मला आवडलेले संगीतकार :– 3 अनिल बिश्वास

प्रश्न आवडला. लेखकाने त्याला आवडलेल्या संगीतकारांविषयी लेखमाला लिहीण्याचे ठरवलेले असल्याने, वास्तविक अमुकच संगीतकार का, तमुक का नाही असा प्रश्न गैरलागू आहे. तरीही प्रश्न उरतोच! त्याविषयी मी माझे काही निरीक्षण नोंदवतो.

सर्वसाधारणपणे जुने (म्हणजे १९९० च्या अगोदरचे) हिंदी चित्रपटसंगीत आवडणार्‍यांचे अगदी ढोबळमानाने दोन वर्ग पडतात. पहिला, त्यांतील लोकप्रिय संगीतकारांची गाणी आवडणारा, सामान्यजन. ह्यांना शंकर जयकिशन, ओ. पी., चित्रगुप्त, लक्ष्मी- प्यारे, नौशाद, एन. दत्ता, एस. डी. बर्मन, आर. डी. बर्मन ह्यांची गाणी प्रामुख्याने आवडतात, त्याचबरोबर मदन मोहन, जयदेव, रोशन ह्यांचीही. ह्या वर्गातील श्रोत्यांची आवड लोकप्रिय गाण्यांच्या भोवती फिरत असते. मी ह्या वर्गात मोडतो. तेव्हा उदा. शंकर जयकिशन म्हटले, की माझ्या कानांत आवारा, बसंत बहार, अनाडी, दिल तेरा दिवाना, असली नकली, प्रोफेसर, कठपुतली, दिल अपना और प्रीत पराई, छोटी बहेन, आशिक, एक दिल और सओ अफसाने, संगम... इत्यादी गुंजू लागतात.

पण श्रोत्यांचा दुसरा वर्ग 'रसिकां'चा. ह्यांना एकतर असले लोकप्रिय काही आवडत नसते, ते त्यांना हिन दर्जाचे वाटत असते. त्यतील काही त्यांनी आवडलेले आहे असे म्हटले तरी ते इतके कोपर्‍यातले असते, की ज्याचे नाव ते! हे शंकर- जयकिशनचा उल्लेख बहुधा फक्त 'काली घटा' च्या संदर्भात करणार. ते संगीत चांगले होते हे कबूल, पण ते काही त्यांचा ठसा असलेले संगीत नव्हते, असे माझ्यासारख्या 'सामान्याचे'मत. ह्यांचे कान तिमीर बर्मन, हंसराज बहेल, सज्जाद हुसैन, वसंत देसाई, अनिल बिश्वास, बुलो सी. रानी अशा 'दिग्गजां'च्या संगीतात डुबलेले असतात. त्यातही थोडी गोची अशी, की, उदा. हंसराज बहेल म्हटले की मला त्याची लताची दोन झणझणीत अशी 'हाये जिया रोये' व 'जब रात नही ढलती' अशीच (व इतकीच) गाणी आठवतात. असे म्हटल्यावर हे दुसर्‍या वर्गातील दिग्गज आपणांस त्याची कुठलीतरी तिसरीच कोपर्‍यात पडलेली गाणी आपल्या तोंडावर फेकतात. सुधीर फडके म्हटले की (हिंदी चित्रपट संगीताच्या संदर्भात)माझ्यासारख्या पहिल्या वर्गातील व्यक्तिस 'लौ लगाती' व 'ज्योति कलश झलके' आठवावे. मग ही दुसर्‍या वर्गातील मंडळी आपल्याकडे मेलेल्या झुरळाकडे पाहात, 'अरे तू, मालती माधवमधील 'बांध प्रीति फुलडोर' चा गजर करतात! वास्तविक मला हे गाणे अत्यंत सामान्य वाटते. तीच बाब हंसराज बहेलच्या अनेक इतर गीतांची! ती मी अगदीच ऐकली नाहीत असे नव्हे, पण ती सामान्य वाटली व म्हणूनच ती लोकप्रिय झाली नाहीत असे वाटत राहिले.

