एटलस सायकलीवर योग- यात्रा भाग ६: देवगिरी किल्ला आणि औरंगाबादमध्ये योग चर्चा

६: देवगिरी किल्ला आणि औरंगाबादमध्ये योग चर्चा

एटलस सायकलीवर योग- यात्रा भाग १: प्रस्तावना
एटलस सायकलीवर योग- यात्रा भाग २: परभणी- जिंतूर- नेमगिरी
एटलस सायकलीवर योग- यात्रा भाग ३: जिंतूर- परतूर
एटलस सायकलीवर योग- यात्रा भाग ४: परतूर- अंबड
एटलस सायकलीवर योग- यात्रा भाग ५: अंबड- औरंगाबाद

योग- सायकल प्रवासाचा पाचवा दिवस, १५ मे ची पहाट. कालचा दिवस फार मोठा गेला. पण रात्री चांगला आराम झाल्यामुळे मस्त वाटतंय. आज छोटीच राईड आहे- फक्त ३७ किलोमीटर. आणि आज पाचवा दिवस असल्यामुळे हे अंतर अगदीच किरकोळ वाटतंय. काल संध्याकाळी योग साधकांना भेटू शकलो नव्हतो. आज त्यांना भेटेन. काल मला ज्यांनी रिसीव्ह केलं होतं त्यात एक सायकलिस्टसुद्धा होते. आज पहिले त्यांच्यासोबत जवळच्याच देवगिरी किल्ल्यावर जाईन. तिथे श्री. खानवेलकर सर आणि अन्य काही योग साधक येतील व थोड्या गप्पा किल्ल्यावर होतील.

पहाटे साडेपाचला निघालो. महेंद्रकर सरही तयार आहेत. ते औरंगाबादमध्ये सायकल चालवतात. त्यांच्यासोबत निघालो. गेले अनेक दिवस एकट्याने सायकल चालवली होती. आज बोलत जाताना छान वाटतंय. आणि औरंगाबादमध्ये हवा थोडी थंड आहे, सोबतीला डोंगर आणि हिरवळही आहे. दौलताबाद अर्थात् देवगिरी किल्ला! भूतकाळाच्या दरीतून वर वर्तमानात डोकावणारं जणू एक शिखर! न जाणे किती काळापासून ह्या किल्ल्याने किती लोक बघितले असतील! भारतीय इतिहासाचं एक विलक्षण प्रतिक! ह्या किल्ल्याबद्दल एक गोष्ट अशी की, जेव्हा अल्लाउद्दीन खिलजीची सेना इथे हल्ला करण्यासाठी आली, तेव्हा काही दिवस तर ते देवगिरीच्या जवळ असलेल्या शरणापूर टेकडीलाच देवगिरी समजत होते! काही दिवस ते इथेच लढत राहिले व मग त्यांना कळालं की, किल्ला तर पुढे आहे! देवगिरीच्या आधी शरणापूरचा तो डोंगर दिसला. एक क्षण तर मलाही तो देवगिरीच वाटला!

लवकरच देवगिरी किल्ल्याजवळ पोहचलो. शहरापासून फक्त १५- १६ किलोमीटर दूर आहे. रस्ता चढ- उताराचा आहे. एक गमतीची गोष्ट अशी आहे की, जेव्हा चढ येतोय, तेव्हा माझी सायकल हळु चढते आणि सरांची सायकल पुढे जाते आणि जेव्हा सपाट रस्ता येतो, तेव्हा दोन्ही सायकली सोबतच असतात. किल्याजवळ थोडा वेळ थांबलो. लवकरच बाकीचे साधकही आले. ह्या सगळ्या कामासंदर्भात थोडं बोलणं झालं. योगातील विविध परंपरा- पद्धती ह्याविषयी बोलणं झालं. अनेक आसन आणि प्राणायाम वेगवेगळ्या प्रकारे केले जातात; लोक त्यांना वेगवेगळ्या नावांनीही ओळखतात. त्या अर्थाने आज योगामध्ये एक प्रकारची पारिभाषिक जटिलता वाढताना दिसतेय. आज अनेक प्रकारच्या योग- पद्धती सहज उपलब्ध आहेत. पण अशा वेळेस आपल्याला खूप डोळसपणे बघायला हवं की, आपल्यासाठी कोणती पद्धत चांगली आहे आणि आपल्यासाठी काय योग्य राहील. प्रत्येक साधकाने ह्याविषयी सजग राहायला हवं. किल्ल्यावर फिरता फिरता गप्पा होत राहिल्या. किल्ल्यावर मोर आणि माकडं दिसली. अशा प्राचीन वास्तूला बघताना ही वास्तू किती प्राचीन आहे, असा विचार आपण करतो; त्यासंदर्भात विवादही करतो. पण आपल्याला हेसुद्धा बघायला पाहिजे की, आपल्यामध्येही काही तरी तितकंच प्राचीन आहे. आणि अशा ठिकाणी गेल्यावर त्याची थोडी जाणीवही होते. आपल्यामध्ये जे इतकं प्राचीन आहे, ते शोधणं म्हणजेच तर ध्यान आहे!

