गाडी रूळावरून सांधे बदलून जाते तेंव्हा..

लगेच आठवलेली दोन ठळक उदाहरणं :---

ठंडी हवांए लहेराके आए (संगीतः सचिनदेव बर्मन १९५१)
सागर किनारे दिल ये पुकारे (संगीतः राहुलदेव बर्मन १९८५)

ये हवा ये रात ये चांदनी (संगीतः सज्जाद हुसेन १९५२)
तुझे क्या सुनांऊ मै दिलरूबा (संगीतः मदनमोहन १९५८)

....बबलु

असा अनुभव कधीकधी येतो खरं. एकाच रागावर आधारीत असलेली गाणी, हे त्याचे कारण असू शकेल काय? की डोक्यात झालेला केमिकल लोच्या?

Doing what you like is freedom. Liking what you do is happiness.

सारेगमपधनी या स्वरांच्या काँबिनेशनमधून चाल ठरते आणि विशिष्ट कालांतराने त्यात उतारचढाव किंवा खटके येतात त्याला ताल म्हंटले जाते. सोप्या भाषेत आपण ठेका म्हणतो. शास्त्रीय संगीतात या दोन्हींमध्ये नियमानुसार पुनरावृत्ती होत असते. कवितेचा अर्थ लक्षात घेऊन ती गुणगुणली तर तिचे शब्द लक्षात राहतात (बडबडगीतांचा अपवाद सोडून), पण चाल आणि ताल न समजतासुध्दा स्मरणात राहतात. शीळ घालून वाजवतांना आपल्या मनात त्यातले शब्द नसतातच.
खाली कांही प्रसिध्द गाण्यांच्या ओळी दिल्या आहेत
बिन गुरुग्यान कहांसे पाऊँ ....
राणाने विषका प्याला भेजा ...
अंगे भिजली जलधारांनी ...
या तीन्ही ओळींची स्वररचना एकच आहे आणि ती मालकंस रागातल्या 'कोयलिया बोले' या बंदिशीच्या 'नवकलियनपर गूँजत भंवरा' या अंत-याच्या सुरुवातीनुसार आहेत. रागदारी गातांना पुढे त्याचा अनंत प्रकाराने विस्तार केला जातो. सिनेसंगीतात मागल्या पुढल्या ओळी वेगळ्या चालींवर बांधलेल्या असतात. पण या समाईक भागातून जातांना आपल्या नकळत रूळ बदलू शकतात, याचे कारण आपण त्या ओळी नकळत गुणगुणत असतो.
कधीकधी तालाचे असे होते. 'माँगके साथ तुम्हारा' या गाण्यातील 'यार मिला, दिलदार मिला ...' वगैरे गुणगुणतांना 'मिल गया एक सहारा' च्या जागी 'हमभी पीछे हैं तुम्हारे' येते कारण दोन्ही गाण्यांना एकसारखा ठेका आहे.
आनंद घारे
मी या जागी चार ओळी खरडल्या आहेत, जमल्यास वाचून पहाव्यात.
http://anandghan.blogspot.com/

कधीकधी तालाचे असे होते. 'माँगके साथ तुम्हारा' या गाण्यातील 'यार मिला, दिलदार मिला ...' वगैरे गुणगुणतांना 'मिल गया एक सहारा' च्या जागी 'हमभी पीछे हैं तुम्हारे' येते कारण दोन्ही गाण्यांना एकसारखा ठेका आहे.

अगदी समान अनुभव... :)

आजच सकाळी रेडिओवर मन मोरा बावरा.... चालू होते.... लगेच त्यानंतर सुख के सब साथी लागले.... आणि दोन्ही गाणी स्म्पली तेंव्हा माझ्या तोंडात गाणे होते.. तोरा मन दर्पन कहलाये..... दरबारी कानडा...

ठंडी हवाये आणि सागरकिनारे... राग यमनकल्याण.

इशारो इशारो मे दिल लेनेवालो... मध्ये 'बता ये हुनर तुमने सीखा कहाँ से..' ही ओळ झाली की नेहमी 'मेरा मन क्यु तुम्हे चाहे मेरा मन.. ' हे गुणगुणावेसे वाटते..... दोन्ही पहाडीत आहेत.

***************************
प्रातरग्निं प्रातरिंद्रं हवामहे प्रातर्मित्रावरुणा प्रातरश्विना: l
प्रातर्भगं पूषणं ब्रह्मणस्पतिं प्रातः सोममुत रुद्रं हुवेम ll

माझ्या मते, अशी सांधे बदलण्या ची दोन कारणे आहेतः

१. संगीताची थोडी फार आवड. (संगीता नाही, संगीत). दोन - तीन सुरांचा सीक्वेन्स ओळखण्याची बुद्धिमत्ता.

