शुभ्र काही जीवघेणे...

वनस्पतीशास्त्र विषय पदवीसाठी निवडल्यामुळे फिल्ड ट्रिप्स, एक्सकर्शन्स या गोष्टी ओघाने त्याबरोबर आल्या. एरवी कॉलेजच्या पिकनिकला घरून परवानगी मिळणं, ही अशक्य कोटीतली गोष्ट होती. पण यासाठी गुण असतात, ही सत्य परिस्थिती नेटाने घरच्यांच्या मनावर बिंबवण्यात यश आलं आणि त्यामुळे परवानगी मिळत गेली. वर्षभरात जवळपासची किमान दोन आणि एक कुठेतरी लांब, अशी तीन तरी एक्सकर्शन्स असायची. तेव्हा गुगल मदतीला नसायचं. त्यामुळे सगळी भिस्त प्राध्यापकांच्या ज्ञानावर. वनस्पतींचे नमुने गोळा करत असताना तिचं स्थानिक नाव, शास्त्रीय नाव, वैशिष्ट्ये सांगितली जायची. ती उभ्या उभ्याच पटापट लिहून घ्यावी लागायची. यात एक गंमत अशी होती, की लिहून घेतलेली माहिती नेमकी कोणत्या वनस्पतीची होती, हे नंतर हरबेरीअम किंवा नोंदवही बनवताना आठवणं कठीण होऊन बसायचं. मोबाईल नसल्यामुळे शूट करणं, फोटो काढून ठेवणं या पळवाटा नव्हत्या.
एका गोष्टीच्या बाबतीत मी भाग्यवान होते, ती म्हणजे वनस्पतींची किचकट शास्त्रीय नावं लक्षात राहणं. मैत्रिणीही खुशाल सांगायच्या मला, 'लक्षात ठेव गं !' आणि स्वतः निर्धास्त व्हायच्या.
' प्रति एक झाडामाडा, त्याची त्याची रूपकळा, प्रति एक पानाफुला, त्याचा त्याचा तोंडवळा !' बोरकरांच्या या ओळी माझ्या शब्दशः मदतीस धावून यायच्या आणि त्या वनस्पतीच्या नावासकट तो तोंडवळा त्याचा ठसा उमटवून जायचा. मग लक्षात राहायचं आणि वेळेवर ते नाव आठवायचंही. आज दोन दशकांनंतरही जेव्हा अचानक एखादं झाड किंवा त्याचा संदर्भ समोर येतो आणि त्याचं शास्त्रीय नाव बिनचूक आठवतं, तेव्हा खूप धन्य झाल्यासारखं वाटतं. बरीचशी विस्मरणातही गेली अर्थात. मात्र एक अपवाद कायम राहील. ते नाव मी कधीच विसरू शकणार नाही .... 'Sterculia urens.'
त्या वर्षी आमची एक्सकर्शन टूर महाबळेश्वरला गेली होती. महाबळेश्वर म्हणजे दऱ्याखोऱ्यांचा, घनदाट सदाहरित जंगलाचा भूभाग. शिशिराच्या सावटाची टांगती तलवार नसल्यामुळे इथली बरीचशी झाडं निर्धोकपणे सावळ्या बुंध्यांवर हिरवाईचं अहेवपण मिरवतात. त्यात हे एकच जणू 'वैधव्यखुणा' घेऊन उभं असल्यासारखं दिसत होतं. 'Sterculia urens...Indian Ghost tree.'
'पांढरा शुभ्र' बुंधा आणि फांद्या असलेलं ते निष्पर्ण झाड ! बघता क्षणी मनात चर्रर्र होऊन गेलं होतं. नेमकं कोणत्या भावनेनं, हे तेव्हा सांगता आलं नसतं, आज कळतंय. इतरांपेक्षा वेगळं असणं, हे आधी मनात शंका किंवा प्रश्न निर्माण केल्याशिवाय राहत नाही. निराळेपणाचा सहज स्वीकार का होऊ शकत नाही?
