सेवाभावातील मानसिकता

चित्रकूटाच्या कारवी मठाचे महंत श्रीजगदेवदासजी मोठे सन्तसेवी म्हणून प्रसिद्ध होते. ते खूपच वैभवसंपन्न असल्यामुळे आपल्या जवळील वित्ताचा विनियोग अधिकाधिक साधुसेवेमध्ये कसा होईल याचाच विचार करायचे आणि तसेच आचरण ठेवायचे. दिवस असो का रात्र, त्यांच्या मठातील साधुसेवेमध्ये कधीच खंड पडला नाही.

एक दिवस काही तीर्थयात्री आणि साधु फिरत फिरत वृंदावनातून चित्रकूटला आले. त्या सर्वांची महंतजींच्या मठामध्ये चांगली सोय झाली. प्रसादाचं भोजन आणि निवासाच्या व्यवस्थेमुळे त्या सर्वांनी महंतजींना अनेक धन्यवाद दिले. त्यांच्यातले वरिष्ठ साधुबाबा म्हणाले, "महंतजी, तुमच्यामुळे आमची इथे फार उत्तम सोय झाली. तीर्थयात्रा करत असताना प्रवासामध्ये जे कष्ट होतात, त्यांची जाणीवच तुमच्यासारख्या महानुभावांनी निर्माण केलेल्या आणि आमच्यासारख्यांसाठी उपयुक्त अशा या सोयींमुळे - व्यवस्थेमुळे नष्ट होते. भारतवर्षात इतक्या क्षेत्रांना-धामांना भेटी दिल्यात पण अशी व्यवस्था आणि साधुसेवेचं व्रत केवळ एक आपल्या मठात बघायला मिळालंय आणि वृन्दावनात श्रीसंतदास बाबाजींकडे!" साधुबाबांनी असं म्हणताच मठात निवासासाठी आलेल्या यात्रेकरूंपैकी अनेक इतर साधुंनी याला अनुमोदन दिलं.

महंत जगदेवदासजींना या संतदास बाबाजींबद्दल काहीच माहिती नव्हती. त्यांनी त्या वरिष्ठ साधुबाबांना त्यांच्याबद्दल अधिक सांगण्याची विनंती केली. तेव्हा ते पुढे म्हणाले, "वृन्दावनातल्या परिक्रमामार्गावर वाराह घाटाच्या पुढे एक बाग आहे. त्या बागेमध्ये तर्‍हेतर्‍हेची झाडे-वेली-वृक्ष आहेत. सदाहरित वृक्षांनी चारही बाजूंनी या बागेला जणु नैसर्गिक कुंपणच घातलं आहे आणि हे वृक्ष अनेक रंगीबेरंगी, मनोहर पक्षांच्या निवासाची स्थानं आहेत. पायाखालचा भूभाग उंचसखल नसल्यामुळे तिथे तृण स्वरुपात आच्छादनच पसरवल्यासारखं वाटतं. या सगळ्यामुळे अगदी वैशाखामध्येही बागेत गारवा आणि शांत, गंभीर वातावरण असतं. अनेक साधु इथे भेट देतात. इथल्या मनोरम वातावरणाशिवाय या साधुंचं इथे भेट द्यायचं आणखीही एक कारण असतं आणि ते म्हणजे, याच बागेच्या मध्यभागी सुघटीतपणे बांधलेल्या छत्रीमध्ये संतदास बाबाजींचा निवास असतो."

महंतजींनी कुतुहलवशात साधुबाबांना अधिक काही सांगण्याची गळ घालताच ते पुढे सांगू लागले, "संतदास बाबाजी मूळचे जम्मु प्रांतातले. त्यांनी राधावल्लभ संप्रदायात राधालालजी गोस्वामींकडून दीक्षा घेतली आणि पुढे श्रीहित स्वामिनीशरण बाबाजींकडून वेश घेतला. ते पराकोटीचे सन्तसेवाव्रती आहेत. रोज ब्रजमधल्या दहा-बारा गावांमधून पीठाची भिक्षा घेतात. स्वतःच्या हाताने स्वयंपाक करून ठाकुरजींना नैवेद्य दाखवतात आणि आल्या-गेल्या सर्व साधुसन्तांना तो प्रसाद भोजनरूपात खाऊ घालतात - त्यांची सेवा करतात. त्यांच्याकडे आलेला कोणताही साधु कधीच उपाशी परतत नाही. साधुसन्तांच्या सेवेनंतर संध्याकाळच्या वेळी ते स्वतः भोजन करतात. त्यांच्यासारखे साधुसेवाव्रती आजकाल वृन्दावनात कुणीच दिसत नाहीत. आम्हालाच नाही तर अनेकांना असा अनुभव आलेला आहे."

