मनातल्या मनात !!

त्यामुळे लेखात हे वाक्य आलंय :

मनाला त्याचा स्वतःचा मार्ग काढण्याची मोकळीक दिली कि ते बरोबर आपलं आनंदनिदान शोधतच. आळस, अहंकार, भिती, नैराश्य... समस्या काहिही असली तरी शेवटी आहे तो मनाचा स्वतःचा केमीकल लोचा असतो.. त्याचा त्याला निस्तरु द्यावा.

घोडा आणि मालक एकच झाल्यानं, घोड्याचा गोंधळ आपोआप शांत होईल या हताश परिस्थितीत मालक सापडला आहे.

घोडा बाहेर काढला काय लपवला काय?! :)

१) मनावरचं मळभ दूर व्हायला मनालाच प्रयत्न करायला लागतात. ति जबाबदारी दुसर्‍या कुणाची आहे या भ्रमात जगणं म्हणजे आणखी सत्यानाश करणं आहे.

मनाला डिप्रेशनमधून बाहेर काढायला व्यक्ती सक्षम व्हावी लागते. तुमच्या लेखी ती मनाचीच जवाबदारी आहे ! कारण मनापेक्षा दुसरा तुम्हाला कुणी मंजूरच नाही. हे सत्यानाशाचं खरं कारण आहे !

२) मनाच्या पलिकडे म्हणुन कुठलीच इच्छा वावरु शकत नाहि.

व्यक्तीनं इच्छा करणं आणि ती मनात प्रकट होणं या एकामागोमाग होणार्‍या घटना आहेत. पण तुम्हाला व्यक्ती आणि मन एकच वाटतंय हा खरा लोच्या आहे.

३) परस्पर भिन्न वाटणार्‍या प्रेरणा मनात कशा वावरतात हे न कळल्यामुळे तुमची "मनाला कंट्रोल करणारा कुणीतरी" अशी धारणा फार घट्ट झाली आहे.

उलट आहे ! परस्परविरोधी विचार अनियंत्रितपणे मनात वावरत असल्यानं, मनावरचा ताबा गेलेल्या व्यक्तीला असं वाटू शकतं.

४) स्टिम्युलसला रिस्पॉन्स काय द्यावा, देऊ कि नये, कसा द्यावा, हे ठरवणारं इंजीन मनातच एक्झीक्युट होत असतं. एकाच अजस्त्र यंत्रणेचे वेगवेगळे विभाग आहेत ते. तिथे मन वेगळं आणि "आपण" वेगळं अशी काहि भानगड नसते.

हे पुन्हा मनाशी तादात्म्य पावल्याचं आणखी एक उदाहरण !

५) स्वतःच्या अनेक आयडेण्टिटी बनवणं, त्यात कन्फ्युज होणं, प्रसंगी स्प्लीट पर्स्नॅलिटी सारखे आजार होणं हे सर्व मनाच्या बाबतीत घडु शकतं. "मनावेगळे आपण" असा भास मनच तयार करतं. मानसोपचारतज्ञांकडे अशा केसेस येणं फार कॉमन आहे.

सायकॉलॉजीचा शून्य अभ्यास वरील विधानातून स्पष्ट दिसतो. व्यक्तीमत्त्वाचा दुभंग मन सैरभैर झाल्यामुळे होतो. मनावर नियंत्रण करु शकणारी व्यक्ती मनाच्या काह्यात गेल्यामुळे दुभंग होतो. वेडा माणूस आपोआप शहाणा होईल इतकी व्यर्थ अपेक्षा तुमच्या सारखी व्यक्तीच करु जाणे !

६) "मनावेगळे आपण" अशी कल्पना करुन त्यात सुख शोधणं हि मनाचीच किमया आहे. त्यातनं बाहेर पडायचं अथवा नाहि हे देखील मनच ठरवेल.

खालच्या प्रतिसादात तुम्ही जो रिमार्क मारला आहे तो तुमच्या वरील विधानाला लागू होतो. मनात अडकलेली व्यक्ती स्प्लीट पर्सनॅलिटीची शिकार होते. तिला मनाबाहेर आपलं अस्तित्वच नाही असा भ्रम होतो. अशी मनाच्या महालात हरवलेली व्यक्ती मनालाच सर्वस्व समजू लागते आणि मनाबरहुकूम वागू लागते. अशा व्यक्तीला एकसंध व्यक्तीमत्त्व नसतं. अश्या व्यक्तीला स्वतःशीच धड डिल करता येत नाही, दुसर्‍यांची तर बातच सोडा !

मानसशास्त्र व अध्यात्म अशा परस्परविरोधी मान्यतांचे एकमेकांशी भिडणे

>> ह्यातून आऊटपूट झिरो असतो हा आतापर्यंतचा माझे वैयक्तिक अनुभव व निरिक्षणावर आधारलेला निष्कर्ष आहे. त्याच्याशी इथल्या चालू चर्चेचा संबंध नाही. दोन वेगळ्या मान्यतांचे एकमेकांशी एकाच पटलावर येणे अशक्य आहे. सो आउटपूट झिरो असेल.

