अर्निंग इट राइट

धागा आवडला. आमच्या बँकेतला एक अधिकारी एल टी सी ची खोटी बिले पास करून घेऊन पकडला गेला आणि मग निलंबित झाला, शेवट आयुष्यातून उठला ही सत्यकथा माहीत आहे. पकडले गेल्यास असेही होऊ शकते म्हणून त्या भीतीने तरी नीट असलेले बरे.

बाकी मल्ल्याने ९००० कोटी बुडवून मग ४००० कोटी देऊन निसटण्याची ऑफर दिलेली आहे. ५००० कोटीची चोरी तो पचवणार असे दिसते. असल्या चोरांना खरा बडगा दाखवला पाहिजे. गरीब किंवा मध्यमवर्गीयाने केलेली चोरी ही याहून नक्कीच क्षम्य वाटते. जसे की जखमी हरीण शिकार्‍यापासून लपवून साधूने पुण्य केले की पाप हा अवघड प्रश्न आहे तशीच ही बारीक सारीक चोरी वाटते. स्वतः चोरी करण्याबरोबरच टीसीला पैसे खायला घालणे किंवा सर्कारी अधिकार्‍याना पैसे खाऊ घालणे यातही आपण चोरीला अप्रत्यक्ष मदत करत असतो. पण ऐनवेळी होणार्‍या त्रासापेक्षा ते लहान पाप परवडले असेच बहुतेकवेळा होते. होता होईल तो आपण सवयीने असले प्रकार करू नयेत हे मान्यच. पण परिस्थितीमुळे अपरिहार्य झाले तर त्यावर जास्त विचार करून आपले आयुष्य अवघड करून घेऊ नये.

कमी पगारावर काम करणारे बहुतांशी या बाबतीत सज्जन असतात असं दिसतंयाच्या इतकं असत्य विधान दुसरं नसेल. रेल्वे बंद पडली कि मुलुंड हून ठाण्याला जायला रिक्षा वाला २०० ते ५०० रुपये घेतो.
सणासुदीला सुतार, रंगारी वाजवून दीड पट दुप्पट पैसे घेतात. टेलर दिवाळीच्या आत शिवून द्यायला अर्जंट म्हणून जास्त पैसे घेतात.
सरकारी तृतीय आणी चतुर्थ श्रेणीचे कर्मचारी चिरीमिरी किती घेतात त्याचा हिशेब नाही. पोलीस, अबकारी, विक्रीकर जकात "खात्या"तील कर्मचारी याबद्दल बोलायलाच नको. मुंबई पुण्याहून माणूस गावाला गेला कि गाववाला अव्वाच्या सव्वा पैसे मागतात हा सार्वत्रिक अनुभव आहे. वर तुम्हाला काय "दाबून" पैसे मिळतात. थोडेसे आम्हालाही मिळाले तर काय जाते? हीच स्थिती अनिवासी भारतीयांना अनुभवास येते.
मी एक गोष्ट सांगतो --
३३% लोक भ्रष्ट आहेत
६६% लोक संधी न मिळाल्याने प्रामाणिक आहेत
१% लोक संधी मिळूनही प्रामाणिक आहेत.
हे माझे वैयक्तिक मत आहे. विदा मागू नये.
(मागितल्यास मिळणार नाही)

क्रिकेटचा चेहरामोहरा बदलून टाकणाऱ्या केरी पॅकरचे शब्द आहेत (संंमं, त्यातील एका शब्दासाठी माफ करा) - There is a little bit of whore in all of us. Gentlemen, what's your price?
थोडक्यात सांगायचं तर प्रत्येकाची किंमत असते. ५०० रुपयांची लाच न खाणारा माणूस ५०० कोटी रुपये कमवता येत असतील तर तेवढा प्रामाणिक राहील का? ५००० कोटी कमवता येत असतील तरी नाही म्हणेल का? शेवटी प्रत्येकाची किंमत असते आणि स्वतःला कितीत विकायचं हे प्रत्येकजण स्वतः ठरवतो. याला सिनिकल म्हणालात तरी हरकत नाही.

