दि. १७ नोव्हेंबर, सिंह राशीतला उल्कावर्षाव!

नमस्कार मंडळी,
उल्कावर्षावावर लिहून बरेच दिवस झाले. अदितीतै, चतुरंगकाका आणि घासकडवी गुर्जींनी सुचवल्याप्रमाणे त्यात अजून थोडी भर घालायचा हा एक प्रयत्न!

उल्कावर्षाव पहायचे अनेक मौके वर्षभर आपणास मिळतच राहतात. पण काही उल्कावर्षाव असे असतात की ते टाळून किंवा चुकवून चालतच नाही मुळी! अशाच प्रसिद्ध वर्षावांपैकी एक म्हणजे सिंह राशीतून होणारा उल्कावर्षाव! १७ नोव्हेंबर ही त्या उल्कावर्षावाची मुख्य तारीख मानली जाते. पण साधारणपणे १४ नोव्हेंबर पासूनच उल्का ठळकपणे दिसायला लागतात, त्या २२ ते २५ नोव्हेंबर पर्यंत तुरळक दिसत राहतात.

हा उल्कावर्षाव पहायचा तर तो तीन प्रकारे पाहता येतो.

पहिला पर्याय:
उल्कावर्षाव वगैरे खड्ड्यात घालून मस्त झोपून जावे. स्वप्नात उल्काच काय, चंद्र-सूर्य-तारे-रॉकेट-नील आर्मस्टाँग यापैकी सगळे एकाच वेळी दिसू शकतात. ;-)

दुसरा पर्याय:
हा प्रकार पहिल्या पर्यायापेक्षा अवघड असला तरी तसा सोपा आणि हवाहवासा आहे. रात्री १० नंतर (अर्थात जेवून) गच्चीत जावे. मस्तपैकी गादी वगैरे घालावी. कॉफीचा एक टंपास भरून घ्यावा. कॉफीऐवजी इतर मादक पेय असतील तरी हरकत नाही, पण त्या पेयांत दिवसाही उल्का चमकवायचे सामर्थ्य असल्याने उल्कावर्षाव-पेश्शल रात्री कॉफी, मसाला दूध वगैरे निरुपद्रवी पेयांवर विश्वास ठेवावा. मस्त गादीवर पडून आकाशाचे निरिक्षण करावे. बाजूला चान चान वाटतील अशी गाणी वगैरे लावावीत. अशी सर्व प्रकारची ऐयाशी करत उल्का पहाव्यात. अंधार्‍या रात्री उल्का दिसतातच. त्या कशा, का, कुठून वगैरे फालतू प्रश्न फाट्यावर! उल्का पाहून कंटाळा आला, आणि मित्र जमवलेच असतील तर पत्त्यांचा डाव टाकावा. व्वा! जन्नत! :-)

तिसरा पर्याय:
आधीच सांगतो की हा थोडा किचकट पर्याय आहे. यासाठी थोडीशी माहीती, थोडासा पेशन्स पाहीजे. त्यातल्या माहीतीचा पार्ट माझा, पेशन्स तुम्ही गोळा करुन आणणार असाल तर मात्र यासारखी मजा नाही! यात ऐषआरामाचा भाग थोडा वजा करावा वगैरे अशी अट नाही.
पूर्वतयारी म्हणून चंद्रास्त कधी आहे हे पहावे लागेल. कारण चंद्र कितीही सुंदर आणि रोमँटीक दिसत असला तरी चंद्रप्रकाशात लहान उल्का दिसत नाहीत. त्यामुळे चंद्र मावळतोय कधी हे पहावे लागते. यावेळी म्हणजे दि. १७ ला चंद्रास्त आहे पहाटे पावणेतीन वाजता! कार्तिक शु. एकादशी असल्यामुळे चंद्रबिंब सुमारे ८४% प्रकाशित आहे. त्यामुळे पश्चिम दिशेला फारसं काही दिसणारच नाही. हरकत नाही, पेशन्स!!