तेवढं सोडून द्या.

मला फक्त 'रसायनांचे मेंदूवर होणारे परिणाम व त्यानुसार बदलणारी व्यक्तीची निर्णयक्षमता' या लिमिटेड मुद्द्यावर चर्चा अपेक्षित आहे. (खरेतर बाह्य घटकांमुळे घडणारा, घडवून आणला जाणारा मनोव्यापार हा लिमिटेड नव्हे तर वास्ट असा मुद्दा आहे. मार्केटींग व अ‍ॅडवर्टायझिंग हे क्षेत्र ह्याच मुद्द्यावर टिकून आहे.)

काही प्रमाणात चढलेली नशा ही निद्रा आणि सतत चालू असलेले विचार यांच्या मधली स्थिती आहे. म्हणजे जागृत पण विचारांची रहदारी कमी झालेली.

डिप्रेशन हा मूड आहे. तो विचार आणि भावनांपेक्षा गहीरा आहे आणि त्यामुळे दीर्घकाळ टिकू शकतो. पण कोणताही मनोविकार उद्भवण्याचं मूळ कारण स्व-विस्मरण हेच आहे.
मनोविकार हा इतका साधा सोपा विषय नाही. स्व विस्मरण न होता ही मनोविकार होतात.
http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/37958/8/9241544228_eng.pdf
येथे पण ४१ वर पहा डिप्रेशन चे किती अगणित प्रकार आहेत ते.
बाकी -- आपण अध्यात्मावर लिहा. आम्ही सवडीने वाचतो.

नाजूक आणि महत्त्वाचा विषय आहे म्हणूनच विधानाच्या अर्थाकडे बघा अशी विनंती करतो. "डिप्रेशनमध्ये मेडिटेशन उपयोगाचे नाही" ह्या विधानाला एखाद्या आजारी व्यक्तीने तज्ञाकडे न जाता ब्लाइण्डली फॉलो केल्यास काय धोका उद्भवू शकतो ते मला तरी दिसत नाही.

'मेडिटेशनमुळे डिप्रेशन बरे होण्यास मदत होते' असा कोणा आजारी माणसाला नॉन-एक्सपर्टकडून सल्ला मिळाला असल्यास तर तो मात्र प्रत्यक्षात धोकादायक आहे. माझे उपरोल्लिखित विधान ह्याच्या अगदी विरोधी आहे. मी इथे कोणालाही हे करुन बघा, ह्याचा अमुक आजारात फायदा होतो असा सल्ला वा सुचना दिलेली नाही.

सगळ्यात महत्त्वाचे पारंपरिक ध्यान ज्याला मेडिटेशन, एकाग्र होऊन मन स्थिर करण्याचा प्रयत्न करणे, ह्यापासून पुढच्या सगळ्या स्टेप्स ह्या मानसिकरित्या निरोगी व्यक्तीने करायच्या असतात. कोणी डिप्रेशनवर उपाय वा मदत म्हणून ह्याकडे मेडिटेशनकडे पाहत असेल तर दूरच राहावे असे म्हणेन. हे दूर राहा म्हणणे संबंधित व्यक्तीच्या फायद्याचे आहे, त्यासाठी रितसर तज्ञांकडून सल्ला घेऊन उपचार करणे हा मार्ग दिसू शकतो. त्यात जर का त्या तज्ञानेच मेडिटेशन करायचा सल्ला दिल्यास तो त्याच्या डायग्नोसिसचा विषय आहे.

मी इथे कोणत्याही चुकीच्या गोष्टीची (क्वॅक थेरपीज) भलामण किंवा पाठराखण केलेली नाही हे आवर्जून नमूद करतो.

तरीही आक्षेप असल्यास या क्षेत्रातले मिपावर तज्ञ असतील तर त्यांच्याकडून खुलासा होइल अशी अपेक्षा करतो.

------------------------

साधारणपणे कोणत्याही प्रकारच्या आजारावर जाल-ज्ञान वापरुन उपाय करु नये असा दंडक असावाच. जालावर मेडिटेशन हा डिप्रेशनवर उपाय म्हणून सांगणारे व त्या विरुद्ध बोलणारे अनेक आर्टिकल्स मिळतील. इथे थोडं मेडिटेशन काय याबद्दल बोलतो. आणि ते कुठे उपयोगाचे त्यावरही बोलतो.

ध्यान ही एक साधना पद्धत आहे. उपचार पद्धत नाही. काही आजारांत, स्थितींमध्ये याचे सकारात्मक साइडइफेक्ट्स दिसून येतात. पण त्यासाठी ध्यान करावे असे नसते. हा पहिला दंडक. एका मानसिक निरोगी व्यक्तीला रोजच्या जीवनातल्या कटकटी, स्ट्रेस, इ. चा मनावर ताण येतो, त्यामुळे मन अस्वस्थ राहतं, निर्णयक्षमता प्रभावित होऊ शकते. अनेक प्रसंगात ओवररिअ‍ॅक्ट केल्या जाऊ शकते. तर रोजच्या जीवनात असे प्रसंग हाताळण्यासाठी मन स्थिर, चित्तदशा समतल असणे आवश्यक असते. नुकसान-फायदा-अपमान-स्तुती इत्यादी गोष्टींकडे तटस्थ भावाने बघून निर्णय घेता येणे शक्य होते. म्हणजे भावनेच्या भरावर नियंत्रण येते. हे थोडेफार वरवरचे सर्वसाधारण फायदे आहेत. जसे जसे ध्यान अधिक उत्तम होत जाते त्याचे तसतसे फायदे मिळत जातात. हे निरोगी व्यक्तीने मजबूत व्यायाम व दणदणीत खुराक खाण्यासारखे असते.