हे प्रवासखर्च आणि बाकीचं काय काय ते जेवढं असतं तेवढच आम्ही देतो पण म्हणून मी प्रामाणिक आहे असं म्हटलं तर खोटंच आहे असं वाटायला लागलय. ;) गेल्या शुक्रवारी भयंकर कंटाळा आला असल्यानं शेवटचा अर्धा तास कसाबसा रेटला.
आजूबाजूला राहणार्‍यांचा एक नाईलाजातून करावा लागलेला व्हॉटस अप गट आहे. तो नवर्‍याच्या फोनवर आहे. (बहुतेक सगळे तेलुगु देसम आहेत ही अनावश्यक माहिती देतीये, काय करणार? सवय जात नाही!)नुकतीच म्हणे कोणतीतरी क्रिकेटची म्याच झाली. लोकांनी वर्क फ्रॉम होम, आजारपणाच्या रजा वगैरे सवलती वापरल्या. आपापल्या बेसमेंटात प्रोजेक्टर लावून भिंतीवर म्याच पाहिली म्हणे! त्याचे फोटू, मध्येच हापिसची खबरबात, तिकडे हापिसात मिटिंगा चालू असताना हिकडे कशी मजा येतिये अशा निरोपांना ऊत आला होता. हे अर्थातच नवर्‍याने सांगितले. त्यावेळी माझी व्यवस्थित जळजळ झाली. म्याचची आवडच नसल्याने ते जाऊ दे, पण वर्क फ्रॉम होम सुविधेचा असा गैरवापर सर्रास करताना पाहते व तरीही त्यांचे व्यवस्थित चालू आहे यामुळे! आमची आहे का हिंमत तसे करण्याची? रोज असले काम मलाच नाही आवडणार पण कधीतरी दमलेल्या अवस्थेत असताना नक्कीच हवेसे वाटेल, अगदी एखादा दिवस का होईना! त्यावरून असे म्हणावेसे वाटते की हे प्रत्येकाचे वेगळे आहे. घरी अठरा विश्वे दारिद्र्ये असताना नोकरीवर असलेला मनुष्य बहुतेक मानेवर खडा ठेवून काम करेल, आहे त्या पैशात भागवेल पण दुसरा तश्या परिस्थितीतला तसाच वागेल असा नेम नाही. कंपनी किती राबवून घेतिये व मानधन योग्य देतिये की नाही यावरही अवलंबून आहे. एकाच कंपनीतील प्रत्येकाचे हे वेगळे असू शकते. कंपन्याही ग्रेट नसतात आणि लोकही! आयटी क्षेत्रातील काही माहित नाही पण इथे मिपावरच अनेक धागे वाचून समजलेल्या कथा आहेत. दिवस रात्र काम करायला लावणे, विकांती बोलावून घेणे, क्लायंटला कमी वेळातील कामाचे वचन देणे, एखादा कर्मचारी परदेशी पाठवायचा असेल तर त्याला डावलून दुसर्‍याला पाठवणे वगैरे. हे वेगळ्या स्वरुपात सगळ्या ठिकाणी चालतं. सध्या आयटीचा बोलबाला असल्यानं ते उदाहरण दिलं. लोकही वर उल्लेख केल्याप्रमाणे किंवा इतर मार्गाने फसवाफसवी करतात.

एक प्रश्न मनात आला - माणूस "बदला घ्यायचा" म्हणून ऑफिसमधे फसवाफसवी करत असेल; पण याचा त्याच्या इतर आयुष्यावर परिणाम होतो का?

जर त्याने ऑफिसबाहेर कुठे भ्रष्टाचार पहिला, तर तो तक्रार करण्याची शक्यता कमी होत असेल. त्याच्यातला सच्चाईचा धीटपणा निघून गेला असेल.