२. अनेक गीतांचा डोक्यात संग्रह.

आपले डोके, नैसर्गिकरीत्या "पॅटर्न मॅचिंग" करते. हा पॅटर्न २ सेकंदांच्यावर गेला, की डोक्याला तो पर्सिव्हेबल पॅटर्न वाटतो, आणि मॅचिंगला सुरुवात होते.

-- मिसळभोक्ता
(आमचेकडे सर्व प्रकारच्या आनंदांवर विरजण घालून मिळेल.)

थंडी हवाये' वर सागर किनारे आधारीत आहे...

याच सुरावटीत आणखी एक रोमॅन्टिक गाणे आले......... घर से निकलतेही कुछ दूर चलतेही......... सगळे यमन मध्येच आहेत..

***************************
प्रातरग्निं प्रातरिंद्रं हवामहे प्रातर्मित्रावरुणा प्रातरश्विना: l
प्रातर्भगं पूषणं ब्रह्मणस्पतिं प्रातः सोममुत रुद्रं हुवेम ll

राधा ही बावरी हरीची ... आणि राधाधर मधुमिलिंद जयजय रमारमण हरीगोविंद... ही गाणी मला खूपच जवळची वाटतात.

ह्यावरून आठवलं - काही वर्षापूर्वी पु. ल. नी घेतलेल्या एका मुलाखतीत किंवा चर्चेत (मला वाटते माणिक वर्मा यांचे बरोबर)
गाण्यांतील सारखे पणा दाखवण्यासाठी एकाच चालीतील गाण्यांची खालील उदाहरणे दिली होती.

यदुमनी सदना / ननदिया काहेको.

नाही मी बोलत आता नाथा / हमसे ना बोलो राजा.

बाई मी विकत घेतला शाम / माई मैने गोविंद लीनो मोल.

लोकगीतातून अगर लोकसंगीतातून आलेली असतील तर निरनिराळ्या भाषांतून शब्द अगर चाल सारखीच असलेली अनेक गाणी आढळतील.
जाणकार यावर अधिक सांगू शकतील.

या तीन गाण्यांच्या सुरावटीत कमालीचं साधर्म्य आहे...
पहिली दोन गाणी गुणगुणताना कडव्यांची देखिल सरमिसळ होते.

बदले बदले मेरे सरकार नज़र आते है - संगीत: रवी, चौदहवीं का चाँद (१९६०)
वो जो मिलते थे कभी हम से दीवानों की तरह - संगीत: मदन मोहन, अकेली मत जईयो (१९६३)
प्यार पर बस तो नहीं है मेरा लेकिन फिर भी... - संगीत: ओ. पी. नय्यर, सोने की चिडिया (१९५८)

अल्ला मेघ दे पानी दे मेघ दे रे...गाईड..स.द.बर्म्न
दे दे प्यार दे प्यार दे प्यार दे रे..बप्पी लहरी

केस चिंब ओले होते , थेंब तुझ्या गाली -
ओठावर माझ्या त्यांचि किती फुले झाली.

हाय वो रेशमी झुल्फों से बरसता पानी
फुल से गालों पे रुकनेको तरसता पानी

दोन्ही तितकीच सुंदर - मला आवड्लेली गाणी.

at and post : Xanadu.

हुबेहूब चाली
मूळ चालः चलो सजना जहां तक घटा साथ दे...
ढापीव चाल : जमाने के देखे है रंग हजार्..बस ईक सीवा प्यार के
..चित्रपट : सडक

अजून एक गम्मत वाटलेले चाल.
पिकल्या पानाला देठ की हो हिरवा.....
आणि
मागे उभा मंगेश पुढे मंगेश.......
एकाच रागात असल्याने दोन्ही पाठोपाठ ऐकताना गंमत येते

मस्त गुलाबी थंडीत आठवणींची दुलई पांघरून घ्या .

हुबेहूब चाली
मूळ चालः चलो सजना जहां तक घटा साथ दे...
ढापीव चाल : जमाने के देखे है रंग हजार्..बस ईक सीवा प्यार के
..चित्रपट : सडक

अजून एक गम्मत वाटलेले चाल.
पिकल्या पानाला देठ की हो हिरवा.....
आणि
मागे उभा मंगेश पुढे मंगेश.......
एकाच रागात असल्याने दोन्ही पाठोपाठ ऐकताना गंमत येते

मस्त गुलाबी थंडीत आठवणींची दुलई पांघरून घ्या .

अगदी हुबेहूब ! :) दोन्ही प्रतिसाद अगदी हुबेहुब आहेत... !