आता इथेच पहा. सी. रामचंद्रांच्या लेखात 'आझाद' च्या एकही (माझ्या मते भन्नाट) गीताचा उल्लेख नाही, नवरंग नाही, लालाभाउंची अजरामर ढोलकी वाजलेल्या, 'अमरदीप' मधील 'मेरे मन का बावरा पंछी' चा उल्लेख नाही. बहुरानीतील लताच्या दोन्ही गीतांचा ('बलम अनाडी मन भाये', 'मै जागू सारी रैन') नाही. ही सगळी लोकप्रिय गाणी होती, तेव्हा ती लोकांच्या नजरेसमोर होती, तेव्हा त्यांना वगळून कोपर्‍यातील कुठच्यातरी गाण्यांचा उल्लेख जरूर आहे! तीच गोष्ट अनिल बिश्वासवरील लेखाची. तिथे 'तराना' च्या एकाही गीताचा उल्लेख नाही, 'इंतजार और अभी' चा नाही!

थोडक्यात असे लेख, अशा रसिकांबरोबरील चर्चा आमच्यासारख्या वर उल्लेखिलेल्या 'प्रथम वर्गातील' सर्वसामान्यांसाठी नव्हेतच! ते तसे 'रसिक' होण्याचे भाग्य आमच्या नशिबी नाही, काय करायचे?

ह्या वाक्याचा सरळ अर्थ हा की बदलत्या काळाशी सदर संगीतकार जुळवून घेऊ शकला नाही. त्याचे संगीत (एकेकाळी खरोखरीच प्रगल्भ व थोर होते) पूर्वी होते तिथेच राहिले, सांचलेल्या डबक्यासारखे. संगीतातील नवीन प्रवाह त्याच्यापर्यंत आले नाहीत. ज्यांनी ते जाणाले व जोपासले, ते पूर्वीइतकेच कार्यरत राहीले (नव्या दमाचे गुणी संगीतकार आता पटलावर आले, तरीही). ज्यांना हे जमले नाही, ते बाजूला फेकले गेले.

पण होते काय, हे असे 'सेल-बाय' डेट झालेले संगीतकार स्वतःचा एक मोठा चाहता वर्ग बाळगून असतात, ते त्या चाहत्यांसमोर मग असली काही वक्तव्ये करतात, त्यात मग ते इतरांनाही दोष देतात. हे त्यांचे भक्तगण ते उचलून धरतात, त्यातून असली वाक्ये आपणांसमोर येतात.

असेच अजून एक भंपक विधान (जे अनिल बिस्वास ह्यांच्या संदर्भात नव्हे, पण इतर काही संगीतकारांच्य संदर्भात) केले जाते ते म्हणजे 'त्यांना वाद्यांचा गोंगाट आव्डत नसे, तेव्हा ते निवडल दोन अथवा तीन वाद्ये घेऊनच त्यांची गाणी रचत'. हिंदी चित्रपट संगीताच्या संदर्भात (जिथे रेकॉर्डिंगसाठी पैसा बर्‍यापैकी उपलब्ध असायचा), ह्याचा सरळ अर्थ, सदर संगीतकाराकडे गुणी माणासे गोळा करून त्यांच्याकडून काम करून घेण्ञाची कुवत नव्हती. ती ज्यांच्यात होती, त्या अनेक गुणी संगीतकारांनी अनेकविध वाद्यांच्या साथीने नटलेले संगीत आपणंस बहाल केले. ही माणसे institutions होती. ह्याउलट हे 'दोन अथवा तीन' वाद्ये घेऊन 'गोंगाट न करणार संगीत देणारे' ह्याबाबतीत अपुरे होते.

"बंगाल्यांचा सांस्कृतिक इतिहास सुरू होतो रविंद्र संगितापासूनच. जेमतेम शंभर-सवाशे वर्षांचा इतिहास तो! त्यापूर्वीचे काय आहे त्यांच्याकडे सांगण्यासारखे? आमच्याकडे कलिंग साम्राज्यापासूनचा लढवय्या इतिहास आहे, ओडिसी नृत्यशैलीसारखी स्वतंत्र नृत्यशैली आहे. ते सांस्कृतीकदृष्ट्या दरिद्री लोक आहेत!"

- वरील मते माझ्या एका ओडिसी मित्राची.

.