आता मुख्य काम! रात्री १२ नंतर गच्चीत जावे. १२ नंतर अशासाठी की आपले टारगेट असणारी सिंह रास मुळात उगवेलच १ च्या सुमारास. त्याआधी तुरळक उल्का दिसत राहतात. सिंह रास उगवून, चंद्र मावळून वगैरे गोष्टींसाठी पहाटेचे ३ वाजणारच! तोपर्यंत पत्ते, मसाला-दूध, कॉफी वगैरे मजा आहेच. नोव्हेंबरात गुलाबी थंडी वगैरे असणारच!
साधारण १ च्या सुमारास काम सुरु करायला हवे. आकाशातील काही महत्वाच्या गोष्टी लक्षात घेणे गरजेचे आहे. सर्वप्रथम दिशा समजून घ्यावी. या वेळी चंद्राचा उपयोग होईल, रात्री १ वाजता चंद्र मावळतीकडे गेला असणार. त्यामुळे पश्चिम समजली. पूर्व समजली. दक्षीण-उत्तर दिशा गरजेप्रमाणे समजून घ्याव्यात.

दुसरे म्हणजे तारकासमूह. आकाशात सिंह रास ओळखता आली पाहीजे. 'स्वदेस' चित्रपटात दाखवले तसे आपोआप आकार दिसत नाहीत. ते थोडेफार जुळवून, समजून घ्यावे लागतात. त्यासाठी सगळ्यात सोपी गोष्ट म्हणजे सर्वात ठळक रास/नक्षत्र शोधायचं. १७ तारखेच्या दिवशी सर्वाधिक सोपा तारकासमूह म्हणजे वृषभ राशीतील मृग नक्षत्र आणि मिथून राशीतले पूनर्वसू नक्षत्र!

हा आकाशाचा नकाशा १७ नोव्हेंबर रात्री १ वाजता:

वरील चित्रातील संपूर्ण आकाशाचा नकाशा जर रात्री गच्चीवर जाऊन डोक्यावर धरून दिशा जुळवून पहावा. नकाशा भारतात वापरण्यास योग्य आहे. परदेशातील इच्छुकांनी स्थानिक नकाशे वापरावेत. भौगोलीय फरकामुळे तारकासमूहाच्या आकारात थोडाफार सापेक्ष फरक पडतो.

मृग नक्षत्र कसे ओळखायचे ते सांगतो थोडक्यात. कल्पना करा की आकाशाच्या मधोमध पूर्व-पश्चिम एक रेषा आहे. ही अर्धगोलाकार रेषा म्हणजे १८० अंश! आपल्या डोक्यावर बरोब्बर नव्वद अंश होतात. या नव्वद अंशाच्या किंचित पश्चिमेला मृग नक्षत्र दिसेल. हरणाचे चार पाय, त्याच्या पोटात लागलेला बाण, त्या बाणाच्या रेषेत सरळ थोडा दक्षीण-पूर्वेला दिसणारा व्याधाचा ठळक तारा हे सगळं अगदी सहज ओळखता येतं.

मृग नक्षत्र (Orion) आणि व्याधाचा तारा (Sirius):

पूनर्वसू नक्षत्र सध्या आपल्या डोक्यावर आहे. (रात्री लवकर पाहीले तर अजून थोडे पूर्वेला हे नक्षत्र दिसेल.) आकाशात डोक्यावर एक समांतरभुज चौकोन दिसेलच. या चौकोनाचे एका बाजूचे दोन तारे ठळक आहेत, त्यांची नावे कॅस्टर आणि पोलक्स (Castor & Pollux). तिसरा तारा 'आल्मैसन' (Almeisan) थोडासा फिकट आहे, तो आणि चौथा अगदीच फिकट तारा आर्द्रा नक्षत्रात येतो. हे चार तारे मिळून 'स्वर्गाचे दार' (Gateway of heavens) हा पाश्चात्य तारकासमूह बनतो.

