औद्योगिक क्रांती केली. यात मुख्यत्वे करून गणित आणि धातू विज्ञान ( metallurgy) चा समावेश करता येईल. ( अलीकडच्या काळात सर्व पाश्चात्य औषध आणि प्रसाधन निर्मिती करणाऱ्या कंपन्यांनी आपले नीम, तुलसी, कोरफड, मीठ, लवंग, बाभुळ, हळद या अत्यंत गुणकारी पदार्थांचा त्यांच्या प्रसाधनात उपयोग केलेला दिसतो) अर्थात औद्योगिक क्रांती साठी त्यांनी पणाला लावलेले त्यांचे कौशल्य आणि प्रयत्न यांना कमी लेखण्याचा माझा अजिबात उद्देश नाही. सांगायचा उद्देश हा कि आपल्याला आपला इतिहास आणि रुढीचा विसर पडून आपला स्वाभिमान पुर्णपणे संपविलेला आहे. इतका कि प्राचीन, भारतीय म्हंटले कि आपल्याला त्याची लाज वाटू लागली आहे. जगातला पहिला अणुबॉम्ब स्फोट यशस्वी केल्यानंतर डॉ. रोबेर्त ओपेन्हाय्मरना भगवान श्रीकृष्णांची गीता आठवते. आइन्स्टॆन सारख्या थोर शास्त्रज्ञ आणि विचारवंताला विज्ञान क्रांती "mother India " च्या ज्ञान भागाशिवाय अशक्य असल्याचे प्रतिपादन करावेसे वाटते. ते का?
२. आरोग्य. - काहींशी मान्य पण अजूनही आरोग्य हे विज्ञानाच्या हाती आहे असा तुम्हाला वाटत का? दुर्धर आणि असाध्य रोग जगात नाहीत का? काही कारण नसताना काही जन भयंकर रोगांची शिकार का बनत आहेत? आज संपूर्ण जगात थैमान घालणाऱ्या अनेक रोगांवर विज्ञाना कडे रामबन इलाज नाहीये. हे रोग मुळात होतातच का हेच अजून विज्ञानाला माहिती नाहीये.साठीचे अनेक रोग हे परकीय लोकांबरोबर जगभरात पोचले हे लक्षात ठेवणे गरजेचे आहे. म्हणजे विशिष्ट प्रदेशातील लोकांच्या शरीरात तेथील स्थानिक रोगान्विरूढ प्रतिकार शक्ती असते पण अश्या प्रदेशात परकीय विषाणू आले तर त्यांच्या प्रतिबंधाचा अनुभव तिथल्या लोकांच्या इम्यून सिस्टीम ला नसल्याने असे विषाणू हल्ले अति भयंकर रूप घेतात. ( उदा. प्लेग हा रोग भारतात ब्रिटिशांनी आणला जग भारत जिथे जिथे ब्रिटीश, डच, फ्रेंच गेले तेथील रोग इतर प्रदेशात आणि युरोपातील रोग तिथे पसरले गेले). कालांतराने लशीचा शोध लागला तसेच लोकांच्या इम्यून सिस्टीम ला रोग प्रतिबंधक बळकटी आली आणि अशा महामार्या थांबल्या. पण अजूनही आरोग्य हे संपूर्ण पणे विज्ञान आणि मनुष्याच्या हातात आहे हा एक भ्रम आहे.
३. सुबत्ता. - सांगणे कठीण आहे पण शिर्डी, तिरुपती, आणि अनेक धर्मस्थळी आणि तीर्थक्षेत्री जे कार्य होत आहे , जो निधी येत आहे, होत आहेत ते पाहता सुबत्ता असलेल्या जनात दान देण्याची भावना जास्ती वाढीला लागली आहे असेच वाटते.
४. जागतिकीकरण - आज श्री श्री रविशंकर, ईश फौंडेशन, चिन्मय मिशन, रामकृष्ण मिशन, इस्कोन इ. तसेच , अगदी वैद्य तांब्याचे जागतिक अनुनायी पाहता जागतिकीकरण हे धर्म प्रसाराच्या पथ्यावरच पडले आहे असेच म्हणवे लागेल. या सगळ्या संस्था जागातील किमल १२० देशात काम करीत आहेत. कुंभ मेळ्यासारख्या इव्हेण्ट न जागतिक कुतूहल प्राप्त होत आहे. पाश्चात्य राष्ट्रातून अनेक ( गोरे) साधक धर्माकडे आकृष्ट होत आहेत. जगभरात पौर्वात्य संस्कृती, तत्वज्ञान आणि धर्म (हिंदू, बौध, जैन इ.) विषयी कमालीचे आकर्षण निर्माण होऊ लागले आहे. याचा डोळस पणे अभ्यास करावा.
५. शिवाशिव आणि अस्पृश्यता हे नाहीसे व्हायलाच हवेत. याविषयी दुमत नाही. धर्मग्लानी अवस्थेत चुकीच्या प्रथा आणि रूढी समाजात मुळ धरू लागल्या होत्या त्यांचे संपूर्ण उच्चाटन व्हायलाच हवे.
६. एकंदरीत पाहता सुशिक्षित समाज एक नवीन दृष्टीकोण घेवून धर्माकडे पाहू लागला आहे हि माझ्यादृष्टीने जमेचीच बाजू आहे. कारण कर्मकांड आणि रूढी का व कशासाठी असा विचारणारा आणि समजून घेवून ते करणारा अथवा टाळणारा वर्ग समाजात तयार होत आहे. पंढरीची वारी कडेही हि आज काल उच्चशिक्षित प्रतिथयश व्यावसायिक आणि नोकरदार वर्ग आत्मियतेने पाहू लागला आहे. अवास्तव भोतिक सुखांच्या फोलपणाची कल्पना आज या वर्गाला येवू लागली आहे म्हणूनच मनःशांती आणि शाश्वत सुखाचा शोध हि मंडळी ( भारतीय आणि पाश्चिमात्य ) करू लागली आहेत. माझ्यादृष्टीने हा फार महत्वाचा ( क्वालिटी) भाग आहे. बाकी मी बळी, कर्मकांड, अंधश्रद्धा याच्या पूर्ण विरुद्धआहे. माझ्या व्यक्तिगत जीवनात त्याला काहीच स्थान नाही.

