ग्रेस

दुर्बोधता मंजूर करावी लागते हे पटलं नाही. मुळात (ग्रेसची कविता सोडा ) 'दुर्बोधता' असते हेच मला मान्य नाही. आपल्या हाती काही पडतं ती स्थिती, आपण त्या गोष्टीकडे नेमके कोणत्या परिस्थितीत कसे पहातो, त्यावेळची मनस्थिती आणि एकूण मूड जुळून येतो तेव्हा सुबोध -दुर्बोध असं काही न रहाता आपण कुठेतरी पोचतो काहीकाळ..
ते काही शब्दातच मांडवं लागत नाही, गरज पण नाही .. पण ग्रेसची कविता वाचून काय कळलं ते सांगायला गेलं तर ग्रेसच्या चाहत्यांमधूनच नवे आणि 'दुर्बोध' ग्रेस उभे रहातील. ;-)

मुळात जो दुर्बोधता मानूनच बसलाय तो कशाला ग्रेसच्या वाट्याला जाईल? आणि दुर्बोधता मान्य करुन त्यातलं सौंदर्य समजून घ्यायला कुणी राजी होईल हेही अशक्यच.

जरी पुढच्या प्रत्येक कडव्याची दुसरी ओळ कळली नाही तरी....

मेघात अडकली किरणे हा सूर्य सोडवीत होता

रिमझीम पाऊस निनादत होता म्हणजे वातावरण ढगाळ होते म्हणजे त्या ढगांमधून चुकार किरणे जमिनीपर्यंत पोहोचत होती असा, वातावरणाचे वर्णन करणारा अर्थ असावा. आणि प्रखर सूर्यालाही कृष्ण ढग झाकोळून टाकतो तद्वत त्या दु:खद घटनेने कवीचे आयुष्य, तात्पुरते का होईना, झाकोळून गेले होते असाही असू शकतो.

त्या वेळी वारा सावध पाचोळा उडवीत होता

अशा प्रसंगी भयानक दु:खाचे वातावरण असते. जमलेले आप्तस्वकियही अत्यंत हळू आवाजात बोलत असतात. कवीला त्याच्या आईच्या मृत्यूच्या दु:खात निसर्गही सहभागी वाटतो आहे. म्हणूनच वारा अत्यंत सावधपणे, हळूवारपणे वाहात आहे हे दर्शविणारी ती ओळ आहे.

खिडकीवर धुरकट तेव्हा कंदील एकटा होता

परमप्रिय आईच्या मृत्यूने कवीचे भविष्यातील भावनिक आयुष्यही अस्पष्ट, धुरकट झाल्यागत वाटते आहे. धुरकट कंदीलाच्या प्रकाशात(?) आजूबाजूचा परिसर अस्पष्ट, धूसर दिसतो ते इथे रुपक म्हणून वापरल्याचे जाणवत आहे.

ग्रेसची ‘ती’ नक्की कोण याचा शेवटापर्यंत उलगडा होत नाही

ती आई होती म्हणूनी घनव्याकूळ मीही रडलो

ते तर कवीने स्पष्ट केले आहे.

फारच 'स्ट्रेस' आला बॉ वाचून.

आता ग्रेसबद्दल. मला वाटतं कवीला जसं लिहायचं स्वातंत्र्य आहे तसं वाचकाला अर्थ लावायचं स्वातंत्र्य आहे. कोणतीही कलाकृती एकदा कलाकाराने लोकांसमोर ठेवली की ती लोकांची होते. मग जर हे कलाकाराला मान्य नसेल तर तो आपली कला लोकांसमोर ठेवणार नाही. इतर कोणत्याही वादात मला पडायचं नाही कारण इथे सगळेच थोडे थोडे तरी बरोबर आहेत!