एकूण असं दिसतं की याबाबत आपण मोठ्या प्रमाणात व्हॉटबाउटरी, "त्यांना आगोदर सांगा", "जाओ पहेले उसका साईन लेके आओ" अशा टाईपची लॉजिक्स वापरतो आणि बरंचसं जस्टिफाय करतो. आपल्याहून मोठ्या प्रमाणावर अनेकजण अमुक करतात ही वस्तुस्थिती असली तरी त्या वस्तुस्थितीचा मुख्य वापर आपण आपलं चुकीचं वागणं लीगलाईझ करुन घेण्यासाठी करतो असं म्हणता येईल. मजसहित सर्वांच्याच कॉमेंट्सवरुन एकत्रित दृश्य पाहता आता असं वाटतंय.

या धाग्यात बर्याच लोकांच्या प्रतिक्रिया " त्याने गाय मारली म्हणून मी वासरू मारणे हे समर्थनीय आहे" अशा तर्हेच्या आहेत. त्या त्यांना स्वतःला सुद्धा बर्याच वेळेस पटत नसतात. परंतु मिळणाऱ्या पैशाचा मोह सुटत नाही हि हि वस्तुस्थिती आहे.
इतर काही जणांचे प्रतिसाद चीड किंवा संतापातून आलेले असतात.
आपण लांडी लबाडी न करता राहिल्याने आपले नुकसान होते हे मान्य करण्यासाठी एक वैचारिक अधिष्ठान असणे आवश्यक असते. त्याही पेक्षा आपले सहकारी अशी लबाडी करून आपण किती चलाख आहोत हे दाखवत असताना आपण "बुळे" ठरू हीही एक चिंता त्यात लागून राहिलेली असते.
यामुळे सामान्य माणूस अशी छोटीशी लबाडी करायला धजावत असतो. मूळ स्वभाव चोरीचा नसतो परंतु मोह आवरत नाही.
राहिली गोष्ट कंपनी/सरकार आपल्याला काही सुविधा देत असता त्याचा वापर करण्याऐवजी त्यातून चार पैसे कसे सुटतील हे सामान्य माणूस का पाहतो ई ची कारण मीमांसा सविस्तरपणे नंतर देतो.
क्रुपय माझे प्रतिसाद कोणीही वैयक्तिक घेऊ नये ते सर्वसाधारण आहेत याची क्रुपय नोंद घ्यावी.

गोष्ट १
गोष्ट आहे म्हैसूर धरण बांधले त्यावेळची ! विश्वश्वरय्या सर त्या कामाची संपूर्ण जबाबदारीने काळजी वहात असत, त्या काळात वीजेचा प्रसार फारसा नव्हता, सर रात्री आपल्या मुक्कामी परत आले की मेणबत्ती लावून काही पुस्तकांचा/ कागदपत्रांचा अभ्यास करीत आणि तासाभाराने ती मेणबत्ती विझवून दुसरी मेणबत्ती पेटवून आणखी वाचन करीत. हे रोज पहात असलेल्या त्यांच्या नोकराच्या ध्यानात आले. एक दिवशी त्याने हिम्मत करुन विचारले की सर , तुम्ही असे का करता ? सरांनी टाळाटाळ केली पण आता नोकराची भीड चेपली होती आणि औत्सुक्य ही होतेच ! फारच पाठपुरावा केल्यावर सरांनी सांगितले , अरे, घरी आल्यावर मी सरकारी कागदांची पहाणी करत असतो, ते काम मी शासकीय खात्याचे मेणबत्ती वापरुन करत असतो. नंतरचे वाचन हे माझ्यासाठी , माझे ज्ञान वाढवण्यासाठी असते , त्यासाठी मी माझी मेणबत्ती वापरतो. आले का तुझ्या लक्षात?
Government work is God's work !

गोष्ट २

चिनुच्या दप्तरात एकसारख्या ४ शिस्पेन्सीली दिसले, स्वाभाविकपणे बाईनी थोडे दरडावून विचारले, चिनू , इतक्या पेन्शीली तुझ्याकडे कश्या आल्या? कोणाकडच्या न विचारता घेतल्यास की काय ?, चिनु रडतच घरी गेला.
दुसर्‍या दिवशी शाळेत चिनुचे बाबा ! बाई त्यांना म्हणाल्या, अहो , याने कोणाकडून आणल्या कोणास ठाऊक ? वाईट सवय लागू नये ,म्हनून मी ओरडले त्याला !
बाबा निरागसपणे म्हणाले , " छे हो म्याडम , तो नाही तसा, तुमचा गैरसमज होतो आहे ! परवा मीच आमच्या ऑफिसमधून दोन बॉक्स आणलेत , त्यातल्याच आहेत त्या पेन्शीली , आमचा चिनू नाही करणार चोरी वगैरे !"