पूनर्वसू व आर्द्रा नक्षत्र:

आता इतके शोधून होईपर्यंत दोन अडीच वाजतीलच. पूर्वेला सिंह रास आकाशात नीटशी वर आली असेल आणि चंद्रसुद्धा अगदी मावळतीला गेला असेल. म्हणजे आपण ज्याची वाट पहात होतो ती वेळ जवळ आलीये. त्यासाठी फक्त एकदा सिंह रास समजावून घेऊयात.

पूर्वेला पूनर्वसू नक्षत्रानंतर 'पोलक्स'प्रमाणेच किंवा अजून ठळकपणे चमकणारा तारा दिसेल. हा सिंह राशीतल्या 'मघा' नक्षत्राचा तारा (Regulus) आहे. त्याच्या दक्षीण-पूर्वेला त्यापेक्षा थोडा फिकटसा तारा आहे तो 'उत्तरा फाल्गुनी' नक्षत्राचा तारा (Denebola) आहे. सिंह रास ही बरीचशी एखाद्या बसलेल्या सिंहाच्या आकारासारखी दिसत असल्याने ओळखण्यास त्रास होणार नाही.

सिंह रास, मघा आणि उत्तरा फाल्गुनी:

या वरील चित्रात दाखवल्याप्रमाणेच सिंह रास दिसत असल्याने ओळखू येईलच. यातील अल्जेईबा (Algeiba) तारा जो आहे तो आहे आपले आजचे आकर्षण केंद्र. म्हणजे उल्कावर्षावाच्या उल्का या तार्‍याला केंद्रस्थानी ठेवून पडतात. तांत्रिकदृष्ट्या, एखादी उल्का पडताना जर आपण तिचा काल्पनिक मार्ग काढला आणि तो जर अल्जेइबा तार्‍याच्या आसपास सुरु होत असेल तर ती उल्का ही सिंह राशीच्या उल्कावर्षावाची समजली जाते.

अर्थात, उल्का संपूर्ण पूर्वेला दिसत राहतील, सिंह रास पूर्वेला असताना आकाशात मध्यावरही उल्का दिसू शकतात. पण या असल्या रस्ता चुकलेल्या उल्का सिंह राशीच्या मानत नाहीत. त्याना 'स्पोरॅडिक' (sporadic) उल्का म्हणतात. आपल्याला जर सिंह राशीतून पडणार्‍या उल्का मोजायच्या असतील तर मात्र या स्पोरॅडिक उल्का सोडून द्याव्या लागतात. दर वर्षी या उल्कांचे तक्ते बनवून ते ईंटरनॅशनल मेटीयर ऑर्गनायझेशनला सुपूर्त केले जातात. हे तक्ते बनवायचे काम जरा कष्टप्रद आहे. उल्कावर्षाव हा अनुभवायचा भाग न राहता त्यापुढे जाऊन अभ्यासाचा विषय होतो तेव्हा हे कामही करावे लागते.

पण सध्या आपण ते काम न करता उल्कावर्षावाचा अनुभव घेऊ! गरमागरम कॉफी, गप्पा, आणि उल्कावर्षाव! तुमची एक रात्र वेगळ्या अनुभवात जायची खात्री! अर्थात हे सगळं न करता पहिला पर्याय आहेच. पण हा आयता मौका हातसे जाऊ देऊ नका आणि आपला हा अनुभव शेअर करायला विसरु नका ही नम्र विनंती!!!

टीप:
१. पश्चिमेला चंद्राजवळ एक तेजस्वी ग्रह दिसेल. तो 'गुरु' आहे.
२. थंडीसाठी आवश्यक ती काळजी घ्यावी.
३. लेखातून सुटलेली माहीती व चुका शोधण्यासाठी तज्ञांनी मदत करावी.