मनुवादी कारस्थान आणि संभाजीमहाराज

आरमाराचा प्रमुख, सेनापती, दारुगोळा विभागाचा प्रमुख ही पदे पुरेशी उच्च नसल्यास मला उच्चपदस्थ ह्या शब्दाची व्याख्या जाणून घ्यायला आवडेल. इब्राहिमखान गारदी हा जसा पेशव्यांचा तोफखाना प्रमुख होता तसाच दुसरा इब्राहिमखान गारदी हा शिवाजीराजांच्या तोफखान्याचा प्रमुख होता. एखादी व्यक्ती जुणीजाणती असल्याने (ती मुसलमान असल्याकडे दुर्लक्ष करुन) राजांनी त्या व्यक्तीस सेनापती केले असा निर्देश असल्यास तो एखादी व्यक्ती हिंदू असण्यासही लागू व्हावा. शिवाजीच्या सैन्यात हिंदू नव्हते असे मी म्हटलेच नाही. शिवाजीची बहुसंख्य प्रजा हिंदू होती व त्यामुळे सैन्यातील बहुतांशी लोक हिंदू असणे स्वाभाविक आहे. त्यामुळे मायनाक भंडारी असणे अध्याहृत आहेच. मात्र शिवाजीच्या स्वराज्यस्थापनेत मुसलमानांचे कितपत योगदान होते हे दाखवून देण्याचा प्रयत्न आहे. काझी हैदरबाबत मी जितके वाचले त्यात अफजलखान वधाच्या प्रसंगी तो महाराजांचा वकील होता व कृष्णाजी भास्कर कुलकर्णी यांनी महाराजांवर केलेल्या हल्ल्याचा त्याने प्रतिकार केला इतपत माहिती मला आहे.

शिवाजीराजांनी (केवळ) हिंदूंच्या उत्थानाची कास सोडली नाही की प्रजेतील (हिंदू किंवा मुसलमान) कोणत्याही धर्माच्या नागरिकाच्या उत्थानाची कास सोडली नाही इतपतच वादाचा मुद्दा आहे.

पेशव्यांनी धर्माच्या नावावर अत्याचार केले नाहीत. मात्र जातीच्या नावावर अत्याचार निश्चित केले. पेशव्यांव्यतिरिक्त होळकर आणि शिंदे या मराठा सरदारांनीही हिंदू व मुसलमान या प्रजेवर अनेक अत्याचार केले. म. वा. धोंड यांचा मराठी लावणी या पुस्तकात हे विस्ताराने वाचायला मिळेल.

दीड लाखाचा तपशील चूकच आहे. बाकी माझ्या वरच्या प्रतिसादात दिलेले आहे. त्या माहितीत तपशिलाच्या अजूनही बारीक चुका आहेत.असो.

स्वराज्याचा पहिला सरनौबत बहुतेक माणकोजी (दहातोंडे?) होते. नुरखान बेग सरनोबत झाल्याचे कधि वाचनात नाहि.

नवा नुकताच लिहिलेला इतिहास वाचलेला दिसत नाही तुम्ही.
सवय करुन घ्या ! दोन चार वर्षांत शिवाजीचे राज्य हे मुस्लिम राज्यच होते असा बळकट पुरावा मिळणार आहे.

बाकि महाराजांप्रती निष्ठा बसायला कुणाचि जात, धर्म आडवे आले नाहि.>
कदाचित आत्ताइतका 'जातीयवाद' बोकाळला नसावा त्याकाळी.

>>न्याय, दया, क्षमा, शांती ह्या सर्वच संकल्पना या मूलभूत प्रेरणेतूनच निर्माण झालेल्या आहेत.
-- म्हणजे (मानव निर्मीत) धर्माचा हा पाया म्हणावा काय? ज्याप्रमाणे न्याय, दया, क्षमा वगैरे मुलभूत प्रेरणेचा अविश्कार आहेत त्याच प्रमाणे अन्याय, जुलुम, दमन वगैरे देखील मुलभूत प्रेरणेतुनच उद्भवतात. आणि या प्रेरणांप्रती माणसाचा स्वाभावीक कौल असतो. मग त्याचे खापर धर्मावर का फोडावे?