उदा: भारतात कार्यालयात काम करताना काम एके काम करणारे लोक युरोपात जेव्हा काम करू लागतात तेव्हा फरक जाणवतो. आरामात अधे मध्ये कॉफी सिगारेटचे ब्रेक घेत, सारखे काहीतरी ऑनलाईन पाहात आणि टाईमपास करत काम करताना वर भारताच्या ८-१० पट पगार घेताना वाटते की हे काम नैतिकतेने करतोय की पुर्वीचे. दुसरी बाजू पाहीली की वाटते काम करुन घेण्यात या कंपन्यांची नैतिकता आहे की भारतीय?

काही बाबतीत आपण असलेली परिस्थीती आणि मानसिकता ही कारणीभूत ठरत असावी.

एक कीस्सा. इकडे नवीन असतना आमचा हे पाहीले की सार्वजनिक वाहनतळावर गाड्या लावण्याचे पैसे भरुन त्याची पावती काचेच्या आत ठेवावी लागते. पण ती कोणी सहसा तपासायला येत नसत. मग अशीच गाडी लावायला चालू केली. आणि सहकार्‍याला पैसे भरताना पाहून सल्ला दिला की कोणी पाहत तर नाही. त्यावर तो म्हणाला ''Its my responsibility to pay for the things which I use''.
हे ऐकल्यानंतर मन इतके पालटले की त्यापुढे मी कधीही वाहनतळावर फुकट गाडी लावली नाही.

आजूबाजूला बहुसंख्य लोक असे असतील तर आपली पण नैतिकता बदलू शकते.

''Its my responsibility to pay for the things which I use''.

अगदी बरोबर, म्हणूनच आपण उपनगरी लोकलच्या प्रवासात तिकिट काढूनच प्रवास करतो.

लेखातील मताशी सहमत आहे. मात्र ती मर्यादा प्रत्येकाची सब्जेक्टिव्ह दिसते. १०० चा कॅब रेट लावून प्रत्यक्षात बसने जाणे मला चुकीचे वाटते, पण त्याचे रॅशनलायझेशन करणारे माझे मित्र एरव्ही एकदम "नॉर्मल" आहेत - म्हणजे चोर्‍या मार्‍या वगैरे करत नाहीत :). मग त्यांना हे का योग्य वाटते हे समजावून घेतल्याशिवाय जज करणे चुकीचे होईल.

याउलट इथे अनेकांचा सूर असा गैरफायदा न घेणारे तो 'घाबरून' घेत नसतात असा आहे. मी अनेक जण पाहिले आहेत (सुबोध खर्‍यांच्या स्टॅट मधल्या १% वाले) की जे तत्त्व म्हणून जो पैसा आपल्या हक्काचा नाही तो घेत नाहीत. मी त्यात येतो की नाही हे लिहीणे महत्त्वाचे नाही. येतो लिहीले तर उगाच बढाई वाटेल, येत नाही लिहीले तर उगाच विनय वगैरे, तेव्हा जाउदे :). पण अनेक जण माझ्या ओळखीत आहेत.

मात्र उच्च मध्यमवर्गीयांचा याबाबतीतील कद्रूपणा मला कधीच समजलेला नाही. आमच्या पहिल्या कंपनीत गणवेश असे. तेथे वर्षाला २ का ३ हजार रूपये पावती दिल्यावर त्या गणवेशाचे कपडे व शिलाई करता मिळत. तेव्हाच्या हिशेबाने ते असे ५-६ तरी ड्रेस घेण्याइतके होते. पण आमच्या कंपनीतील अनेक "ऑफिसर" लोक खोट्या पावत्या दाखवून वैयक्तिक कपडे त्यातून वसूल करत व वर्षभर दोन गणवेश ड्रेस कसेबसे पुरवत. हे लोक एरव्ही सज्जन होते. कंपनीचे पगारही तेव्हा कंपनीतील सर्वात खालच्या पदावर असलेल्यालाही किमान मध्यमवर्गीय जीवन जगता येइल इतके चांगले होते. 'घे की लेका चार ड्रेस युनिफॉर्म चे, बाकी पैसा जाउ दे. कंपनी काही तुला कमी देत नाही पगार' असे एक दोघांना म्हणून पाहिले होते. पण समाज असा बदलत नाही :)

