टंकेल वीडंबक जैं न काहीं

माझ्या विडंबनाच्या प्रयत्नाचा दिलेल्या प्रोत्साहनाबाबत सर्वांचे आभार.

मध्ये "(वर्तूळ)", "{वाघूळ}" "|वातूळ|" वगैरे "गारगोट्यूळांचे वादळ हल्लीहल्लीच एके दिवशी झाले. आठवतच असेल. माझ्यासारख्याच या हौशी विडंबकांबद्दल टीका करता येत नाही. भाईकाकांनी स्वतःच्या लेखणीने आम्हा ऐर्‍यागैर्‍यांसाठी ज्ञानोबा माउलीने दिलेले पर्मिट पोचवलेले आहे :

"राजहंसाचें चालणें । भूतळीं जालिया शहाणें ।
आणिकें काय कोणें । चालावेचिना ॥"

माउलीने राजहंसाला मात्र बेडौल चालण्याचे पर्मिट दिलेले नाही. ज्या विडंबकांना लीलया यमके-वृत्त सांभाळता येते, त्यांचा माल आपण वेगळ्या तराजूवरती तोलतो.

कोणाला वाटेल की येथे "विडंबन हे परप्रकाशित आहे" वगैरे, विडंबनविरोधी टीका मी करणार आहे. मुळीच नाही. परप्रकाशित असले तरी विडंबनात स्वयंप्रतिभ कला असावी लागते, असे मी मांडणार आहे.

विडंबनाची तुलना करावी अजायबघरातील शीशमहालाशी. तिथल्या आरशांत आपला चेहरा बघितला की तो इतका गमतीदार दिसतो, की पुन्हापुन्हा हसावेसे वाटते. पण मग कुठल्याही मोडक्या-तोडक्या आरशात तोंड बघायला आपण तिकिटाचे पैसे देतो का? नाही. असा आरसा स्वस्तातसुद्धा विकत घेत नाही. अजायबघरातला शीशा "उगाच कसाही" वेडावाकडा नसतो. तो बनवायला कारागीर लागतो. प्रतिबिंब कसे वाकडे होणार, त्याची योजना कारागिराने आखलेली असते. प्रतिबिंबात मूळ वस्तूची ओळख सहज पटेल, अशा प्रकारेच बदल होतात. मात्र झालेल्या बदलाने व्यंग्यपूर्ण आकार प्रतिबिंबात येतो. तो बदल बघणार्‍याला अगदी नाविन्यपूर्ण हवा. काही अ-पूर्व, विलक्षण बघून आनंदाने हसू फुटावे.

मूळ आकार ओळखीचा ठेवणे आणि अनोळखी-विलक्षण बनवणे या विरुद्ध प्रक्रियांमध्ये तोल साधायची कसरतच असते. ही उत्तम विडंबकाकडून आम्हा आस्वादकांना अपेक्षित असते.
१. मूळ कविता निवडण्यात नेमकेपणा वाचकाला जाणवावा. विडंबकांना याची चांगली कल्पना असते - म्हणून स्फूर्तिस्थानाचा निर्देश "अमक्यातमक्याची अप्रतिम गझल" वगैरे शब्दांनी करतात. मात्र कित्येकदा कच्चा मालच रटाळ असतो. विडंबनात मुळातल्या कवितेची आकृती शोधण्यात वाचकाला मजा वाटली पाहिजे. मुळातली कविता इतका तरी ठसा उमटवू शकली पाहिजे.
२. मूळ कवितेत कमीतकमी शब्दबदल करून अर्थ जास्तीतजास्त वेगळा हवा. तर मजा येते. कमीतकमी बदल केल्यामुळे मुळातली आकृती स्मरत राहाते. अर्थात फरक खूप असल्यामुळे नव्या-जुन्या अर्थांची विसंगती गुदगुल्या करत राहाते. नवीन अर्थ ती लुटुपुटूची लढत जिंकण्याइतका स्वतंत्र आणि समर्थ हवा. हा अर्थ एकजिनसी असला, तरच परप्रकाशित आकृतीच्या वरती विडंबकाची प्रतिभा लखलखते.
३. विडंबनांचे विडंबन करायच्या भानगडीत अव्वल विडंबक क्वचितच पडत असावेत. तसे केल्यास "कुठली आकृती स्मृतीत यावी?" याचा भलताच गोंधळ वाचकाला होऊ शकतो. भोज्या ठरलेला नसला तर अर्थांच्या लपंडावाचा खेळ गमतीचा राहूच शकत नाही.
उदाहरण बघूया :
रामदासस्वामींचा श्लोक

