रोझा पार्क्स

आज सकाळी गुगल वरच्या लोगोने माझं लक्ष वेधलं. रोझा पार्क्स ने एका छोट्याश्या कृतीने कित्येकांच्या जीवनात फार मोठा बदल घडवून आणला. त्याला आज ५५ वर्ष झाली. बर्‍याच जणांना रोझा पार्क्स हे नावही माहित नसेल कदाचित, (मी अमेरिकेत येण्यापूर्वी मला तरी माहित नव्हतं) म्हणून हा प्रपंच.

-------------------------

रोझा पार्क्स
(जन्म: ४ फेब्रुवारी १९१३ मृत्यू: २४ ऑक्टोबर २००५)

रोझा लुईस हे तिचं पाळण्यातलं नाव. अगदी सामान्य गरीब घरात रोझाचा जन्म झाला. रोझा जेमतेम दोन वर्षांची असताना तिच्या आई-वडिलांचा घटस्फोट झाला. तिची आई छोट्या रोझाला व तिच्या भावाला घेऊन तिच्या आजोबांच्या कडे राहायला लागली. तिची आई लेओना शिक्षिका असल्यामुळे ११ वर्षांपर्यंत रोझाचं शिक्षण घरातच झालं. नंतर ती मुलींसाठी असलेली मोन्टगमरी औद्योगिकी शाळेत जाऊ लागली. तिथे मिळालेल्या शिक्षणाचा तिच्या विचारांवर पगडा होता. ह्याच विचारांमुळे तिचं पुढचं आयुष्य असामान्य झालं.

रोझाने पुढील शिक्षण घेण्यासाठी कॉलेजमध्ये नाव घातले पण लवकरच तिच्या आजीची देखभाल करण्यासाठी तिला कॉलेज सोडावे लागले. नंतर ती तिच्या आईची काळजी घेत तिच्याजवळ राहात होती. तिथेच रेमंड पार्क्स नावाच्या तरुणाशी तिचं लग्न झालं. रेमंडचं त्या गावात एक छोटं सलून होतं. त्या काळी अमेरिकेत कृष्णवर्णी लोकांना आजच्यासारखे समान हक्क नव्हते. लहानपणापासून मिळालेली अन्यायपूर्ण वागणूक, जागोजागी झालेला अपमान आणि पदोपदी जाणवणारा कृष्णवर्णीय लोकांबद्धलचा तिरस्कार रोझाला फार अस्वस्थ करत असे. रोझा आणि रेमंड दोघेही "राष्ट्रीय कृष्णवर्णीय प्रगती मंडळ" (National Association for the Advancement of Colored People, NAACP) चे कार्यकर्ते होते.

रोझा एका दुकानात शिवणकाम करून घर चालवायला मदत करत असे. दररोज बसने प्रवास करून ती कामावर जात असे.
त्या काळी कृष्णवर्णी लोकाना बसण्यासाठी बसमध्ये फक्त पाठीमागे काही बाक असत. बसचे भाडे भरण्याचा डबा पुढे ड्रायव्हरच्या शेजारी ठेवलेला असे. अश्या वेळी जर एखादा गोरा माणूस अगोदरच बसमध्ये पुढे बसलेला असेल तर कृष्णवर्णीयांना प्रथम भाडे भरून, बस मधून उतरून, पुन्हा मागच्या दाराने बस मध्ये चढावे लागे. बरेचदा काही ड्रायव्हर त्यांना मागच्या दाराने चढण्याआधीच बसचे दार बंद करून बस पुढे घेऊन जात. जर बसमध्ये जास्त गोरी लोकं असतील तर ड्रायव्हर कृष्णवर्णीयांना उठवून त्यांची जागा गोर्‍यांना देत असे.

१ डिसेंबर १९५५ च्या दिवशी, कामावरून दमून भागून रोझा बसने घरी परतत होती. ड्रायव्हरने काही गोर्‍या लोकांना जागा व्हावी म्हणून तिला व आणखी ३ कृष्णवर्णी लोकांना उठायला सांगितले. बाकीचे ३ जण निमुटपणे उठले पण रोझाने उठायला ठाम नकार दिला. पोलिसांनी रोझाला पकडून जेल मध्ये टाकले. त्या संध्याकाळी जामीना वर तिची सुटका झाली. पण इथून कृष्णवर्णीयांच्या लढ्याला एक जबरदस्त वळण लाभलं. तिने जे केलं ते फार विचारपूर्वक वगैरे केलं नव्हतं, पण त्या क्षणी ती स्वत:च्या हक्कासाठी ठाम राहिली. तिला दररोज होणाऱ्या अपमानाचा व मिळणाऱ्या अमानवी वागणुकीचा संताप आला होता. बसमध्ये उठण्यास नकार देणारी ती पहिलीच व्यक्ती नव्हती, पण जेव्हा ती घटना तिच्या बाबतीत घडली, तेव्हा तिने तो लढा तिथेच संपवला नाही. तत्कालीन कृष्णवर्णी नेत्यांना तिच्यामध्ये एक नवं निष्कलंक नेतृत्व दिसू लागलं.

बसेस वर बहिष्कार टाकण्याचे आवाहन करणारी जवळ जवळ ३५००० हेन्डबिलं छापून वाटण्यात आली. जोपर्यंत कृष्णवर्णीयांना बस मध्ये प्रवास करण्याचे समान हक्क मिळत नाहीत तोवर हे आंदोलन चालू ठेवण्याचं हे आवाहन होतं. आणि त्या आवाहनाला भरपूर प्रतिसाद मिळाला. हे आंदोलन ३८१ दिवस चाललं! एका वर्षापेक्षा जास्त दिवस कित्येक कृष्णवर्णीय बसची वात पाहात थांबत आणि बस येऊन उभी राहिली की तिच्यात चढण्यास नकार देऊन चालू लागत. कित्येक लोकांना दररोज मैलोनमैल चालावे लागे. पण आंदोलनात खंड पडला नाही.

अर्थात हे सगळं सुरळीत प्रमाणे झालं नाही. कितीतरी हिंसा, जाळपोळ झाली. दरम्यान मार्टिन ल्युथर किंग ज्युनियर नावाच्या नव्या नेत्याचा उगम झाला. कित्येक घरांना, कृष्णवर्णी चर्चना बॉम्बने उडवण्यात आलं (यात मार्टिन ल्युथर किंग यांचं घरही होतं).

१३ नोव्हेंबर १९५६ रोजी अमेरिकेच्या सर्वोच्च न्यायालयाने अशा बसमध्ये मिळणाऱ्या विभक्त वागणुकीला अन्याय्य ठरवलं. पुढच्याच महिन्यात सर्व बसेस मधून काळ्या व गोर्या लोकांसाठी असणारे सगळे फलक काढून टाकण्यात आले व बसवरील बहिष्कार सम्पुष्टात आला.