>>सर्वच धर्म हे मुख्यत: पारलौकिक जीवनाविषयी आणि या वर उल्लेख केलेल्या तत्वांविषयी अंतिम भाष्य करण्याचा दावा करतात. पण प्रत्यक्षात मात्र प्रत्येक धर्म हा समाजाच्या ऐहिक जीवनावर नियंत्रण मिळवण्याचा प्रयत्न करत असतो
-- ऐहीक जीवनाप्रती आवड आणि पारलौकीक जीवनाप्रती आस्था या एका सरळ रेषेत दुभंगल्या जात नाहि. या दोन्ही प्रेरणा कायम एकमेकांना प्रतिसाद देत असतात. त्यामुळे एकावर भाष्य केले तर त्याचे दुसर्‍यावर काय तरंग उमटतील हा विचार अगदी स्वाभावीक आहे. अंतीम भाष्याच्या मुद्याशी असहमत. इतर धर्मीयांचं माहित नाहि पण ज्याला आज हिंदु म्हणण्यात येतं त्यांचे भाष्य एका विशिष्ट पातळीवर जाऊन मुकं होतं व त्यापलिकडे माणासाने स्वतःच परिक्षण करावे असा सल्ला देतं. समाजावर नियंत्रण मिळवण्याची धडपड मनुष्याच्या नसांनसांत भिनली आहे (इतर बहुतेक प्राण्यांच्या देखील). त्यामुळे कुठलीही संस्था वापरुन आपले उदीष्ट साध्य करण्याचा प्रयत्न मनुष्य सतत करत असतो.. मग तो धर्म असो, विज्ञान असो, राज्य व्यवस्था असो वा कायदेमंडळ. आपली समता, स्वातंत्र्य, बंधुतेवर आधारीत घटना देखील याच उद्देशाचा पाठलाग करते.

>> या ऐहिक जीवनाविषयी भाष्य करण्याचे सोडून केवळ पारलौकिक जगाविषयीच उपदेश करावा ही भूमिका कोणत्याही धर्माला मान्य होणारी नाही.
-- ऐहीक आणि पारलौकीक जीवनाच्या मधे नैतीकतेचा बफर झोन येतो. या झोन ची लिमीट कधी या बाजुला तर कधी त्याबाजुला वाढत असते/घटत असते. हे नित्यपरिवर्तनीय आहे. आणि धर्माच्या मागे जर मुलभूत प्रेरणा असतील तर त्या प्रेरणा प्रसंगी कुठल्याही कारणाने, कुठल्याही विषयावर उद्दीपीत होतील... त्याला अमुक एक क्षेत्र वर्ज्य असं होत नाहि. आणि तेच उपदेश रुपाने पसरते. जर कुठल्याही धर्माला न मानता एखादा मनुष्य पारलौकीक जीवनावर आपले विचार मांडु शकतो, तर त्याच्या उलट का होऊ नये?

>>समाजाच्या परिघाबाहेर फेकले गेलेल्यांतून जी धर्मांतरे होतात ती देखील ऐहिक जगात स्वत:च्या विकासाची संधी मिळावी म्हणूनच होतात. बाबासाहेबांचे धम्मपरिवर्तन हे त्यासाठीच होते.
-- सहमत. आणि बाबासाहेबांनी धर्म अपरिहार्य म्हणुन नाहि स्विकारला. धर्माचा एक नवा कळप तयार करण्याची त्यांची इच्छा नव्हती. बौद्ध धर्माची ऐहीक जीवनातील तत्वे बाबासाहेबांना पटली म्हणुन त्यांनी बौद्ध धर्म स्विकारला. शिवाय त्यांनी हिंदु धर्म त्यागण्यापुर्वी त्यात आवश्यक सुधारणांचा पाठपुरावा केला. काहि मोजकी मंडळी वगळता तत्कालीन धर्माचार्यांनी, समाज धुरीणांनी त्याला पाठींबा दिला नाहि (व हिंदु समाजाने आपले मळलेले वस्त्र धुण्याची एक प्रचंड मोठी संधी घालवली). जर आवष्यक ते बदल झाले असते तर बाबासाहेब हिंदु म्हणुनच जगले असते