"मना सज्जना भक्तिपंथेची जावे ।
तरी श्रीहरी पाविजेतो स्वभावे ।
जनीं निंद्य ते सर्व सोडूनी द्यावे ।
जनीं वंद्य ते सर्व भावे करावे ॥"

त्याचे पु. ल. देशपांड्यांनी केलेले उत्तम विडंबन येथील वाचकांना ठाऊक असेलच :

"मना सज्जना ट्रामपंथेचि जावे ।
तरी वाचतो एक आणा स्वभावे ।..."

याचे झेरॉक्सचे-झेरॉक्स काढल्यासारखे काळेबेद्रे विडंबन निकृष्ट असते?

"मना सज्जना ग्रामगंगेसि जावे ।
तिथे कुंथती देख कोणी स्वभावे ।..."

येथे कुठली मूळ आकृती ठसवून मग त्याच्या विकृतीची गंमत अनुभवायची, तेच कळत नाही.

करायचेच तर मुळातल्या श्लोकाचे नव्याने विडंबन करायला घ्यावे.

"मना सज्जना सक्तिपंथेची जावे ।
तरी यम्म्यल्ये होइजे तू स्वभावे ।
जनीं गुंड ते सर्व जोडूनी घ्यावे ।
मनी-फंड खावा खिसेही भरावे ॥"

...
(अर्थात ही सुद्धा उच्च दर्जाची रचना नाही. पण वरील डबल-झेरॉक्सपेक्षा हीत थोडा अधिक दम आहे, हे मान्य केले पाहिजे.)
- - -

मिसळपावावरचे वाचक मला, किंवा अन्य कविकिरडूंना "मस्त", "+१", "अप्रतिम" वगैरे प्रोत्साहन देतात. भोळ्या सांबासारखा हा त्यांचा आशीर्वाद देण्यास तत्पर स्वभाव आहे. मोठी तपश्चर्या केलेल्या विडंबन-ऋषींनी मात्र एवढ्यावर समाधान मानू नये. दयाळू मिसळपावकर तोषतील अशी विडंबने ते दिवसाला दोन-चार रचू शकतात. त्यांनी स्वतःच्या वेगळ्या "कडक" निकषांवर विडंबन घासून बघावे : "रचना आपल्या कौशल्याला साजेशी आहे का?" कित्येकदा विडंबन वाचून पुन्हापुन्हा खात्री करून घ्यावी लागते - "छे छे! आपल्या याने हे रचले!"

आणि खरे तर मिसळपावकर रसिकांनीही दुहेरी निकष वापरायला काय हरकत आहे? गल्लीत टेनिस बॉल क्रिकेट खेळणार्‍यांना आपण सहजासहजी शाबासकी देतो. म्हणून काय आपण मुंबई संघाकडून तितक्याच टाकटूक कौशल्याची अपेक्षा करतो का? नव्हे. खूप अधिक अपेक्षा करतो. मला तेंडुलकरासारखी बॅट फिरवता येत नाही, म्हणून गल्लीतल्या माझ्यापेक्षा बर्‍या पोरांना संघात पाठवू देऊ काय? आपल्या हातात कौशल्य नसले, तरी फार-फार उच्च कौशल्य दिसू शकतील असे डोळे आपल्यापाशी आहेत.