साधुबाबांकडून संतदास बाबाजींच्या साधुसेवेबद्दल ऐकून महंत जगदेवदासजींना आश्चर्य वाटलं आणि त्यांच्या भेटीची खूप ओढ लागली. काही दिवसांनी जगदेवदासजी वृन्दावनात आले. तिथली देवदर्शनं आणि काही गाठीभेटींची महत्त्वाची कामं झाल्यावर त्यांना संतदास बाबाजींची आठवण झाली आणि ते एकटेच निघाले परिक्रमामार्गावरून! त्यांना बाबाजी ऐकूनच माहिती असल्याने विचारत विचारत मदनटेरपर्यंत पोहोचले. इथे त्यांनी एका बाबाजींना डाव्या खांद्यावर गाठोड्यांची कावड, डोक्यावर पाण्याचा हंडा आणि डाव्या हाताने लाकडाचा छोटा ओंडका बांधलेला दोर खेचत घेऊन येताना पाहिलं. हे शारीरिक कष्टाचं काम करताना त्यांना कुठे श्रम होत आहेत असं दिसत नव्हतं कारण तसे ते बाबाजी एकदम सुदृढ होते. उन्हामुळे त्यांचा मूळचा गौरवर्ण आता जरा लालसर झालेला पण श्रमाचा मागमूसही त्यांच्या चेहर्‍यावर कुठे दिसत नव्हता.

जगदेवदासजींनी त्यांना विचारलं, "इथे संतदासबाबाजी कुठे असतात?"

"इथे जवळच असतात की ते! या माझ्याबरोबर मी तुम्हाला त्यांच्याकडे घेऊन जातो", असं ते बाबाजी म्हणाल्याबरोबर महंतजी त्यांच्यासोबत चालू लागले. त्या बाबाजींनी वाराह घाटावरच्या एका छत्रीमध्ये सगळं सामान ठेवलं आणि जगदेवदासजींना म्हणाले, "आता थोडी विश्रांती घ्या इथे. मी नंतर संतदास बाबाजींशी तुमची गाठ घालून देतो. आपण कोण? कुठून आलात? आपला परिचय कळला तर त्यांना तसा तो सांगता येईल." तेव्हा जगदेवदासजींनी त्यांना स्वतःचा परिचय दिला. तो ऐकताच त्या बाबाजींनी महंतजींना साष्टांग दण्डवत घातला आणि ते त्यांना म्हणाले, "महंतजी, माझं भाग्य किती थोर आहे बघा! आज तुमच्यासारख्या वंदनीय साधुंशी माझी भेट झाली. तुमची सन्तनिष्ठा आणि सन्तसेवा यांची खूप प्रशंसा ऐकली आहे. तुमचं दर्शन झाल्याने आज अगदी कृतार्थ झालो आहे. आता मी तुम्हाला असा जाऊ देणार नाही. चटकन स्वयंपाक करून ठाकुरजींना नैवेद्य दाखवतो. तुम्ही या गरीबाकडच्या ठाकुरजींचा प्रसाद भोजन म्हणून स्विकार करा आणि त्यानंतर मी तुम्हाला स्वतः संतदास बाबाजींकडे घेऊन जातो."

"नाही, नाही बाबाजी, मी आता इथे काही खात बसणार नाही. आधी संतदास बाबाजींचं दर्शन घेईन आणि मगच प्रसाद घेईन." असं म्हणत जगदेवदासजी त्यांच्याकडे जाण्यासाठी तिथून उठले. पण त्या बाबाजींनी त्यांना बळेच बसवलं आणि विनम्रतेने म्हण्टलं, "महंतजी, असं करू नका. कोण जाणे माझ्या मागच्या जन्मीच्या कोणत्या पुण्याईमुळे आज तुमचं दर्शन झालंय. आता मी देऊ करत असलेली सेवा नाकारून तुम्ही इथून निघून गेलात तर मला खूप दु:ख होईल. तेव्हा मी काही तुम्हाला असा जाऊ देणार नाही."

त्या बाबाजींनी असं म्हण्टल्यावर महंतजींना काहीच बोलता आलं नाही. ते तिथेच थांबले, प्रसादाचं जेवण त्या बाबाजींनी त्यांना पोटभर खाऊ घातलं. जेवण झाल्यावर बाबाजी त्यांना म्हणाले, "आता थोडी वामकुक्षी घ्या. तेव्हढ्यात मी तुमची चरणसेवा करतो - तुमचे पाय चेपून देतो. नाहीतरी असा सेवायोग माझ्या आयुष्यात पुन्हा केव्हा येणार आहे? आणि संतदास बाबाजी कुठे लांबवर आहेत? इथे जवळच तर असतात ते! भेट घालून देतोच मी तुमची त्यांच्याशी." त्यांनी महंतजींसाठी जवळच्या झाडाच्या सावलीखाली एक खाट टाकली आणि त्यावर महंतजींना झोपायला लावून स्वतः त्यांचे पाय चेपू लागले.