>>समाजाचा गाडा सुरळीत चालला पाहिजे म्हणून धर्म आवश्यक आहे ही धर्माच्या समर्थकांची भूमिका असते.
-- सहमत
>> याचा खरा अर्थ समाजावरचे आपले नियंत्रण टिकून राहावे म्हणून धर्म आवश्यक आहे असा होत असतो.
-- असहमत. ज्याला समाजाचे नियंत्रण करायचे आहे त्याला धर्माच्या कुबड्या अपरिहार्य नाहित. थोडं अवांतर उदाहरण: गांधीजींनी ग्रामस्वराज्याची कल्पना मांडली. त्यालाच धरुन नक्षलवादासारखी एखादी चळवळ ग्रामपुढार्‍यांकरवी सेंट्रल व्यवस्थेला चॅलेंज करु लागली तर त्याचा दोष गांधींवर किंवा ग्रामस्वराज्याच्या संकल्पनेवर नाहि

>> म्हणूनच धर्माला अभिप्रेत असणारी न्यायाची संकल्पना आणि आधुनिक संविधानाने मान्य केलेली न्यायाची संकल्पना यात फरक असतो.
-- या दोन्ही समानतेच्या (सं)कल्पना तत्वतः कुठेच एकमेकांना छेद देत नाहित. आगीत हात घातला तर चटका बसेल हा धर्माचा न्याय. आगीचा चटका द्यायचा कि नाहि हा संवीधानाचा न्याय. मुलभूत फरक आहे.

>>म्हणूनच ही सिस्टीम इतर धर्मांच्या आक्रमणानंतर आणि फुले, शाहू, आंबेडकरांच्या प्रहारानंतर ढासळून पडायला सुरुवात झाली आहे. युरोपमध्ये देखील आधुनिक विज्ञानाधिष्ठित विचारांपुढे चर्चचे साम्राज्य अखेर कोसळून पडलेच. तुर्कस्थानात देखील तेच झाले.
-- सामाजीक अभिसरणाची हि क्रिया शाहु, फुले, आंबेडकरांनी सुरु केली नाहि. धर्म, राज्य, आणि इतर सर्व व्यवस्था कालौघात निर्माण होतात, समाजात स्विकारल्या जातत व शेवटी नष्ट होतात... त्यांच्या जागी नव्या व्यवस्था येतात. "संभवामी युगे युगे" या काव्यामागचा हाच संदेश आहे कि कुठलिही व्यवस्था कधि ना कधि आपले सत्व गमवते व तिला मोडुन टाकावेच लागते. (महाभारत इतीहास मानला तर) श्रीकृष्णाच्या काळी तेच झालं, आधुनीक काळात शिवाजी, बाबासाहेब, व युरोपात इतरांनी तेच केलं. जुन्या धर्म व्यवस्था मोडुन निघाल्यावर हि अभिसरणाची प्रोसेस थांबणार आहे कि काय?

>>नेमक्या याच कारणासाठी संविधान अस्तित्वात आले आहे. जे खाली फेकले गेले होते त्यांना वर उचलण्याचे कार्य धर्माने पार पाडले नाही. जो धर्म वरच्यांना वर आणि खालच्यांना खाली राहू देतो त्याला "अन-बायस्ड" म्हणणे कठीण आहे.
-- माणसाचे कर्मस्वातंत्र्य हा धर्माचा प्राण आहे. आणि जे काहि स्खलन किंवा उत्थापन होते ते त्याच शक्तीच्या जोरावर. धर्म अन-बायस्ड या अर्थाने कि ज्याची मापं त्याच्या पदरी घालताना तो लुडबुड करत नाहि. तो इनर्ट आहे. तसं नसतं तर जुने धर्म-मार्तंड कधिच खाली खेचल्या जाउ शकले नसते. संवीधानाबाबतचे मत देखील चुक आहे. संवीधान एकाला वर व दुसर्‍याल खाली खेचायला अस्तीत्वात आलं नाहि.

>>देवळांचा धर्म आणि धर्मांची देवळे या प्रबोधनकार ठाकरेंनी लिहिलेल्या ग्रंथात आद्य शंकराचार्यांनी सिथियनांच्या टोळ्यांना हाताशी धरून बौद्ध धर्माचे काय केले ते विस्ताराने दिलेले आहे.
-- संदर्भ दिल्याबद्दल धन्यवाद.
"एका क्ष धर्माव्यतीरीक्त इतर कुठल्याच धर्माला टिकण्याचा अभिकार नाहि, एका क्ष प्रेशीता व्यतीरीक्त इतर कुणीच इश्वराचा पुत्र नाहि, एका विवीक्षीत धर्मग्रंथाव्यतीरीक्त इतर कुठलेच ज्ञान पवित्र नाहि, तेंव्हा त्या क्ष धर्माबाहेरच्यांना जगण्याचा हक्क नाकारावा" या तत्वज्ञानावर आधारीत बौद्ध शिरकाण झाले असा काहि दावा आहे का या पुस्तकात? शंकराचार्य एकदंर सनातन व्यवस्थेतलं मोठं प्रस्थ. तेंव्हा त्यांचा हा आदेश मानुन इतर धर्मीयांच्या शिरकाणाला एक पवित्र धर्मकर्तव्य म्हणुन मान्यता मिळाली काय?