किल्ल्यावरून परत आल्यानंतर काही वेळाने ह्या सर्व योग कार्याचा पाया ज्यांनी उभा केला ते धुरंधर योग साधक डॉ. प्रशांत पटेल अर्थात् स्वामी प्रशांतानंद सरस्वतींसोबत भेट झाली. १९७० च्या दशकात त्यांनी योग साधना केली आणि नंतर योग प्रसार सुरू केला. त्यांना भेटणं हा अतिशय ऊर्जादायी अनुभव होता. ते योग साधक तर आहेतच, पण अतिशय दुर्मिळ प्रकारचे कार्यकर्तेही आहेत. एखादं काम कसं सुरू करावं, वेगवेगळ्या लोकांना त्यामध्ये कसं जोडावं, किती कठीण परिस्थितीत त्यामध्ये कसं सातत्य ठेवावं लागतं, अशा अनेक गोष्टी त्यांह्याकडून शिकायला मिळाल्या. त्यांनी आपल्या विद्यार्थी जीवनात योग साधनेची सुरुवात केली आणि नंतर स्वामी सत्यानंदजींकडून दीक्षाही घेतली. आणि साधनेबरोबरच इतरांनाही शिकवणं सुरू केलं. जिथून, ज्या माध्यमातून लोक मिळतील, तिथे ते जाऊन लोकांना हे काम सांगायचे, लोकांना योग- प्रवाहात आणण्याचा पुरेपूर प्रयत्न करायचे. एका अर्थाने ते योग- साधकांना जाळ्यात ओढणारे मच्छीमारच होते! आणि जेव्हा माशाला एका प्रवाहातून काढून दुस-या प्रवाहात सोडलं जातं, तेव्हा तो तडफडतोच! त्यामुळे अनेक लोक सोबत यायचेही नाहीत. पण डॉ. पटेल जी नेहमी लोकांना योग शिकवत राहिले. त्यांचे काही किस्से तर खूपच प्रेरणादायी आहेत. त्यांच्या एका मित्राला योग शिकवण्यासाठी ते त्याच्या घरी जायचे. आणि तोही असा की, ते घरी आल्यावर त्यांनीच त्याला उठवायचं. मग ते त्याला योग शिकवणार. पण तो मित्र योग काही शिकला नाही! अनेक प्रयत्न करूनही मासा जाळ्यातून निसटला. पण जाळं फेकणं वाया गेलं नाही, कारण ह्या काळात मित्र नाही, पण त्याची बायको योग शिकली! असं त्यांनी तीन- चार दशक काम केलं. जिथून कुठून लोक मिळतील, तिथून त्यांना जोडलं. लोकांच्या भाषेत त्यांना योग सांगितला. योग प्रसारासाठी रमज़ानमध्ये रोजे ठेवले, चर्चमध्येही गेले; तिथेही सरमॉन घेतलं! अशा धुरंधर गुरूंनी ज्या कामाचा पाया बांधला, तेच काम नंतर परभणी शहरात व पुढे जालना- औरंगाबादमध्ये वाढत गेलं!

संध्याकाळी अशीच चर्चा औरंगाबादच्या विवेकानंद योग केंद्राच्या साधकांसोबत झाली. शहरातल्या योग साधकांच्या टीमसोबत भेट झाली. प्रत्येकाचे अनुभव ऐकण्यासारखे आहेत. कोणत्या ना कारणामुळे लोक योगाशी जोडले जातात. हळु हळु योग प्रसार सुरू होतो. आणि आपल्या व्यस्त जीवनातही ते हे काम सुरू ठेवतात. औरंगाबादच्या विवेकानंद योग केंद्राचे साधक जालन्यातल्या सेंटरमध्ये कोर्स करून योग शिक्षक बनले. त्यांच्यातील काही साधक इतरही सेंटरमध्ये शिकून आले आहेत. इथल्या टीममध्ये महिलांचा सहभाग चांगला होता. इथे काही वर्षांपासून योग शिक्षक पदविका कोर्स चालवला जातो. जूनमध्ये कोर्स सुरू होतो, आत्ता त्याची प्रवेश प्रक्रिया सुरू आहे. चर्चेत साधकांनी अनेक अनुभव सांगितले. फक्त योग- आसन नाही तर ध्यानाशी व जीवनशैलीशी संबंधित अनुभवही सांगितले. काही शिक्षिकांनी त्यांचे व त्यांच्या विद्यार्थ्यांचे अनुभव सांगितले. एका योग- शिक्षिकेने योग साधनेच्या बळावर दारुचं व्यसन असलेल्या लोकांसोबत कसं काम करता आलं, तेही सांगितलं. दारूच्या व्यसन असलेल्या लोकांना त्या जेव्हा भेटल्या, तेव्हा काही दिवस ते लोक त्यांना सतत हसत होते. पण त्यांनी ते सर्व सहन केलं. हळु हळु ते लोक मग त्यांचं ऐकायला तयार झाले. कोणत्याही साधनेची क्षमता म्हणजे फक्त काही कृती करणे, इतकीच नसते तर खूप काही सहन करणे हीसुद्धा असते. सगळ्यांचे अनुभव ऐकताना त्यांना सुचवलं की, हे अनुभव लिहून विवेकानंद योग केंद्राच्या वेबसाईट/ ब्लॉग/ फेसबूक पेजवर टाकावेत, ज्यामुळे इतर लोकांनाही ह्याची माहिती होईल व त्यांनाही प्रेरणा मिळेल!