या अर्थाने धर्माचा पगडा प्रचंड प्रमाणात कमी झालेला आहे @ राजेश घासकडवी साहेब:
वरती एके ठिकाणी हा तुमचा प्रतिसाद आहे. पण मला सांगा की, धर्मातील चुकीच्या प्रथा-परंपरा, अपसमज नष्ट होत असतील तर ती चांगलीच गोष्ट आहे. पण म्हणून खरा धर्म व ईश्वर यांचे महत्व कसे कमी होईल? उलट माझ्या मते मानवजात हळूहळू खर्या ईश्वराला ओळखण्याच्या मार्गावर आता आहे. मला सांगा कुणी कितीही श्रीमंत, विज्ञानवादी, उच्चभ्रू झाला तरी त्याचा लहान मुलगा / मुलगी खूप आजारी पडली किंवा समजा अपहरित झाली तर एकदातरी मनातून ईश्वराचा धावा करणार नाही? उलट हे अशा टाईपचेच लोक तुम्हाला हायफाय बाबा आणि माताजींच्या समोर दिसून येतील. एखाद्या खेडेगावातला माणूस मात्र पोर आजारी पडलं तर म्हसोबाला फारतर कोंबडं कापंल हा फरक!
मानव प्रगतीच्या कुठल्याही पातळीला असला तरी काही किरकोळ अपवाद सोडले तर मला नाही वाटत बहुतांश लोक ईश्वराचे महत्व नाकारू शकत! मानवी आयुष्य पहिल्यापासूनच दुःख, भय, विषमता, अन्याय यांनी घेरलेले आहे. त्यावर ईश्वरच भ.गीतेतून सांत्वन देतो की "यदा यदा ही धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत॥ अभ्युत्थानं अधर्मस्य तदाऽऽत्मानं सृजाम्यहम॥"
असा दिलासा ईश्वर देत असेल तर दुःखी कष्टी जीव त्याकडे का वळणार नाही? बायबल मध्ये पण येशू ख्रिस्ताचे वचन प्रसिद्ध आहे की: "अहो कष्टी व भाराक्रांत जनहो, तुम्ही सर्वजण माझ्याकडे या, मी तुम्हाला विसावा देईन" किंवा "जे शोक करीत आहेत ते धन्य कारण त्यांचे सांत्वन केले जाईल."
मग सामान्य माणूस कशाची निवड करेल? सांत्वन करणारा आधार देणारा प्रेमाचा हात की निरीश्वरवाद्यांची निष्फळ, शुष्क, वटवट?
प्यारे मस्त लढतोयस रे! मी आज गावी है. मोबल्यावर टैपत असल्याने फारसे लिहिणे जमत नाही. त्याबद्दल क्षमस्व. पण आहे तुझ्यासोबत!

मूळ लेखातले बहुतेक मुद्दे आणि विश्लेषण पटण्यासारखेच आहेत. ईंग्लंड, अमेरिकेत धार्मिकता कमी झाली आहे हा मुद्दा अंशत: पटतो. तरुण पिढी चर्चेस मधे जायला फारशी खरोखरंच राजी नसते. तसंच स्वीडन, डेन्मार्क, जर्मनी या देशातील फार कमी टक्के लोकांनी धर्म महत्वाचा आहे असे उत्तर दिलंय. अमेरिकेत तर एस्पेशली दोन्ही कोस्टस वर बरेच लोक धर्माच्या बाबतीत उदासीन आहेत असे दिसते.

