टिळकांचे स्मरण.... एका वेगळ्या पद्धतीने..

जयंतराव असा ठेवा उपलब्ध करुन दिल्याबद्दल धन्यवाद! चित्रातली पाने वाचून बघेनच परंतु तोवर हा प्रतिसाद.

वयाच्या ६४ व्या वर्षी लोकमान्यांचे निधन हा भारताच्या इतिहासातला फार मोठा अपघात होता त्यांच्या जाण्यानंतर भारताच्या स्वातंत्र्यसंग्रामाला एक वेगळेच वळण मिळाले.

माझे आजोबा हे टिळकभक्तच. त्यांच्याकडून टिळकांच्या आठवणी ऐकल्या होत्या. १ ऑगस्टला टिळक गेले आणि त्यांच्या अंत्ययात्रेला जनसागर लोटला होता. माझ्या आजोबांनी ही अंत्ययात्रा बघितली होती. पावसाची रिपरिप सुरु असूनही लक्षावधीच्या संख्येने शोकाकुल लोक गर्दी करुन होते. अशी अंत्ययात्रा मुंबईने कधी पाहिली नाही असे आजोबा म्हणत. कित्येक घरी त्यादिवशी अन्न शिजले नाही.

कर्मयोगाची शिकवण देणार्‍या त्या नरसिंहास लक्ष प्रणाम!

-नतमस्तक रंगा

(जयंतराव एक विनंती. चित्रातली जीर्ण पाने प्लास्टिकच्या कागदात लपेटून टिकवण्याच्या दृष्टीने काय करता येईल? किंवा अधिक चांगले म्हणजे पुणे युनिवर्सिटी किंवा भांडारकर प्राच्यविद्या किंवा फिल्म इंस्टिट्यूट मधे मायक्रोफिल्मिंग करुन ठेवता येईल का हे बघू शकाल का? हा ठेवा नष्ट होऊ नये ह्या इच्छेपायी ही विनंती.)

लोकमान्य टिळक गेले तेंव्हा अ.ब. कोल्हटकर क्षणभरही न थांबता कित्येक तास्/दिवस लोकमान्य टिळकांवरचा मॄत्यूलेख लिहित होते. तो जगातला सगळ्यात मोठा अग्रलेख / मॄत्यूलेख होय कर्‍हेचे पाणी मध्ये लिहिलेले आहे. 'लोकमान्य टिळकांचा मॄत्यू' असे नाव असलेल्या त्या प्रकरणात अत्र्यांनी टिळकांच्या अंत्ययात्रेचे अतिशय हॄदयंगम वर्णन केलेले आहे. पहिल्याने मला वाटले की वर जयंत कुलकर्णी यांनी दिलेला अग्रलेख म्हणजे कोल्हटकरांचाच अग्रलेख आहे की काय. पण हा तो नसावा. कारण त्या अग्रलेखाच्या सुरुवातीसच 'सर्व अग्नींमध्ये विझविण्यास अत्यंत कठीण अग्नी म्हणजे शोकाग्नी होय' असे वाक्य असल्याचा उल्लेख वाचल्याचे स्पष्टपणे आठवत आहे. असो.
सामना या दैनिकात सुद्धा आज 'लोकमान्यांचे स्मरण' असे मथळा असलेला अत्यंत वाचनीय अग्रलेख छापून आलेला आहे.
लोकमान्यांना विनम्र नमस्कार.

अतिशय मोलाचा ठेवा इथं दिल्याबद्दल समस्त मराठी जन आपले ऋणी आहोत. आभार अतिशय आभार आपले.

शतशः धन्यवाद!

खूप मोलाचा ठेवा. ह्या अंकातील लेख-छायाचित्रे जर अशीच स्कॅन करून येथे देता आली तर अवश्य द्यावीत ही विनंती.

जयंतरावांनी वर म्हणल्याप्रमाणे, इंदूप्रकाश मधील "दोन शब्द" हे प्रकाशकाचे मनोगत वाचले... ते वाचताना काय लक्षात आले?

1. इंदूप्रकाश हे न्या. रानड्यांनी चालू केलेले मराठी-इंग्रजी वर्तमानपत्र.
2. सार्वजनिक ठिकाणी स्वतःच्या तत्वांवरून वाद घालणारे टिळक आणि रानडे हे कसे एकमेकांचा आदर राखत,
3. टिळकांचे रानड्यांना गुरूस्थानी मानणे, रानड्यांचा टिळकांबद्दल आदर,
4. रानड्यांच्या पश्चात,सुरत काँग्रेसला फूट पडल्यावर प्रखर टिका करणारे इंदूप्रकाश त्यानंतर एकाच वर्षात जेंव्हा इतर कोणी टिळकांची वकीली मते त्यांच्या विरोधातील देशद्रोहाच्या खटल्यात छापून ज्युरींपर्यंत रोजच्या रोज पोचवायला तयार नव्हते तेंव्हा ह्याच इंदुप्रकाशने केलेले काम...