सगळ्यात डोक्यात जायचे म्हणजे छोट्या असाइनमेण्ट्स वर अमेरिकेत जाउन येणारे लोक. यांच्याभोवती एक 'ऑरा' असे. मात्र परत आणलेले डॉलर्स रूपयांमधे कन्वर्ट करायच्या वेळेस दीनवाणे होउन यातले अनेक लोक जास्त रेट देणार्‍यांना शोधत. कारण यांच्या कनेक्शन्स मधे काही लोक असे होते जे बँकेपेक्षा जास्त रेट ने बदलून देत. नक्कीच बेकायदा असणार तेव्हा. हा फरक बहुधा २-३ रूपयांचाच असे.

आपल्याला कंपनी किंवा सरकार काही सोयी उपलब्ध करून देते त्याचे कारण आपण त्याचा लाभ घ्यावा अशासाठी आहे. कंपनी किंवा सरकारी कार्यालये वातानुकुलीत असतात याचे कारण तापमान जर अनुकूल असेल तर आपली कार्यक्षमता वाढते. आपल्याला टैंक्सीचे भाडे दिले जाते ते बसला लटकत येण्यासाठी नाही तर आरामात कार्यलयात येऊन जास्त कार्यक्षमतेने काम करण्यासाठी.
माझी दोन वर्षे नोकरी झाली असताना एक आमचे वरिष्ठ डॉक्टर मला म्हणाले होते कि If "you" are not comfortable you cant make "your patients" comfortable. हे वाक्य मी आजही सतत आठवत राहतो. ( ती एक वेगळी कहाणी आहे ते परत केंव्हातरी)
याचे एक टोकाचे उदाहरण-- म्हणजे ठाण्यातील कामगार न्यायालयाचे कार्यालय इतके टिचके होते कि तेथील न्यायाधीश महाराजांना बसण्यासाठी मन अवघडून बसावे लागे. याचा सूड म्हणून एका न्यायाधीशांनी एक वर्षभर एकाही खटल्याचा निर्णय दिला नव्हता.
हीच परिस्थिती सर्वांची आहे. तुम्ही जर कामाची सुरुवात उत्साहात करू शकत नसलात तर तुमची कार्यक्षमता ५०% हून कमी होऊ शकते.
तुमची कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी दिलेल्या सुविधातून तुम्ही चिंधीचोरपणे चार पैसे वाचविले तरी आयुष्याच्या शेवटी तुमच्या लक्षात येईल कि हा पैसा तुम्हाला वर घेऊन जाता येणार नाही. आज त्याच उपभोग घ्याल तर सुखी राहाल.
पण लक्षात कोण घेतो.
प्रामाणिक पणाचा दूरचा विचार केला असता फायदाच होतो असा माझा अनुभव आहे. २००० सालापासून मला रेल्वेच्या वातानुकुलीत प्रथम वर्गाचा प्रवास करण्याची सुविधा उपलब्ध होती. तेंव्हापासून २००६ ला निवृत्त होईपर्यंत मी न चुकता (कुटुंबासोबत वर्षात एकदा) आणि कामासाठी सर्व वेळेस वातानुकुलीत प्रथम वर्गाने प्रवास करीत असे. त्याचे पैसे घेऊन वातानुकुलीत तिसर्या वर्गाने किंवा साध्या दुसर्या वर्गाने कधीही प्रवास करण्याचा दळभद्री पण केला नाही. पुढे जेंव्हा लष्कराविरुद्ध न्यायालयात खटला दाखल केला तेंव्हा लष्कराच्या दक्षता ( vigilance) विभागाने माझे सगळे क्लेम तपासून पाहिले होते. ( हे मला माझ्या संरक्षण लेखा नियंत्रक कार्यालयातील एका रुग्णाने सांगितले होते.) अर्थात मला घाबरण्याचे काहीच कारण नव्हते. शिवाय निवृत्त झाल्यावर मला एवढी सुती मिळणे शक्य नसल्याने आता वातानुकुलीत प्रथम वर्गाने प्रवास करण्यापेक्षा विमानाने जाणे वेळेच्या दृष्टीने "परवडते"
एखादा माणूस लटपटी खटपटी करून चार पैसे वाचवून चिन्धीगिरी करतो आणि इतरांना फुशारक्या मारून सांगतो कि मी इतके पैसे वाचवले तेंव्हा बर्याच वेळेस मला मोराची आठवण येते. मोर जेंव्हा पिसारा उभारून डौलात लोकांना दाखवायला नाचतो तेंव्हा त्याचा पार्श्वभाग उघडा पडलेला असतो.
एकच आयुष्य मिळाले आहे. सुखात जगा.
पैसा आयुष्यात मिळून जातो.
गेलेला वेळ आणि दुखावलेली माणसे परत येत नाही.