पण असाही प्रश्न आहे की या सर्व पुढारलेल्या देशांमधे धर्माचं महत्व खरंच जर कमी होत असेल तर काही गोष्टी--उदाहरणार्थ-- क्रिसमस ची जवळजवळ महिनाभर चाललेली रोषणाई, त्यावर होणारा प्रचंड खर्च ( आर्थिक आणि पर्यावरणाचं नुकसान), युरोपात तर गल्लिबोळात असलेले कॅथेड्रल्स, चर्चेस त्यांच्यावर खर्च होत असलेला अफाट निधी, आज जगभरात अगदी जंगल खोर्‍यात पोहोचलेले धर्मप्रसार करणारे मिशनरीस- त्यांच्या मिशन ला लागणारा पैसा हे नेमकं कशाचं इंडिकेशन आहे ते समजत नाही. त्यामुळे आमच्यासाठी धर्म महत्वाचा नाही असे म्हणणारे लोकं किती आणि त्यांच्यातले खरंच आचरणात आणणारे किती असा रेशो अभ्यासाचा विषय होऊ शकतो.

दळण वेगळ्या डब्यात पुर्वीच दळल गेलं आहे अगदी बारीक पीठ पडेपर्यंत.

दळण देवाचे

वाचक नाखु

तुम्ही म्हणता ते बरोबर आहे. कारण आपल्याला ( आपल्या सर्वांना) तेच शिकवलेले आहे. आपल्याला अनेक गोष्टींची माहितीच नाही तेव्हा आपल्याला त्याबद्दल अभिमान असण्याचे करणाच नाही. इंग्रजांना आपल्यावर राज्य करायचे असल्याने त्यांनी त्याला ठळकपणे मांडायचे काहीच कारण नव्हते. उलटपक्षी आमच्या परंपरा, संस्कृती कशी मातीमोल आणि टाकावू आहे हेच त्यांनी आमच्या मनावर बिंबविले. आपण जे शिकतो ते इंग्रजांनीच लिहिले आहे. तेच परंपरेने आपणास शिकवले जाते. तेव्हा त्यांना जे हवे ते आणि तसेच आणि त्यांना जे माहिती होते किवा त्यांनी जसे समोर ठेवले तसेच आपल्याला शिकविले जाते हे लक्षात घ्या. उदा. गणितातील भारतीयांचे संशोधन या विषयी त्याकाळी त्यांना माहिती नव्हती. व्यापाराच्या निमित्ताने अरब हा पूर्व आणि पश्चिम जगातला दुवा होता. अरबांनी भारतीयांकडून गणित, खगोल आणि काही अंशी विज्ञान शिकून घेतले ते युरोपात पोचले. त्यामुळे हे सर्व शोध अरबांनी लावले अशीच पाश्चात्यांची धारणा होती. नन्तर जेव्हा त्याचा मुळ स्रोत भारत हा आहे हे समजल्यावर त्यांनी या ला " इंडो अरब नंबर सिस्टम" असे नाव दिले. अनेक प्रमेये आणि सिद्धांत यांचे श्रेय लयास गेलेल्या ग्रीक आणि इजिप्शियन संस्कृतीला दिले गेले. अर्थात प्राचीन ग्रीक, इजिप्त, मेसोपोटमिय, मायन, इंक, चीनी विद्वान आणि संशोधकांनी यात मोलाचा दिला आहेच पण तत्कालीन विद्या ( पेटंट ची पद्धत नसल्याने) खुले आम एकमेकांना दिल्या जायच्या आणि अंगीकारल्या जायच्या असेच दिसते. आज त्या अर्वाचीन संस्कृतीतील फक्त चीनी आणि भारतीय संस्कृतीच जिवंत आहे. आपल्याला तो काळाआड गेलेला इतिहास कधीच समजणे शक्य नाही.
हा विषय खूप खोल आणि संशोधनाचा आहे. अनेक गोष्टींचे संशोधन झाले आहे पण आपल्यालाच अजून अनेक गोष्टींची माहिती करून घ्यायची आहे.
औद्योगीकारानासाठी लागणारी यंत्रसामुग्रीसाठी सर्वात महत्वाचे काय असते?धातू शास्त्र : metallurgy ! पोलाद बनवण्याची कला, जस्त गळण्याचे तंत्र आणि अनेक गोष्टी भारतात विकसित झाल्या आणि त्या आपल्याकडून पाश्चात्यांनी मिळवल्या. भारतात / भारताने कधीच पेटंट पद्धती अवलंबली नव्हती.
मोहेंजोदारो आणि हडप्पा या इ स पूर्व २५०० वर्ष्पुर्विच्या उत्खननात उत्तम प्रतीचे तांबे ( copper ), ब्राँझ, चांदी, सोने, जस्त धातूंच्या वस्तू सापडल्या आहेत. उत्तम मिश्र धातू बनवणे आणि त्यातून योग्य ते भौतिक गुणधर्म मिळवणे सोपे नसते. त्यासाठी अत्यंत काटेकोर तापमान, दाब, धातू थंड करणे याशिवाय खास पद्धतीने इम्प्युरिटिज मिसळाव्या लागतात लागतात. हा संशोधनाचा विषय आहे.
प्रगत धातू निर्मितीची खालील उदाहरणे अत्यंत बोलकी आहेत.
१. ४थ्या शतकातील न गंजणारा , ६ टनी फोर्जड लोखंडी ( wrougght iron ) खांब. याच्या निर्मितीचे गूढ अजूनही जगभरात उलगडत नाहीये.