थोडक्यात मार्ग वेगळे असले तरी जेंव्हा समान उद्दीष्ट असते तेंव्हा दोहोंकडून असलेला प्रामाणिक आदर आणि एकमेकांसाठीचा पाठींबा बघताना त्या सर्वांच्याबद्दलचा आदर द्विगुणीत होतो. आशा करतो असेच आजही, एकत्रीय भ्रष्टाचारासाठी नाही तर देशाच्या/जनतेच्य भल्यासाठी विविध विचारांकडून होईल...

अतिशय मोलाचा ठेवा.

अनेक धन्यवाद.

हा ठेवा येथे दिल्याबाबत मनापासून धन्यवाद.

शेवटले चित्र जितके स्पष्ट दिसते आहे, त्या मानाने आदली चित्रे नाहीत. मला वाचायला फार कठिण जाते आहे. आळशी/हावरटपणाचा दोष स्वीकारून विनंती करतो : आदली चित्रे सुद्धा पुन्हा काढून/चढवून तशीच स्पष्ट करता येतील काय?

आभार अतिशय आभार आपले.

धन्यवाद जयंतराव, लोकमान्यांना अतिशय समर्पक अशी श्रद्धांजली.

हा खजिना येथे दिल्याबद्दल मनापासून धन्यवाद!

धन्यवाद जयंत साहेब.
टिळक हे माझे आदर्श.त्यांच्या बद्दल ची अनमोल माहिती पुरविल्याबद्दल तुमचे लाख लाख आभार.

मनःपूर्वक आभार.
कुठलाही अभिनिवेश न बाळगता अत्यंत साधेपणी आपण ह्या मौलिक गोष्टी आम्हापर्यंत स्वतःहून पोचवत आहात.
खरंच आभारी आहे.

कोटी कोटी धन्यवाद जयंत हा लेख लिहिल्याबद्दल आणि तो आमच्यापर्यंत पोहोचवल्याबद्दल !

कोटी कोटी धन्यवाद जयंत हा लेख लिहिल्याबद्दल आणि तो आमच्यापर्यंत पोहोचवल्याबद्दल !

कोटी कोटी धन्यवाद जयंत हा लेख लिहिल्याबद्दल आणि तो आमच्यापर्यंत पोहोचवल्याबद्दल !

कोटी कोटी धन्यवाद जयंत हा लेख लिहिल्याबद्दल आणि तो आमच्यापर्यंत पोहोचवल्याबद्दल !

आपण खूप छान, समयोचित सामग्री उपलब्ध करून दिली आहे. आभार !

इंदुप्रकाश हे त्याकाळचे नेमस्त पत्र. त्याकाळी मुख्यत्वे तरुणांचा ओढा जहालांकडे असल्यामुळे मवाळांना खूपच टिंगलटवाळी व कुचेष्टा सहन करावी लागे. आगरकरांची तर जिवंतपणी प्रेतयात्रा निघाली.इंदुप्रकाश विषयी अनेक कुत्सित शेरे त्यावेळच्या साहित्यात आढळतात.पण असे असूनही या नेत्यांमध्ये आपापसात द्वेष अथवा वैरभाव नव्हता. हा अग्रलेख त्याचेच द्योतक आहे. टिळकांचा आगरकरांवरचा मृत्युलेखही असाच आहे.
आचार्य अत्रे हे सिद्धहस्त लेखक.त्यांचे मृत्युलेखही उत्तम साहित्याचा नमुना ठरले. 'सूर्यास्त' तर प्रसिद्धच आहे.टिळक वारले तेव्हा अत्रे लहान होते. त्यामुळे मृत्युलेख जरी नसला तरी अंत्ययात्रेचे वर्णन तितक्याच दु:खाने आणि आत्मीयतेने त्यांनी केले आहे. ही अंत्ययात्रा खरोखरच न भूतो न भविष्यति, कारण टिळकांनंतर तितक्या तोलामोलाचे आणि लोकांनी इतके प्रेम केलेले नेते मुंबईत झाले नाहीत त्यामुळे अशी अंत्ययात्रा निघाली नाही. नाही म्हणायला मोहम्मद रफी साहेबांच्या अंत्ययात्रेच्या वेळी टिळकांच्या अंत्ययात्रेच्या आठवणी जागवल्या गेल्या असे उल्लेख आढळतात.पण अर्थातच टिळक आणि रफी पूर्णपणे भिन्न व्यक्तिमत्वे,भिन्न कर्तृत्वे. तुलना करूच नये.
आताशी अश्या मोठ्या अंत्ययात्रा केवळ राजधानी दिल्लीत निघतात..सरकारी इतमामाने...

चित्र दिसत नाहियेत.
तरी वाचनखुण साठवुन ठेवली आहे. नेटकॅफेत गेल्यावर नक्की पाहिनच

खूप खूप मोलाचा ठेवा आहे हा.
पाने वाचून सविस्तर प्रतिसाद देईन.

अमुल्य ठेवा. उतरवुन घेतला आहे.