आज फक्त ३७ किलोमीटर

अशा प्रकारे पाचवा दिवस पूर्ण झाला आणि निरामय संस्था व जालना- औरंगाबादमध्ये जे काम पुढे झालं, त्यातले एक दिग्गज योग गुरू डॉ. पटेल सरांना भेटून खूप काही शिकायला मिळालं. एका अर्थाने हा ह्या सायकल यात्रेचा परमोच्च बिंदू आहे. इथून आता एका अर्थाने परतीचा प्रवास सुरू होईल. उद्या जालनाला जाईन व त्यानंतर आणखी काही ठिकाणी जाऊन परत जाईन. पण काय पाच दिवस गेले आहेत हे! सायकल तर चालवलीच, पण त्याशिवाय खूप नवीन लोकांसोबत जोडला गेलो; खूप लोकांकडून खूप काही शिकण्यासारखं मिळतंय. नवीन लोक माझ्यासोबत जोडले जात आहेत आणि माझ्या निमित्ताने त्या त्या गावातल्या टीमसोबत जोडले जात आहेत! आणि हाच योगाचा अर्थही आहे- जोडणे!

आपली इच्छा असेल तर आपणही ह्या कामात सहभागी होऊ शकता. अनेक प्रकारे सहभाग घेऊ शकता. जर आपण मध्य महाराष्ट्रात ह्या भागात राहात असाल तर हे काम बघू शकता; त्यांना भेटून प्रोत्साहन देऊ शकता. आपण जर दूर राहात असाल, तरी आपण निरामय संस्थेची वेबसाईट बघू शकता; वेबसाईटवरील ॐ ध्वनी आपल्या ध्यानासाठी उपयोगी असेल. वेबसाईटवर दिलेले अनेक लेख आपण वाचू शकता. किंवा आपल्याला हा विचार पटत असेल तर आपण योगाभ्यास करू शकता; कोणताही शारीरिक व्यायाम सुरू करू शकता आणि जर योग करत असाल तर त्यात आणखी पुढे जाऊ शकता; इतरांना योगाबद्दल सांगू शकता; आपल्या भागात काम करणा-या योग संस्थेविषयी‌ इतरांना माहिती देऊ शकता; त्यांच्या कामात सहभाग घेऊ शकता.

निरामय संस्थेला कोणत्याही प्रकारे आर्थिक मदतीची अपेक्षा नाही. पण जर आपल्याला संस्थेला काही मदत करायची असेल व काही 'योग दान' द्यायचं असेल, तर आपण संस्थेद्वारे प्रकाशित ३५ पेक्षा जास्त पुस्तकांपैकी काही पुस्तकं किंवा पुस्तकांचे सेटस विकत घेऊ शकता. किंवा कोणाला भेट म्हणून ते देऊ शकता. निरामय द्वारे प्रकाशित पुस्तकांचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे अनेक योग परंपरांचे अध्ययन करून आणि प्रत्येकातील सार काढून ही पुस्तकं बनवली गेली आहेत. आपण संस्थेच्या वेबसाईटवरून ती पुस्तके विकत घेऊ शकता. निरामय संस्थेची वेबसाईट- http://www.niramayyogparbhani.org त्याशिवाय इतरही पद्धतीने आपण ह्या प्रक्रियेत सहभागी होऊ शकता. ही पोस्ट शेअर करू शकता. निरामयच्या साईटवरील लेख वाचू शकता. ह्या कामाबद्दल काही सूचना असतील तर देऊ शकता. धन्यवाद!

पुढील भाग: औरंगाबाद- जालना

माझे सर्व लेख इथे एकत्र आहेत: www.niranjan-vichar.blogspot.in