थोड्या वेळाने तिथे दुसरे एक साधुबाबा आले आणि त्यांनी त्या बाबाजींना महंतजींकडे अंगुलीनिर्देश करून विचारलं, “बाबाजी, हे कोण महात्मा आलेले आहेत?" तेव्हा ते बाबाजी उत्तरले,

"अहो, हे चित्रकूटच्या कारवी मठाचे महंत श्रीजगदेवदासजी आहेत." त्या साधुबाबांनी पुन्हा विचारलं,
"इथे कसे काय आले हे?" त्यावर महंतजींनी स्वतःच उत्तर देत सांगितलं,

"वृन्दावन दर्शनासाठी आलो होतो. संतदास बाबाजींबद्दल खूप ऐकलेलं तेव्हा विचार केला की त्यांचं दर्शन घेऊन यावं. विचारत विचारत इथपर्यंत आलो तर या बाबाजींच्या प्रेमपाशात अडकलोय. आता त्याच्यातून सुटलो तर संतदास बाबाजींचं दर्शन तरी करीन म्हणतो!"

त्या नवागत साधुबाबांनी एकदा महंतजींकडे आणि एकदा त्या बाबाजींकडे असं आळीपाळीने पाहिलं. त्याबरोबर महंतजींनी त्या बाबाजींना स्वतःचं हसू लपवताना पाहिलं. त्यावर ते काही विचारणार इतक्यात नवागत साधुबाबाच हसत हसत त्यांना म्हणाले, "संतदास बाबाजीच तुमचे पाय चेपून देतायत. बहुतेक त्यांनी तुमची छानपैकी चेष्टा केलेली दिसतेय."

ते ऐकताच महंतजींनी पटकन उठून संतदास बाबाजींना प्रेमभराने मिठी मारली. त्यांच्या डोळ्यांतून अश्रुधारा वाहू लागल्या. ते बाबाजींना गद्गदीत स्वरात म्हणाले, "तुमच्या बद्दल जसं ऐकलेलं तसेच तुम्ही आहात. तुमचं दर्शन झाल्यामुळे मीच धन्य झालेलो आहे. तुमच्या सारखा सेवाव्रती मी आयुष्यात दुसरा पाहिलेला नाही."

"ही तर तुमची नम्रता आहे. खरे सन्तसेवक तर तुम्हीच आहात. जितकी साधुसेवा तुमच्याकडून होते त्याच्या अंशानेही माझ्याकडून होऊ शकणार नाही," संतदास बाबाजींनी विनयाने म्हण्टलं. त्यावर जगदेवदासजी म्हणाले,

"बाबाजी, माझी साधुसेवा धनापासून होते. मी ती माझ्या मठातील सेवेकर्‍यांकडून करून घेतो. पण तुम्ही सेवा तुमच्या तना-मनाने स्वतः करता." इतकं म्हणून ते थोडे थांबले, आणि हलकेच हसून म्हणाले, "तुमच्या सेवेचं आणखी एक वैशिष्ट्य आहे, सन्तसेवेदरम्यान तुम्ही जो खट्याळपणाचा आणि प्रेममय बळाचा वापर करता ना, तो काही मला जमत नाही बघा!"

"ते तुम्हाला जमणंच शक्य नाही बघा महंतजी! कारण कसं आहे, त्यासाठी मर्यादापुरुषोत्तम श्रीरामाची कास सोडून छलिया नंदनंदन श्रीकृष्णाचा आश्रय घ्यावा लागतो. श्रीरामाला कुठे येतात असल्या कला पण आमच्या गोपाळकृष्णाकडे त्या उपजतच आहेत, नाही का?" संतदास बाबाजी हसत हसत उत्तरले.

अशा प्रकारे हास्यविनोदात काही काळ घालवून संतदास बाबाजींनी महंत जगदेवदासजींना निरोप दिला. महंतजी तिथून निघाले पण सोबत बाबाजींच्या सेवावृत्तीची अमिट छाप आपल्या मन:पटलावर कोरून घेऊन गेले.

या संतदास बाबाजींनीच वैष्णव साधुंची आणखी एका प्रकारे सेवा केलेली आहे. त्यांनी राधावल्लभ संप्रदायातील हरिलाल व्यासदेवकृत राधासुधानिधि, रसकुल्या टीकेसह, चाचा वृन्दावनदासांचे एकशे आठ ग्रंथ आणि इतर समस्त राधावल्लभीय साहित्यांच्या स्वहस्ते प्रतिलिपी तयार करून त्यांचा जीर्णोद्धार केलेला आहे. यामुळेच हे वाङ्मय काही प्रमाणात आज उपलब्ध आहे.

साधु-वैष्णवांची सेवा अनेक प्रकारे करता येते. पण ती करण्यासाठी ज्या प्रकारची मानसिकता असावी लागते त्याचं मूर्तीमंत उदाहरण इथे आपल्याला दिसून येतं असं म्हणायला काहीच हरकत नाही.

आधार - ब्रजभक्तमाल