>>"हिंदू" हा शब्द मुख्यत: इस्लामच्या आक्रमणानंतर रूढ झालेला आहे. त्यापूर्वी त्याला व्यापक अस्तित्व नव्हते.
-- "हिंदु" शब्दाला खचीतच नव्हते. नेमाडे ज्याला समृद्ध अडगळ म्हणतात ते जे काहि आहे, ते "समृद्ध" आणि "अडगळ" होण्यालायक व्हायला एका मोठ्या कालखंडात प्रॅक्टीस केल्या जात होतं एव्हढं तर निश्चित. आज ज्याला ख्रिश्चन आणि मुस्लीम धर्म म्हणुन समजल्या जातं ते सुद्धा एकाच अब्राहमी विचारधारेच्या पोटशा़खा. एखादी धर्मसंस्था/संस्कृती कुठल्या काळात कुठलं नाव रुप घेऊन प्रॅक्टीस केली जाते या वरुन त्या संस्थेचे जन्म-मरण ठरत नाहि. त्यात जीवनाच्या परिवर्तनशीलतेला स्कोप असणे महत्वाचे.

>>जे ग्रंथ "हिंदू" धर्माचे प्रमुख ग्रंथ मानले जातात त्यांच्यात मूर्तीपूजेला स्थान नाही.
-- अमूर्ताला जे व्यक्त आहे त्याने (व्यक्तीने) ओळखणे हे मूर्तीपुजेचे तत्व. मूर्तीपूजेला स्थान न देणार्‍या ग्रंथांत नेमकं कशाला स्थान देण्यात आलं आहे याचा सांगोपांग विचार केला तर त्यात मूर्तीपूजेच्या तत्वांवर आधारीत ग्रंथांशी त्यांची जवळीक अगदी स्पष्ट होईल. शिवाय यादी द्यायची म्हटलं तर मूर्तीपूजेची चर्चा करणार्‍या ग्रंथांची लांबलचक यादी देता येईल.
>> जे प्राचीन काळापासून मुर्तीपुजेलाच महत्व देत होते त्यांना ते ग्रंथ वाचण्याचा अधिकार देखील नाही.
-- चुकीचे मत. हिंदु म्हणजे मूर्तीपूजा न करणारे व अहिंदु म्हणजे मूर्तीपूजा करणारे असा भेद केला जात असेल तर हिंदु व मूर्तीपूजा, दोन्ही समजण्यात प्रचंड घोळ झाला आहे हे नक्की. शिवाय मूर्तीपूजा हि एक प्रकारची साधना आहे. साधना पद्धतीची धर्माशी तुलना करणेच मुळात चुक आहे.
>> तेव्हा ज्यांनी "हिंदू" ही ओळख या मुर्तीपुजकांच्या समुदायांवर लादली त्यांचा हा विजय आहे. ज्यांच्यावर ही ओळख लादून त्यांना दुय्यम दर्जाचे ठरवण्यात आले त्यांचा हा पराजय आहे.
-- वेगवेगळ्या साधना पद्धतींमधे, त्यांच्या सामाजीक प्रभावांमधे चढ-उतार होत असतात. त्यात निर्णायक विजय वा पराजय होत नसतो. किंबहुना तिथे विजयाकरता म्हणुन काहि कॉम्पीटीशन नसते (आर्थीक लाभ, सामाजीक प्रतिष्ठा वगैरे भानगडी चिकटल्या तर संघर्ष उघड दिसतो, पण साधनापद्धती हा संघर्ष घडावा म्हणुन अस्तीत्वात येते नाहि). त्यामुळे मूर्तीपूजक पराजीत झाले, दुय्यम झाले असं काहि झालं नाहि.

अर्धवटराव