***************************
प्रातरग्निं प्रातरिंद्रं हवामहे प्रातर्मित्रावरुणा प्रातरश्विना: l
प्रातर्भगं पूषणं ब्रह्मणस्पतिं प्रातः सोममुत रुद्रं हुवेम ll

राग जयजयवंतीवर आधारित दोन अभंग, एक चित्रपटगीत आणि एक भजन यांच्यात [विशेषतः आलापात] बरंच साधर्म्य जाणवतं.
अवचिता परिमळू झुळकला अळुमाळू - संत ज्ञानेश्वर- गायिका लताबाई
अजि मी ब्रम्ह पाहिले - संत अमृतराय - गायिका आशाबाई
मनमोहना बडे झूठे - चित्रपट सीमा [नूतनचा] - गायिका लताबाई
जय राम रमारमणम् शमनम् - तुलसीदास - गायिका लताबाई

क्रान्ति
अग्निसखा

मी नेहमी म्हणताना
एके दिनी परंतु पिल्लास त्या कळाले ( एका तळ्यात होती )
जनशासनातळीचा पायाच सत्य आहे ( हे राष्ट्र देवतांचे)
असे गातो..

राग सेम नसेल पण पद्यरचनांचे मीटर सेम आहे...

_____________________________
हल्ली प्रातःसमयी ओ सजना बरखा बहार आयी ऐकतो... जय बालाजी

एका रागावर आधारलेल्या किंवा एका चालीच्या वाटणार्‍या अनेक गाण्यांच्या उदाहरणाने माहितीत महत्वाची भर पडली आहे, पण रुळावरून जाणार्‍या गाडीचा सांधाबदल हा या धाग्याचा मुख्य मुद्दा आहे. दोन गाण्यांमधला कांही भाग समान असतो, पण पुढचा भाग वेगळा असल्यामुळे हा बदल आपल्याला जाणवतो. मंगलाष्टकांप्रमाणे किंवा आरतीप्रमाणे संपूर्ण गाणे एकाच चालीवर असले तर शीळ घालतांना त्यातील कोणत्याही गाण्यावर घातलेली शीळ तशीच ऐकू येईल.
आनंद घारे
मी या जागी चार ओळी खरडल्या आहेत, जमल्यास वाचून पहाव्यात.
http://anandghan.blogspot.com/

जाने कहां गये वो दिन : परवरीश : मुकेश
तेरे मेरे बीच मे कैसा है ये बंधन : एक दुजे के लिये : लता मंगेशकर
मेरे मेहेबूब कयामत होगी :मि एक्स इन बॉम्बे : किशोर कुमार
ये वक्त न खो जाये बस आज ये हो जाये : एस पी बालसुब्रमण्यम

ही चारही गाणी एकाच शिवरंजनी रागात आहेत परंतु ती कुठेच एकमेकंसारखी वाटत नाहीत

दे मला दे चंद्रीके
आणि
सनम तू बेवफा के नामसे मशहूर ना हो जाये.
ही कलावती रागातली गाणी मात्र अगदी एकसारखी वाटतात.

धुंदीत गंधीत प्रीतीत सजणा
हे गाणे आणि
सागर चित्रपटातले
ओ मारीया ओ मारीया..
या ओळी अगदी सारख्याच आहेत.

मस्त गुलाबी थंडीत आठवणींची दुलई पांघरून घ्या .

परिचय मधली बरीच गाणी साउंड ऑफ म्युझीक या चित्रपटातल्या गाण्यांबर बेतलेली (इंस्पायर्ड) होती.
तस पाहीलतर परिचयच, साउंड ऑफ म्युझीक वरुन इंस्पायर्ड होता.
पण कलाकारांचा अभिनय आणि दिग्दर्शकाच दिग्दर्शन मस्त होत त्यामुळे परिचय आपलाच वाटला..

ढापाढापीची वेब साईट.... www.itwofs.com

***************************
प्रातरग्निं प्रातरिंद्रं हवामहे प्रातर्मित्रावरुणा प्रातरश्विना: l
प्रातर्भगं पूषणं ब्रह्मणस्पतिं प्रातः सोममुत रुद्रं हुवेम ll

कहो ना प्यार है या चित्रपटातले
चांद और तारे ....फूल और खुशबू ये तो सारे पुराने है....ताजा ताजा फूल खीला है हम उसके दिवाने है
या गाण्यात या ओळीनन्तर
दादा कोंडकेंच्या चित्रपटातले
"आता सांगु कशी बोलु कशी नाव कुणाच घेऊ कशी."
या ओळी चपखल बसतात.

किंवा
काल रातीला सपान पडल
सपनात आला तुमी न बाई मी गडबडले .
गालावरच्या खुना बगुनी आई म्हनाली काय घडले
या ओलॅए नन्तर
ताजा ताजा फूल खीला है हम उसके दीवाने है
हे असे गाऊन बघा.