काहींनी लावून धरलेली विषयांतरं, क्षुद्र अवांतरं पाहिल्यावर ही म्हण आठवली. 'लोकां सांगे ब्रह्मज्ञान स्वतः कोरडे पाषाण.'

ट्रेनिंगला अलेला एक सिनियर डॉक्टर मला बोलली ....

दोन नोकर्‍या करुन तुम्ही लेबर वर्क करताय. मी एक नोकरी करते व एक एन जी ओ चालवते. एन जी ओ ला सरकारी मदत मिळते.

असु दे

ट्रेनिंगला अलेला एक सिनियर डॉक्टर मला बोलली ....
तोती डॉकटर पण असेच दोन रुप घेवुन ट्रेनिंगला आलीय काय?

कसं?
नैतिक व कायदेशीर यात गफलत करुन संभ्रमित वातावरण निर्माण करण्याचा प्रयत्न हा पाप लागेल, देव कोपेल याची आठवण देऊन गेला.
वेभ ने नक्की कसला अभ्यास करुन हे पाल्हाळ लावले वा मालक/नोकर भूमिका नेमकी कळत नाहीं,
जे कायदे आहेत त्याचा प्रासंगिक अर्थ शाबित करुन गुन्हेगार ठरतो किंवा आरोपी सुटतो तेव्हा निर्णय देणारा नैतिकतेत दोषी ठरुनही कायदा रुपी थोर दिसतो (सलमान खान -पदपथ ठोकर प्रकरण).
पुढे जाऊन पाहिल्यास आजच्या दुष्काळी परिस्थितित शहरी जनतेने आंघोळ (काही वीर दिवसातनं २ दा करतात- फ्रेश वाटण्यासाठी) करण्याचे/टाळण्याचे तसेच इतर बाबीत पाणी /वीज व इतर सामयिक वस्तू वापराचे/आचरणाचे काही निर्बंध स्वतः वर घातलेत का? हा सार्वजनिक जीवनातील व्यवहार समाजातिल अपप्रवृत्तीना दुर्लक्ष करण्याचा शहाणपणा हा स्वतःला वेगळे समजणे व दुस-याना तुच्छ लेखण्याचा प्रकार जास्त वाटला. सामाजिक परिवर्तन हे कठोर आचरण, तपस्या व परिश्रमांती फक्त सुरु होते संपन्न होण्यास एक आयुष्य पुरे पडत नाहीं हे अनेक ध्येयवेड्या व्यक्तिमत्वांचा आढावा घेतल्यास आपल्या ध्यानी येते. अन्यथा क्रियेविना वाचाळता व्यर्थ!
एका चळवळीच्या प्रतिक्षेत

करायचीच असेल तर दरोडे घालावेत, चिंधीचोरगिरी फार वाईट