किशन बिहारी नुर...१

'पण जे मुस्लिम नाहीत अन तरिही उर्दू भाषेत पारंगत आहेत असे शायर' हे अश्फाक यांना म्हणायचे आहे.

ते चांगले कळले. आणि यातील 'मुस्लिम नाहीत अन तरीही' या भागाबद्दल तीव्र आक्षेप आहे. 'मुस्लिम नसूनही' यात काही विशेष आहे असे वाटत नाही. 'उर्दूवर (किंवा कोणत्याही भाषेवर) प्रभुत्व असणे' ही विशेष गोष्ट असली तरी.

पण माझे बरेचसे उत्तर भारतिय मित्र मैत्रिणी जे हिंदू आहेत त्या पैकी काहींचे प्राथमिक शिक्षण उर्दू भाषेत झाले आहे.

नेमका मुद्दा!

अन साधारण पणे मुस्लिम लोकांची मातृभाषा ही ठोबळ पणे अथवा ठसठशीतपणे उर्दूच असते.

अनेक मुसलमानांची मातृभाषा उर्दू असू शकते हे मान्य आहे, परंतु तरीही हे विधान सरसकटपणे लागू असण्याबद्दल साशंक आहे. पण जरी तूर्तास ते मानले, तरी त्याने काहीही सिद्ध होते असे वाटत नाही.

उर्दू जुबान की नजाकत, नुद्रत, अदब, रवानी, शाही अदब और गुफ्तगु करने का अंदाज मुसलमानोंमें दिखाई देता है क्युं की यह जुबान उनकी मादरी-जुबान है, मुसलमान उर्दू अल्फाजोंको और लफ्जोंको आसानी से समझते है... कुछ समझे जनाब ??

उर्दूचे उपरोल्लेखित नजाकतादि गुण समजण्यासाठी मुसलमान असण्याची आवश्यकता आहे असे वाटत नाही. हे गुण समजू शकणारे आणि वाखाणणारे अनेक बिगर-मुस्लिम असावेत (मग भले ते स्वतः शायरी करत असोत वा नसोत). पैकी काही साहित्यिकही असावेत. उर्दू साहित्यात किंवा काव्यात गती नसल्यामुळे फारशी नावे फेकू शकणार नाही, परंतु खुशवंत सिंह किंवा पाकिस्तानचे सर्वात पहिले राष्ट्रगीत खुद्द कायदेआझमांच्या विनंतीवरून रचणारे (त्याकाळी) लाहोरस्थित उर्दू कवी जगन्नाथ आझाद हे मुस्लिम होते असे वाटत नाही.

यात खोच अशी आहे, की साधारणतः उत्तरप्रदेशापासून (किंवा कदाचित काही अंशी बिहारपासूनसुद्धा - नक्की खात्री नाही) ते पश्चिम पंजाबपर्यंतच्या पट्ट्यात उर्दू भाषा बर्‍याच अंशी प्रचलित आहे, एवढेच नव्हे, तर या पट्ट्यात दीर्घकाळपर्यंत उर्दू साहित्याची आणि काव्याची परंपरा होती, तिला प्रतिष्ठा होती, आणि कदाचित काही अंशी अजूनही आहे. या भागातून अनेक चांगलेचांगले उर्दू साहित्यिक आणि कवी झाले, त्यात अनेक मुस्लिम होते तसेच बिगरमुस्लिमसुद्धा होते. (अधिक माहितीअभावी नावे फेकू शकणार नाही; क्षमस्व.) आणि विशेषकरून स्वांतंत्र्यपूर्व काळात ज्या इलाख्यात राज्यकारभाराकरिता नेटिवांची सामान्य संपर्कभाषा ही उर्दू (किंवा उर्दूशी अतिशय जवळीक साधणारी आणि लिपीसाधर्म्यही असणारी हिंदुस्थानी) होती आणि रहिवाशांत मुस्लिम आणि बिगरमुस्लिम दोन्ही मोठ्या प्रमाणात होते, त्या काळात यात आश्चर्यजनक असे काही नव्हते. (पंजाबात - विशेषतः पंजाबच्या आज पाकिस्तानात असलेल्या भागात - अनेक चांगले उर्दू साहित्यिक झाले आणि त्यांत अनेक हिंदू व शीखही होते असेही ऐकलेले आहे. पुन्हा, माहितीअभावी अधिक तपशील पुरवू शकणार नाही.)

यात प्रश्न धर्माचा नाही, मातृभाषेचाही नाही, तर भाषेतील रसाचा आणि भाषेशी परिचयाचा आहे. ज्यांना असा परिचय होता किंवा परिचयाची संधी होती, जे त्या वातावरणात वाढले आणि ज्यांना त्या भाषेत आणि शायरीत रसही होता, ते चांगले शायर बनले. यात त्यांच्या मुस्लिम असण्यानसण्याचा काहीही संबंध नाही.

उलटपक्षी, अनेक मुसलमानांचा उर्दूच्या कोणत्या ना कोणत्या रूपाशी मातृभाषा म्हणून किंवा अन्य स्वरूपात संबंध असेलही, पण त्यामुळे उर्दूच्या उपरोल्लेखित नजाकतादि गुणांशी त्यांचा सरसकटपणे बाय डिफॉल्ट संबंध असतो किंवा ते ते सरसकटपणे अधिक चांगल्या रीतीने समजू शकतात, हे जरा धाडसी विधान आहे. भेंडीबाजारच्या सामान्य मुसलमानांत किंवा हैदराबादच्या सामान्य दख्खनी मुसलमानांत नेमके कशा प्रकारचे उर्दू बोलले जाते, याचीही थोडीफार कल्पना आहे. पण तो वेगळा विषय आहे. असो.