ग्रेस यांची कविता उकलून दाखवण्याचा प्रयत्न आवडला. कवीच्या व्यक्तिगत आयुष्यातील घटना वाचकांना माहित असतील तर कवितेच्या जवळ थोडेसे पोहचता येते. जमलेच तर शब्दांमधून, रुपक, प्रतिमा, अलंकार, रचनाबंध यातून एक आशय शोधण्याचा प्रयत्न करावा, इतकेच मला समजते. नाहीच जमले तर अन्य वाचक कुठपर्यंत पोहचतात. आपल्याला तसेच जाणवते की अजून काही वेगळे असा एक साधक-बाधक शोध घ्यावा आणि शेवटी कविता त्या कवीवर सोडून मोकळे व्हावे, असे मला वाटते.

संजय, आपले मिपावर स्वागत आहे.

-दिलीप बिरुटे

एक, मी कुणी क्षीरसागर साहेब वगैरे नाही, मला फक्त संजय म्हटलं तरी चालेल.

संजय म्हणण्याची मुभा दिल्याबद्दल आभारी आहे असे सांगतो, कारण मीच आपल्याला वर क्षीरसागर साहेब म्हटले आहे.

आणि दोन, माझ्या आध्यात्मिक आणि ललित लेखनाची सरमिसळ करू नये ही विनंती.

बिलकुल मंजूर. आपण आध्यात्मिक लिखाण कधी करताय याकडे डोळे लाऊन बसलो आहे!

आध्यात्मिक लिहीन तेव्हा तुम्हा सर्वांना उपयोगी होईल असंच लिहीन, आणि तेव्हा हेतू समजून घेऊन चर्चा व्हावी इतकीच अपेक्षा असेल

बिलकुल! हेतु शुद्ध असेल तर बिलकुल प्रतिक्रिया देणार नाही! पण मुदलातच घोळ असेल तर मात्र नक्की तथाकथित वैध मार्गाने चर्चा करीन !

पण ललित लेखन वेगळंय, तो मूड वेगळा आहे, तिथे कल्पना आणि वास्तवाची जुगलबंदी आहे, तिथे अध्यात्म मधे आणलं तर मजा येणार नाही.

ओक्के! आध्यात्म कधी घेताय त्या प्रतिक्षेत!

नुकतीच गुणी व नेहमी आनंदी संगीतकार श्रीधर फडके याची एका वाहिनीवर मुलाखत झाली . त्यानीही ही सांगितले की तुला पाहिले मी नदीच्या किनारी ही कविता त्याना प्रथम कळलीच नाही.
मी प्रथमच सांगतो मी ग्रेस यांच्या कवितेचा अभ्यासक नाही . तेंव्हा त्यांच्या कवितेत किती प्रमाणात दुर्बोधता आहे हे मला नक्की माहिती नाही .एम एफ हुसेन यांच्या चित्राना मी पूर्णपणे दुर्बोध आहेत असे मानतच नाही. तेलरंगात मी आवडीने त्यांची एक दोन चित्रे रंगविली आहेत. ( कॉपी मारली ).चित्र आणि शब्द यांची तुलना करताना शब्द वापरण्यावर जास्त जबाबदारी आहे. कारण तो सरळ सरळ मांडलेला संवाद आहे. चित्रात
पोत , फटकारे, माध्यमे, त्रिमिती अशी अनेक साधने प्रयोगासाठी वापरता येतात. शब्दाचे तसे नाही. रंगाचे व्याकरण नसते.शब्दाचे नक्कीच असते. .

खूप सुंदर लेख. ग्रेस दुर्बोध वाटण्यामागचं कारण अगदी नेमकेपणाने सांगितलं आहे!

विशेषतः हे वाक्यः

ग्रेसची कविता दुर्बोध होण्यामागे कारण असंय की त्याची कविता शब्दसौंदर्य आणि लयकारीशी नि:संशय इमान राखते पण तिच्या सर्व वेरीएशन्सचा मध्यवर्ती काव्यविषयाशी एकसंध संबंध राहत नाही.

पण माझ्यामते तरी, कविता दुर्बोध असेल तर ती मला कविता म्हणून अनुभवायला मजा येत नाही. कारण कितीही सुंदर शब्दरचना, दाखले वापरले तरी ते जे सांगण्यासाठी म्हणून वापरले आहेत तो आशय दुर्बोध असेल तर ती कविता मला आपलीशी वाटत नाही. आणि मग मी त्या कवीला 'ग्रेट' मानू शकत नाही.