२. ३र्या / ४थ्या शतकात भारतात बनत असलेले वूद्त्झ पोलाद (wootz स्टील). हे जगभरात निर्यात होत असे. सिरियात यापासून तलवारी बनवल्या जात, ज्या जगभर प्रसिद्ध होत्या. या तलवारींच्या जोरावरच १२ व्या शतकात अरबांनी युरोपियानांचा पराभव केला होता.
हे तंत्रज्ञान कालोघात नाहीसे झालेले आहे. कारणे काहीही असोत. हे आपल्याला माहिती आहे , जे माहिती नाही ते किती असेल याची कल्पनाच केलेली बरी.
वैदक शास्त्रात अत्यंत संशोधन पूर्ण आयुर्वेदाची व्याप्ती फार मोठी आहे. (आधुनिक अलोपथिची औषधे मी हि घेतो. मला त्याबद्दल तिटकारा मुळीच नाही). सुश्रुताने केलेल्या सर्जारींची नोंद जगाने घेतलेली आहे.
लिहीण्यासारख खूप खूपच आहे. तुम्ही स्वतः थोडा संशोधन करा तुम्हाला हि सापडेल.
भारतीय गणितज्ञ आणि त्यांचे बहुमुल्य कार्य खालील लिंक वर पहा. धावता आढावा मिळेल.
https://en.wikipedia.org/wiki/Indian_mathematics
दुर्दैवाने आपल्याला काहीच माहिती नसते कारण आपल्याला हेतुपुरस्सर त्यापासून दूर ठेवले गेले आहे.
खगोलशास्त्रात तर प्राचीन भारतीयांनी जे कार्य करून ठेवले आहे ते अद्वितीय आहे. पृथ्वी गोल आहे ती सूर्याभोवती फिरते, सौर्य मंडळातील महत्वाचे ग्रह त्यांची परिभ्रमणे, इतकाच काय सुर्य पृथ्वी आणि चंद्राचे आकारमान, त्यांचे एकमेकापासुंचे अंतर, अनंत अवकाश आणि त्यात असणारे अनंत कोटी तारे याची कल्पना त्यांना होती. याची तपशीलवार माहिती अनेक ग्रंथांतून , याद्न्यवल्क्य, वराहमिहिर, ब्रह्मगुप्त, आर्यभट्ट यांनी इसपू ८व्य शतकापासून १०व्य शतकापर्यंतच्या अनेक ग्रंथांमधून लिहून ठेवला आहे.
जगप्रसिद्ध मोहेंजोदारो आणि हडप्पा उत्खानांत मिळालेल्या काही measurement पट्ट्यावरील खुणा ( marking) अचूक 1.32 इंच असून त्यावरील खुणा मेट्रिक ( दशमान) पद्धतीने केल्या गेल्या आहेत. तसेच तिथे सापडलेली वजने अत्यंत बिनचूक असून १,४,८,१६,३२,६४ ..तसेच १/१०, १/२०, १/५, इ. प्रमाणात आहेत. इतकाच नव्हे तर हि वजने कोन, लंबगोल, बहुभुजाकृती रेग्युलर शेप मध्ये आहेत. यावरून तत्कालीन भारतीयांना सॉलिड जिओमेट्री, वस्तुमान, घनता इ. गोष्टी अत्यंत अचूकपणे माहिती होत्या हे सिद्ध होते.
अश्या अनेक आणि खूप गोष्टी आहेत. अजून टंकणे शक्य नाही.
समर्थांनी सांगितल्याप्रमाणे- सांगे वडिलांची कीर्ती तो एक मूर्ख .. हे मला माहिती आहे तसेच आधुनिक विज्ञान आणि पाश्चात्यांचे कोण्ट्रिब्युशन मला अजिबात नाकारायचे नाहीये. पण याचा अर्थ आपला खरा उत्तुंग भूतकाळ माहिती करून न घेणे , त्याविषयी अभिमान न बाळगणे किंबहुना न्यूनगंड बाळगणे याला काहीच अर्थ नाही नाही का? हे सर्व कालाधीन आहे. अनेक प्रगत संस्कृती काळाच्या पडद्या आड गेल्या नवीन संस्कृती उदयाला आल्या त्या काहीकाळ प्रभावी राहिल्या हेच मानवी इतिहास सांगतो. ( युग प्रवर्तन..!) कलियुगात या अनेक विद्यांचा लोप पावला आहे आणि हे हेतुपुरस्सर आहे असे काही विद्वान मानतात. शेवटी कालाय तस्मै नमः ( कलियुगाची सुरवात कोठून कशी झाली आणि कलियुगात काय काय होणार आहे याचे वर्णन पुराणांत लिहून ठेवलेच आहे आणि गाडे त्याच मार्गाने चालले आहे या विषयी मला तरी शंका राहिलेली नाही.)
काही दिवसांपूर्वी नारायण मूर्तींनी केलेल्या विधानाची आठवण झाली - भारतीयांनी गेल्या कित्येक दशकात कोणतेही भरीव संशोधन केले नाही किंबहुना फक्त होयबा कामगार बनविले. विधान अत्यंत सार्थ आहे....!! यावर पूर्वग्रह दुषित दृष्टी सोडून विचार व्हावा.
राहून गेलेला मुद्दा- जगाची निर्मिती- big bang theory आणि डार्विन चा उत्क्रांतिवाद अजूनही थेओरिच आहेत याला कोणताही ठोस आणि सबळ पुरावा अजूनही मिळाला नाही. इंटरनेट वर थोडे शोधल्यास त्या विरोधी आणि बाजूने दोन्ही मतप्रवाह सापडतील.