असाच दणदणीत व्यायाम व मजबूत खुराक आजारी व्यक्तीला सुचवला जात नाही. त्यास हलकं-फुलकं आरोग्यास पूर्वपदाला आणण्यास मदत करेल असे प्रकार सुचवले जातात.

दुसरे महत्त्वाचे की ध्यान हे गुरुंकडून शिकावे लागते. ध्यान म्हणजे डोळे मिटून बसणे, अजिबात न हलणे हे वरवर दिसणारे बाह्य रुप नव्हे. त्याशिवाय बरंच काही घडत असतं, त्या घडण्याला सहाय्यक म्हणून डोळे-मिटणे, शांत-बसणे असतं. नुसतं असे असे बसतात मग आपण पण बसुया म्हटल्याने ध्यान होत नसते. तसेच ध्यान म्हणजे एकाग्रतेचा, मनोनिग्रहाचा व्यायाम नाही. तसे समजणेही चूक आहे. ध्यानाच्या अनेक पद्धती आहेत, पण त्या शास्त्रशुद्ध शिकल्या तरच उपयोगाच्या, (शास्त्रशुद्ध म्हणजे सायंटिफिक वाले शास्त्र नव्हे, तत्सम नियमांत राहून केलेलं, उगा वाद नको) म्हणजे ध्यानाचा योग्य पद्धतीने फायदा घ्यायचा असल्यास ते शास्त्रशुद्ध पद्धतीने गुरुंकडून शिकून घेणे व तसेच करणे आवश्यक असते. त्यात आपल्या मनचे जोडून, किंवा काढून करणे चुकीचे होते.

वरील दोन्ही महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात घेता, ध्यान हे निरोगी व्यक्तीने शास्त्रशुद्ध मार्गदर्शनात करायची गोष्ट आहे असे समजेल.

आता तिसरी. समजा इण्टरमिजिएट किंवा क्रॉनिक लेवलच्या व्यक्तीने ध्यान करायचा प्रयत्न केला उदा: अ) स्वतःच्या मनाने डोळे मिटून बसून राहिले, फायदा शून्य. ब) शास्त्रशुद्ध शिकून ध्यानाचा प्रयत्न केला तर काही पातळ्या असतात जिथे व्यक्तीच्या मनातल्या खोल दडलेल्या, दडवलेल्या भावना ज्वालामुखीसारख्या उचंबळून बाहेर येतात, तेव्हा त्यांचे नियंत्रण करणे किंवा पू-अशुद्ध रक्त जसा वाहून जाऊ देते तसे त्याकडे बघत वाहून जाऊ देणे मानसिक आजारी व्यक्तीला शक्य होईल असे नसते. त्यातून समस्या गंभीर होऊ शकतात.

शास्त्रशुद्ध ध्यान हे पूर्ण निरोगी ते सर्दी-पडसा झालेली व्यक्ती ह्या रेंजमधल्या लोकांसाठी उपयोगाचे आहे. म्हणजे स्ट्रेस, दडपण, भिती, असुरक्षितपणा, चिंता, चिडचिड, वगैरे सर्वसाधारण परिस्थितीत ध्यान केल्यास चांगलीच मदत होते. पण काही लोक हेच ताणून थेट मानसिक आजारात ध्यान उपयोगाचे असे विधान करत असतात, त्याबद्दल सावध असावे. वर उल्लेखलेल्या स्थिती ह्या निरोगी माणसांना जाणवतच असतात, त्या क्रॉनिकमध्ये डेवलप होऊ नये म्हणून ध्यान मदत करते. पण ते आजारावरचा उपाय म्हणून बिन्धास्त वापरणे हे तितकेच धोकादायक आहे जितके प्रिस्क्रिप्शन शिवाय कोणत्याही नॉन-ओटीसी गोळ्या घेणे.

माझ्या विधानातून कोणतेही आर्थिक, शारिरीक, मानसिक नुकसान होत नसल्याचे दिसल्याने माझ्या विधानाच्या ठामपणाबद्दल शंका नाही. तरीही त्यात काही चुकीचे किंवा शंकास्पद आहे असे सिद्ध झाल्यास विधान नक्कीच मागे घेईन, व संपादकांना संपादित करायची विनंती करेन.

चर्चा पुढे नेणं म्हणजे फक्त तुमची मतं ग्राह्य असणं आणि इतरांची मतं धुडकारुन लावणं, असं तर होत नाही ना? :)