जसे अध्यात्माचा / किंवा स्वरुपाचा उलगडा झालेल्याला कदाचित उपनिषदांतील कमी शब्दांतील वचने जास्त आवडू शकतील... पण इतरांना उपनिषदे दुर्बोधच वाटत राहतील आणि त्यात 'ग्रेट' काय आहे असा ही प्रश्न पडेल.

मेघात अडकली किरणे ,तो सूर्य सोडवीत होता
///////////////////////////////////////////////

एक सुंदर आठवण
परवा चर्चेत एक सुंदर आठवण ऐकण्यात आली .
कै ग्रेस यांच्या मेघात अडकली किरणे ,तो सूर्य सोडवीत होता ..
ह्या गाण्यात ह्या ऐवजी मूळ ओळ
मेघात मिसळली किरणे ,तो सूर्य सोडवीत होता ..
... अशी होती
पण गाण्याच्या दृष्टीने बदल करण्यात आला.
त्यांचे म्हणणे असे होते कि अडकलेले सोडवता येते पण मिसळलेले नाही..
मिसळले हा शब्द बदलल्याने त्यातली गूढता आशय घनता व दुर्बोधता गेली.

कविता 'समजणे' ह्याविषयी यकू व खटासि खट ह्यांचे प्रतिसाद आवडले. मला वाटते, कविताच काय, कुठलीही कलाकृति (माझ्यासारख्या नफफड माणसाला हिंदी फिल्मी गाणीही) समजण्याच्या अनेक पातळ्या असतात. एखाद्या फळाच्या पापुद्र्याप्रमाणे, जितके आपण कलाकृतिचा जास्त आस्वाद घेत रहावे, तितके त्यातील आंतील पापुद्रे 'उघडत' जातात. तसे ते उघडलेले आपले आपणांस जाणवावे. तो आनंद आपला आपणाशीच रहावा, अनुभवावा. तो इतरांना विशद करून सांगण्याचा प्रयत्नात 'राख बरबाद मुहब्बत की बचा रक्खी है, बारबार इसको जो छेडा तो मचल जायेगी' अशी स्थिती होण्याची भीति अधिक. तसले प्रयत्न शब्दबंबाळ होऊ शकतात.

आता प्रश्नः संजयक्षीरसागर अनेकदा ग्रेस ह्यांच्या कविता 'समजण्यासाठी' त्यांच्या जीवनात डोकावले पाहिजे असे बजावतात. ह्याची खरे तर काय जरूरी आहे? किंवा दुसर्‍या तर्‍हेने हेच विचारायचे झाले तर असे म्हणेन, की अशा तर्‍हेने कलाकाराच्या (इथे साहित्य, संगीत, चित्रकला, शिल्पकला वगैरे सर्वच अभिप्रेत आहेत) कलाकृतिची समज 'त्या शेवटच्या (वैयक्तिक संदर्भाच्या) पातळीवर न पोहोचताही करता यावी की! जी. एंच्या कथांचा आस्वाद घेण्यासाठी त्यांच्या खाजगी जीवनाविषयी काहीही माहिती नसले तरी चालेल; लताच्या गाण्याचा आस्वाद मी अनेकानेक वर्षे तिच्या खाजगी जीवनात न डोकावता घेत आलेलो आहे, तेच गुरू दत्त, बेनेगल, जांग यिमौ, कुरोसावा ह्यांचे चित्रपट, अथवा बीथोवनच्या सिंफनीविषयी अथवा शंकर- जयकिशनच्या संगीताविषयी, थिरखवॉ खाँसाहेबांच्या तबल्याविषयी! कलाकृतींतून कलाकाराच्या वैयक्तिक जीवनाविषयी काहीबाही अटकळ बांधता येते हे खरे आहे. पण हा आपल्या कलाकृतीच्या आस्वादाचा परिणाम झाला. मुळात त्याची आवश्यकता नसावी.