असल्यास मलाही लिंक द्या. कारण तसे सिद्ध करणारी कुठलीच लिंक मला मिळालेली नाही आणि माझ्या वाचनातही आलेले नाही. अशी कोणतीही अधिकृत लिंक नसल्यास काहीही कारण सांगून विषय सोडून देवू शकता. माझी हरकत नाही.

https://www.youtube.com/watch?v=DKfGC3P9KoQ
मायकेल क्रेमो यांचे गुगल येथे झालेले २०१४ मधले भाषण. सुरवातीच्या एक मिनिटाच्या प्रस्तावनेतच हे मांडले गेले आहे कि अनेकांना उत्क्रांती हि एक फक्त संकल्पनाच आहे हे माहिती नाही. ते उत्क्रांती सिद्धांत हे गुरुत्वाकर्षण सिद्धांता इतकेच ( proven) सत्य मानतात. असो. मुद्दा हा आहे कि उत्रांती आणि बिग बँग या फक्त संकल्पना असून त्याची पडताळणी कोणत्याही प्रकारे करता आलेली नाही.

वेळ मलाही नाही. संपूर्ण जगात अनेक वैज्ञानिक आणि शास्त्रज्ञ या विषयावर भांडत आहेत. शेकडो मिलियन डोल्लर अशा प्रकल्पांवर खर्च होत आहेत. तेव्हा आपण पामर वाट पाहू कधी एकदा ठोस वैज्ञानिक पुरावा मिळतोय ते या बिग बँग आणि उत्क्रांती बद्दल. या जन्मी तरी तो मिळेल अशी शक्यता दिसत नाही. मी दिलेले दुवे पण वेळ मिळेल तसे पहा.
अवकाश आणि काळ अस्तित्वात येण्यापूर्वी नक्की काय होते, नेमका कशाचा आणि कशाचा बँग झाला, अशा बँग मधून इतकं नियमित आणि सुसंबद्ध विश्व कसा निर्माण झालं? एकाद्या स्फोटातून किंवा धडकेतून असे नियमित आणि सुसंबद्ध विश्व तयार होण्याचे चान्सेस किती? हे प्रश्न फसवे नाहीत तार्किकच आहेत त्यना टाळून पुढे जाने अशक्यच नव्हे अशास्त्रीय आहे. असो.

आपण म्हणता की सुशिक्षित, इंटरनेटमध्ये प्रवीण, खाऊनपिऊन सुखी, मुख्यत्वे शहरांत राहाणारांचा, आणि मुख्य म्हणजे तरुण लोक कमी धार्मिक होतायत. असे असेल तर , इकडे अमेरिकेत वाढ्ती देवळे काय सान्गतायत आणि त्यात जाणार्या तरुण लोकान्बाद्दल काय म्हणणे आहे ? ती तर सगळिच तुम्हि म्हणता त्या वर्गात मोडतात.