तसेही, 'मुसलमानांची भाषा उर्दू आहे' किंवा 'उर्दू ही मुसलमानांची भाषा आहे' हे दोन्ही गैरसमज आहेत. (आणि निदान काही अंशी तरी हे गैरसमज राजकीय कारणांकरिता सोयिस्करपणे वापरले आणि पसरवले गेल्याचा इतिहास आहे.) एक म्हणजे भाषांमध्ये 'हिंदू भाषा', 'मुस्लिम भाषा', 'तमक्या धर्माची/जातीची भाषा' असे काहीही नसते. मग भलेही ती भाषा बोलणारांपैकी बहुसंख्य लोक एका विशिष्ट धर्माचे अथवा जातीचे असोत. दुसरे म्हणजे, भारतीय उपखंडातील मुसलमानांची भाषा उर्दू आहे हेही सरसकटपणे खरे नाही. (ती तशी आहे हा बॅ. जीनांचा कळीचा मुद्दा होता, आणि त्यानुसार 'उर्दू आणि फक्त उर्दू हीच पाकिस्तानची राष्ट्रभाषा राहील, आणि हे न मानणारे राष्ट्राचे शत्रू आहेत' अशी ठाम भूमिका त्यांनी घेतल्याबद्दल वाचलेले आहे. परिणाम काय झाले ते आपण पाहतोच. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर थोड्याच अवधीत पूर्व पाकिस्तानात याला कडकडीत विरोध करणारी आंदोलने सुरू झाली. किंबहुना पूर्व पाकिस्तानातील असंतोषाच्या प्रमुख कारणांपैकी 'उर्दू भाषा लादणे' हे एक होते. असो.) तमिळनाडूतील किंवा केरळमधील बहुसंख्य मुसलमानांची भाषा ही तमिळ किंवा मलयाळम असावी, आणि उर्दूचा गंध त्यांपैकी (असलाच तर) फार थोड्यांना (आणि तोही मोडक्यातोडक्या स्वरूपात) असावा.

सरतेशेवटी, 'अमूकतमूक हा बिगरमुस्लिम असूनही उत्तम उर्दू शायर आहे' या वाक्यात जी 'बिगरमुस्लिमांकडून सामान्यतः उर्दूवर प्रभुत्वाची अपेक्षा नसते' छापाची अर्थच्छटा आहे, ती खटकणारी आहे. (ती तथ्यास धरून नाही, ही बाब वेगळीच.) उर्दूवर किंवा उर्दूवरील प्रभुत्वावर कोणत्याही समाजाची मक्तेदारी नाही. इतर कोणत्याही भाषेवर किंवा तिच्यावरील प्रभुत्वावर किंवा प्रभुत्वाच्या अभावावर कोणाची मक्तेदारी नाही, त्याचप्रमाणे. ('उर्दूच्या नजकतीची मुसलमानांना नैसर्गिक जाण असते' हे 'संस्कृतच्या गोडव्याची ब्राह्मणांना नैसर्गिक जाण असते' किंवा 'ब्राह्मणांचे उच्चार निसर्गतःच शुद्ध असतात (पक्षी: इतरांचे नसतात)' याइतकेच - आणि अशी विधाने केली गेलेली ऐकलेली आहेत आणि असे गैरसमज प्रचलित असल्याबद्दल कल्पनाही आहे - बिनबुडाचे वाक्य आहे. आणि म्हणूनच 'अमूकतमूक बिगरमुस्लिम असूनही उत्तम उर्दू शायर आहे', हे आक्षेपार्ह वाटते. थोडक्यात, 'तेथे पाहिजे जातीचे' छापाचे विधान.)

समांतर उदाहरण द्यायचे झाल्यास, डॉ. यू. म. पठाण हे मराठी संतवाङ्मयाचे अभ्यासक आहेत, आणि या क्षेत्रातला त्यांचा अधिकार निर्विवाद आहे. त्यांचा या विषयातील व्यासंग आणि अभ्यास वाखाणण्याजोगा आहे. परंतु उद्या जर कोणी 'ते मुसलमान असूनही त्यांचा मराठी संतवाङ्मयाचा अभ्यास वाखाणण्याजोगा आहे' असे विधान केले, तर ते केवळ अन्याय्यच नव्हे, तर त्यांच्यासाठी अपमानास्पद ठरेल असे मला वाटते. त्यांचा व्यासंग किंवा त्यांचा अभ्यास हा व्यासंग किंवा अभ्यास म्हणून वाखाणण्याजोगा आहे. त्यात त्यांच्या मुसलमान असण्याचा काही संबंध येत नाही, आणि त्यांचे व्यक्तिगत आयुष्यात मुसलमान असणे हा त्या व्यासंगात कोणत्याही प्रकारे 'हँडिकॅप' मानता येऊ नये (तसा 'हँडिकॅप' मानणे हे डॉ. पठाणांकरिताच नव्हे, तर समस्त मुसलमान समाजाकरिता अपमानास्पद आहे.), की जेणेकरून त्यावर मात करून हा व्यासंग केल्याने तो विशेष कौतुकास्पद ठरावा. तसेच आहे हे.

पंगा साहेब तुम्ही खरेच खोडसाळपणा करत आहात असे दिसते

उलट मी मूळ प्रतिसादातील जे वाक्य अधोरेखित केले, त्यात काहीसा अन्याय्य आणि अपमानकारक सूर मला जाणवला. तो जाणूनबुजून तसा नसावा, कदाचित अज्ञानापोटी किंवा पूर्वग्रहापोटी किंवा निव्वळ विचारपद्धतीच्या सवयीपोटी असावा (जे समर्थनीय नसले तरी असे होणे हे नैसर्गिक आणि मानवी आहे) असे वाटले, म्हणूनच सौम्य शब्दांत शंका व्यक्त केली.

असो.