भारताचे माजी राष्ट्रपती डॉ अब्दुल कलाम यांना, त्यांचे नाव एका जीवाणूच्या नामकरणासाठी वापरून, नासाने सन्मानित केले !

भारतासाठी एक अभिमानास्पद गोष्ट! "भारतासाठी अभिमानास्पद" असे मुद्दाम लिहिले आहे. कारण आज डॉ अब्दुल कलाम हयात असते तर त्यांना त्यांच्या अनेक सन्मानांसारखेच या सन्मानाचेही फारसे अप्रूप वाटले नसते. परंतु, त्यांच्या व्यक्तिमत्वाने भारलेल्या माझ्यासारख्या चाहत्याला या क्षणी अवर्णनीय आनंद झाला नसता तरच आश्चर्य!

असामान्य शास्त्रज्ञांचा सन्मान, शास्त्रीयदृष्ट्या महत्त्वाच्या गोष्टीचे नामकरण त्यांचे नाव वापरून करण्याचा प्रघात आहे. ते कधी एखाद्या जैविक प्रजातीचे नाव, तर कधी एखाद्या ग्रह/तारा/खगोलशास्त्रीय समूहाचे नाव, तर कधी एखाद्या परिमाण/नियम/संकल्पनेचे नाव, इत्यादी असते. असे करण्याने, जेव्हा जेव्हा त्या संज्ञेचा उपयोग केला जातो, तेव्हा तेव्हा त्या शास्त्रज्ञाचे नाव घेतले जाते आणि सहजच त्याची आठवण होत राहते. या अशा पायंड्यामुळे, अर्थातच, जोपर्यंत या जगात आधुनिक शास्त्र अस्तित्त्वात आहे तोपर्यंत शास्त्रज्ञ अजरामर होतो. हे लक्षात घेतले तर हा सन्मान साधा नाही, हे ध्यानात येईल.

"आंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानक (International Space Station उर्फ ISS)" नावाची अवकाशप्रयोगशाळा यूएसए, रशिया, युरोप, जपान आणि कॅनडा यांच्या प्रमुख सहभागाने सुरू असलेला प्रकल्प आहे. सुमारे ४०० किलोमीटर (३३० ते ४३५ किमी) अंतरावरून ती दर दिवशी १५.५४ पृथ्वीप्रदक्षिणा करते. जीवशास्त्र, मानवी शरीरशास्त्र, भौतिकशास्त्र, खगोलशास्त्र, हवामानशास्त्र, पृथ्वीवर शक्य नसलेले अवकाशसंशोधन, चंद्र-मंगळस्वार्‍यांसाठी आवश्यक असणारे संशोधन, इत्यादी असंख्य विषयांवरचे संशोधन तिच्यावर केले जाते.

या स्थानकावर अनेक सूक्ष्म जीव (जिवाणू , विषाणू, बुरशी, इ) वस्ती करून आहेत. स्थानकावरील शास्त्रज्ञ आणि त्यांची उपकरणे यांना या जीवांचा उपद्रव होऊ नये यासाठी खास सुरक्षा व्यवस्था आहे. नासामधील आंतरग्रह प्रवासाच्या संशोधनाचे कार्य करणार्‍या Jet Propulsion Laboratory (JPL) कडे या व्यवस्थेची जबाबदारी आहे. स्थानकावरचे वातावरण शुद्ध ठेवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या HEPA (High-Efficiency Particulate Arrestance) फिल्टर्समध्ये या प्रयोगशाळेतील शास्त्रज्ञांना एक नवीन जीवाणू सापडला. शोधाअंती असे दिसून आले की हा जीवाणू केवळ अवकाशस्थानकावरच अस्तित्त्वात असून, तो पृथ्वीवर आढळत नाही.

अशा या वैशिष्ट्यपूर्ण जीवाणूचे, डॉ कलाम यांच्या सन्मानार्थ "Solibacillus kalamii" असे नामकरण केले गेले आहे.


माजी राष्ट्रपती डॉ अब्दुल कलाम

डॉ कलाम यांना दिलेला हा सन्मान, एका शास्त्रज्ञालाच नव्हे तर एका असामान्य अजातशत्रू व्यक्तिमत्वाला (not only a scientist, but a great human being, loved by all) शास्त्रीय जगताने केलेला मानाचा मुजरा आहे.

एक जागतिक कीर्तीचे अवकाश शास्त्रज्ञ (aerospace scientist) असलेल्या डॉ कलाम यांनी १९६३ साली नासामध्ये आपल्या विषयातले प्रशिक्षण घेतले होते. तेथून परतल्यावर त्यांनी केरळमधील थुंबा येथे भारताची पहिली अग्निबाण प्रक्षेपक सुविधा (rocket launching facility) निर्माण केली... आणि नंतर घडलेला इतिहास जगप्रसिद्ध आहेच !

भारतीयांसाठी अजून एक अभिमानाची गोष्ट म्हणजे या जीवाणूचे अस्तित्त्व सिद्ध करण्यात JPL मधिल डॉ कस्तुरी वेंकटेश्वरम या भारतीय वंशाच्या शास्त्रज्ञाचा मोलाचा हात आहे व त्यांनी हे संशोधन नुकतेच International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology या जगन्मान्य जर्नलमध्ये प्रसिद्ध केले आहे.

या निमित्ताने डॉ कलाम यांना माझा मानाचा मुजरा !!!