टिपः माझा आयडी 'मिसळपाव' असला, मिपाच्या बाल्यावस्थेत तत्कालीन चालकांच्या संमतीने घेतलेला, तरी मी एक सामान्य सभासद आहे. या आयडीचा आणि या संस्थळाच्या चालकांचा / संपादकांचा काहीही संबंध नाही.
--------------------------------------------------------------------------------------------------
राघा, आधी न पटलेल्या गोष्टिंबद्दल लिहितो.

.....तेव्हा सर्वेक्षणात दिसणारा गट लहान असला तरी तो सुमारे २०% लोकांचा बनलेला आहे.....

ज्या ४९ लोकानी सर्व्हे पुरा केला ते २०% शिक्षीत गटातले असले तर त्याचा अर्थ "हा सर्व्हे या २०% लोकांचा प्रातिनिधिक आहे" असा होत नसून "जरी १०००, ५००० कींवा १०,००० मिपा व ऐसीच्या मेंबरानी ह्या सर्व्हेत भाग घेतला असता तरी त्याने फक्त २०% शिक्षीत लोकांच्याच मतांचा अंदाज आला असता" असा होतो.

.....४९ हा आकडा अगदी लहान नाही. ५४० मतदारसंघात निवडणुकांचे निकाल काय येतील हे ठरवण्यासाठी सुमारे एक लाख लोकांचं सर्वेक्षण घेतलं जातं. म्हणजे प्रत्येक मतदारसंघासाठी फक्त २०० लोक. त्यातही या सर्व्हेचे दोन भाग दोन संस्थळांवर घेतले गेले. त्यांच्यात सर्वसाधारणपणे सारखीच आकडेवारी दिसली. त्यामुळे अशा अनेक संस्थळांवर कौल घेतला तरीही साधारण हीच आकडेवारी मिळेल याची शक्यता जास्त आहे......

ईथे परत चुकीचं निदान केलं गेलंय. हा असा निश्कर्ष काढणं म्हणजे - "५४० मतदारसंघात निवडणुकांचे निकाल ठरवण्यासाठी आत्तापर्यंत ५४ मतदारसंघातनं २०० लोकांचं सर्वेक्षण घेतलंय. त्यात अबक पार्टीला बहुमत मिळाल्याचं दिसलं. उरलेल्या मतदारसंघात कौल घेतल्यानंतर तिथेही अबक पार्टीलाच बहुमत मिळेल याची शक्यता जास्त आहे" असं म्हणण्यासारखं आहे.

सर्व्हे ईतक्या तुटपुंज्या गटावर आधारित आहे हे मान्य करूनही पुढचं विश्लेषण करणं हे बरोबर वाटंत नाही. "मी फोटोशॉप जेमतेम अर्धा तासच वापरलंय. पण तरिही मी त्याबद्दल रिव्ह्यू लिहितो. तो अर्थातच अचूक असायची शक्यता फारच कमी आहे पण अर्धा तासतर वापरलाय त्यामुळे लिहितो तरीही" असं केल्यासारखं वाटतंय.

आता मी पुढे जे लिहिणारे, पटलेल्या गोष्टिंबद्दल, त्यामुळे मी नक्की काय पिउन लिहायला बसलोय अशी शंका तुम्हाला येणं साहजिकच आहे - ईतकं सगळं असलं तरी "यामागची कारणं काय असावीत?" या पुढचा सगळा लेख बरोब्बर वाटतो नी पटतो!! कारण मला वाटतं 'यामागची' याचा अर्थ "गेल्या दोन पिढ्यांमधे - विज्ञानाने अनेक घटनांची/परिणामांची/अनुभवांची कारणमिमांसा विशद केल्यामुळे - दैववाद, देव/वाईट शक्तिंमुळे अमुक-तमुक गोष्ट होते अशा कार्यकारणभावावरचा विश्वास, धार्मिक कर्मकांडांचा आधार घेणं अशा गोष्टींमधे झालेली (लक्षणीय) घट".