वर्ष सरत आलं हळूहळू. परीक्षांच्या तारखा लागल्या. त्याआधी निरोप समारंभाचे वेध लागले. इथून पुढे साऱ्यांचे मार्ग बदलणार होते. काही हात आता सुटणार होते. पण त्याचं दुःख तेवढ्यापुरताच होतं. कसं असतं ना, मन मागे रेंगाळायला लागलं, की समजावं, म्हातारे होत चाललो. तरुणाईचं तसं नसतं. तिला पुढे बघायला आवडतं. त्यामुळे छान उत्साह ओसंडून वाहत होता. धमाल, मस्ती म्हटलं, की त्यात फिशपौंडचा खेळ ठरलेला असायचा. अगदी प्राध्यापकही यातून सुटत नसत. कुणाची उंची, वजन, लकब कोणत्याही वैगुण्यावर बोट ठेवून मजा घेण्याची यात मुभा असायची. ज्यांना फिशपौंड मिळत होते, ते स्पोर्टिंगली घेत होते. फिशपौंड देणाऱ्याचं नाव इथे कळायचं नाही. उगाच कुणाच्या मनात राग राहायला नको. श्रद्धाचं नाव घेतलं गेलं, तशी ती पुढे झाली. चिठ्ठीवर लिहिलं होतं, ' Sterculia urens.'
तिच्या शरीरावरचे कोडाचे पांढरे डाग आता आपले हातपाय पसरत होते. इतक्या वेळ असणारं हास्याचं वातावरण क्षणात मावळलं. कुणी दिला असेल हा फिशपौंड? प्रश्नार्थक नजरेने हे एक दुसऱ्याला विचारत होता. नाही रुचलं कुणालाच. “Just chill friends, that's a good one. मजा घ्या याचीही, बाकीच्यांची घेतली तशी. That will make me feel normal, ” असं म्हणत पुन्हा सगळ्यांना तिनेच मूडमध्ये आणलं, मात्र गालबोट लागून गेलंच.
पंचवीस वर्षं उलटून गेली, त्या प्रसंगास. त्यानंतर काही काळ काही जण संपर्कात होते एकमेकांच्या. हळूहळू प्रत्येक जण आपापल्या सुखदुःखात, आव्हानांत गुंतून गेल्यावर आठवणी क्षीण होत गेल्या. गेट टुगेदरच्या निमित्ताने पुन्हा एकदा सगळे भेटलो होतो. किती बदल झाला होता प्रत्येकात. कुणाचे केस जाऊन होत्याचं नव्हतं झालं होतं. कुणाची वजनं वाढून नव्हत्याचं होतं झालं होतं. कुणी मात्र अगदी काळाला हरवून तारुण्य टिकवून होतं. घोळक्यात गप्पांचे फड रंगात आले होते. श्रद्धा तोवर आली नव्हती, त्यामुळे तोही विषय निघालाच. पुन्हा एकदा तोच संतापाचा सूर, नाराजीची कळ... तोवर श्रद्धा आली. सगळ्यांच्या नजरा तिच्याकडे वळल्या. पांढऱ्या रंगाने आता कुठेच संधी सोडली नव्हती तिच्या शरीरावर आपलं अस्तित्व दाखवण्याची. छान दिसत होती ती त्यातही. मल्टीनॅशनल कंपनीत उच्चपदावर नोकरी करत असल्याचा आत्मविश्वास होता तिच्यात.
तेवढ्यात एक विलक्षण घटना घडली. नंदिनी झपाट्याने तिच्या दिशेने धावत गेली, जणू ती तिच्याच येण्याची वाट बघत होती. कुणाला काय घडतंय कळलंच नाही क्षणभर. पण जे दिसलं, ते एवढंच होतं, श्रद्धाच्या गळ्यात पडून नंदिनी रडत होती. “ माझं चुकलं, मला माफ कर.” पुढे जे आम्ही ऐकलं, त्याने आम्ही सगळे जागच्या जागीच थिजलो. नंदिनीचे फक्त शब्द ऐकू येत होते... “ त्या दिवशी तुला फिशपौंड देणारी मी होते. तुझ्या हुशारीचा खूप हेवा वाटायचा मला. मला शिक्षा मिळाली गं माझ्या कर्माची. That 'Ghost tree' has haunted me for years. पछाडलं मला त्याने त्या दिवसापासून. पांढरे डाग निघालेत मुलीच्या अंगावर आता. ”
एरवी कोणताही डाग जराही सोसून न घेण्याची मिजास दाखवणारा शुभ्र रंग इकडे मात्र स्वतः डागाचे भोग भोगतो. दिवस सगळ्यांचे कायम सारखे राहत नाहीत, हेच खरं.
सासरच्या गावी जाताना वाटेत ते झाड लागतं. ते दिसलं, की आता मला आईचे शब्द आठवतात, “ दुखवू नकोस कुणाला. उलटून बोलली ती व्यक्ती, तर एकवेळ निभावून जाईल, पण 'न दिलेली' हाय जास्त लागते, एवढं लक्षात ठेव !”