सर्व्हे घेउन 'साधार' स्पष्टिकरण देण्याचा तुमचा उद्देश असावा असं वाटतं. पण मला वाटतं हि अशी घट झालेली आहे असं सर्व्हे न घेताही म्हणायला प्रत्यवाय नसावा कारण आपण त्याची उदाहरणं आपल्या आसपास बघतो आहोत. गणेशोत्सव वाढले आणि दहिहंड्या जास्त लागतात याचा निश्कर्ष धार्मिकता वाढली असा काढणं चुकीचं ठरेल. गणेशोत्सव वाढले पण सह्स्त्रावर्तनं करणं, २१ गणपती बघून येणं, गणपतीच्या कार्यक्रमात कीर्तन असणं हे झपाट्याने लयाला जातंय / गेलंय, दहिहंड्या जास्त लागतात पण त्यात लाखा-लाखांच्या रोख उत्पन्नाची सोय असते आणि दहिहंडी पथकातल्या कीती जणाना कृष्णजन्माशी देणं-घेणं असतं देव जाणे! उलट एकादष्ण्या, भूत उतरवणं, एका दिवसात गुरूचरित्र वाचणे हे ईतकं ऐकू येत नाही. मी तर म्हणेन दोन नाही, तीन पिढ्यांपासून अशी घट होतेय. कीती वेळा तुम्ही बोडण भरलेलं ऐकलंय, कीती वेळा घागरी फुंकणं नी त्या बाईच्या अंगात येणं हे पाहिलंय, गावात साप/विंचू चावल्यावर देवॠषाकडे / तालुक्याच्या हॉस्पिटलात जाणार्‍या लोकांचं गुणोत्तर पन्नास वर्षांपूर्वी किती होतं आणि आता किती आहे त्याचा विचार करून बघा. असो.

राघा, पंचवीस वर्षानी हा लेख वाचला जाईल तेव्हा जग कसं असेल याची उत्कंठा आहे. :-)

जगाच्या व्युत्पत्तीचा शोध घ्यायचा प्रयत्न वेदांनी केला आहे. आता तुमचे अंदाज सिद्ध करण्यासाठी जर वेद हे प्रमाण ठरत असतील तर मग मला काही म्हणायचे नाही, कारण त्याच रुग्वेदामधील सुक्त घेऊन आपण बिग बँग च्या सिद्धांताला चिकटवण्यचा प्रयत्न केला आहे.
नक्की काय झालं ते कोणालाच माहिती नाही. (जगात काही लोक ते याची देही याची डोळा देखिल्या प्रमाणे सर्वज्ञाचा आविर्भाव आणतात त्यांची क्षमा मागून). कारण वेदांनुसार या सर्वांच्या पलीकडे जावून सृष्टी निर्माण करणाऱ्या परमेशवराला (supreme power - देव देवता नव्हे, देव आणि देवता या सृष्टीच्या निमितीनंतर अस्तित्वात आल्या.) समजून घेणे अशक्य आहे. (जो वेदांनाही कळला नाही). असो.
जेव्हा आकाश पृथ्वी (पंच महाभूते नव्हती), आपल्याला अभिप्रेत असा काळ ( time ) अस्तित्वात नव्हता तेव्हाही या उत्पात्तीनान्तारच्या काळाला ( time after creation ) व्यापणारा असा एक महांकाळ ( great time ) होताच कि.म्हणजेच सर्व सृष्टी " भूतकाळात" जावून आकुंचन पावत पावत एका बिंदू मध्ये सामावेल तो बिंदू या महाकाळ आणि हे सर्व जिथे घडले तिथे एक अवकाश (space ) असणारच कि. जे अवकाश या स्फोटानंतर सृष्टीच्या प्रसारणाला वाव देईल. म्हणजे time आणि space नव्हतेच हा तर्क अगदीच एकाकी पडतो. फक्त time before creation आणि time after creation असे दोन भाग या बिन्दुमुळे होतात. आपण सर्व दुसर्या काळाविषयी ( time ) बोलतो कारण आपल्याला तो समजतो किंवा लागू होतो पण हा काळ आपल्यात समाविष्ट करून घेणारा एक सुपर टाईम आहेच कि. जो सृष्टी आधी होता आणि सृष्टी नंतर हि राहील. बरं अश्या स्फोटामुळे किंवा धडके मुळे प्रसारण पावणारे विश्व इतके नियमित कसे हा प्रश्न अनुत्तरीतच राहतो. पंचमहाभूतांपासून निर्माण झालेल्या या सृष्टीआधी पंचमहाभूते कोणत्या स्वरुपात होती आणि ती नक्की कशी अस्तित्वात आली याचे काहीच स्पष्टीकरण मिळत नाही. ( हे मी अनेक वर्षांच्या अभ्यासानंतर लिहितो आहे. तेव्हा विरोधासाठी विरोध करतो आहे असा गैरसमज करून घेवू नये. आपल्याला याचे स्पष्टीकरण देणारा शास्त्रीय आधार मिळाला असल्यास कृपया दुवा देणे. पण असे कोणतेही स्पष्टीकरण आज तरी उपलब्ध नाही.)
एकूणच पाहता जगाच्या निर्मितीची नास्तिक/ परमेश्वर न मानणाऱ्या वैज्ञानिकांची बिग बँग थियरी आणि श्रद्धाळु लोकांची सृष्टीकर्ता परमेश्वर निर्मिती ची थियरी या दोन्ही तितक्याच हायपोथेटिकलच आहेत. म्हणूनच बिग बँग, बिग बँग करून परमेश्वराचे अस्तित्व नाकारणाऱ्या आणि श्रद्धाळू लोकांची टर उडवणाऱ्या विभूतींना मी कायमच कोपरापासून नमस्कार करत आलो आहे. .

You may wonder why the name PSVL-C13 was missing from the Polar Satellite Launch Vehicle (PSLV) series. This omission was purely based on widely held belief in numerology about the number 13 which is considered unlucky. Following the advice of some numerologist, ISRO had chosen to skip the problematic number and name the next space mission as PSLV-C14 after PSLV-12. Last year, the success of India’s first mission to moon, Chandrayaan-1, was an astounding feat. As usual, before the launch, ISRO officials visited the Tirupati temple to offer special prayers for the success of the mission.

(मराठी मधे नाही लिहिले त्यासाठी क्षमस्व!)

या बद्दल आपले विचार काय आहेत?

बरं या सर्वेक्षणसहभागाबद्दल पार्टी वगैरे मिळणार आहे का ?

का सदस्यांना आपलं आपलं मत जाणून घेण्यासाठीच फक्त याचा उपयोग समजायचा ?

ऐसीअक्षरेवर माझ्या उत्तराला खवचट श्रेणी मिळाली आहे, म्हणून तिथे दिलेले उत्तर इथेपण डकवत आहे.
स्टॅटिस्टिक्समध्ये महत्वाचे आहे म्हणजे विदा आणि त्याचे विश्लेषण. The point of statistical analysis is to determine to what degree, if at all, the hypothesis may be said to hold true for a generic class of subjects, when all other possible influencing factors are accounted for or eliminated. This is usually done by taking a large enough number from a sufficiently diverse pool of subjects within the said class.
Statistics published in peer reviewed journals are likely to be better, and are at least open about the methods, but even then there are often arguments about the validity of the analysis used and possible biases in the population.
सर्वात महत्वाचे म्हणजे काढलेला निष्कर्श अचूक आहे, ही बाब पुन्हा-पुन्हा सिद्ध करता आली पाहिजे. (It should be reproducible.) याकरता लॉ ऑफ लार्ज नंबर्स वापरतात.
स्टॅटिस्टिकचा वापर करून आपल्याला पाहिजे तसा निष्कर्श काढता येतो. बर्‍याचदा आपले मत पुढे करण्यासाठी स्टॅटिस्टिक्स वापरले जाते. ते कसे हे पाहू.
१. स्वतःला सोयीस्कर डेटासेट वापरायचा.
समजा तुम्हाला सिद्ध करायचे आहे की हल्लीची मुले/मुली पालकांच्या तुलनेत तंबाखू कमी वापरतात. मग तुम्ही सर्वे घेताना उदगीरच्या, फक्त २ कॉलेजात, मुलींना प्रश्न विचारायचे पण निष्कर्श काढताना "महाराष्ट्रात तंबाखू वापर कमी झाला" असे म्हणायचे. समजा तुम्हाला सिद्ध करायचे आहे की हल्लीची मुले/मुली पालकांच्या तुलनेत तंबाखू जास्त वापरतात मग तुम्ही आयटीसी कंपनीचा वाढता रेवेन्यू सर्वेसाठी वापरायचा.
२. सोयीस्कर प्रश्न विचारायचे.
बाबरी मशीद पडली किंवा गुजरातमध्ये दंगे झाले, तेव्हा सरकारला दोष द्यायचा असेल तर पुढील प्रश्न विचारायचे.
तुमच्या मते सरकारला अपयश आले का?
a) No, they did everything possible.
b) Yes, security could have been a bit tighter.
c) Yes, the government is hopelessly incompetent.
d) Yes, the government did it on purpose.
e) Not sure.
अर्थात फार कमी लोक a) पर्याय वापरतील, म्हणजे तुमचा मुद्दा सिद्ध झाला.
३. अ‍ॅवरेज, मीन, मिडियन हे स्वतःच्या सोयीनुसार वापरायचे.
मी काही विचारवंत नाही, पण पुढील मते पुरेशी बोलकी आहेत.
* There are lies, damned lies and statistics. - Mark Twain
* Statistics are used much like a drunk uses a lamppost: for support, not illumination. - Vin Scully
* There are two ways of lying. One, not telling the truth and the other, making up statistics. - Josefina Vazquez Mota
* It is the mark of a truly intelligent person to be moved by statistics. - George Bernard Shaw
* I can prove anything by statistics except the truth. - George Canning
* Do not put your faith in what statistics say until you have carefully considered what they do not say. - William W. Watt