फ्लॅंडर्सची फुलं (भावानुवाद)

खूप आवडला. माझी आवडण्याची कारणं - गेयता, मधुरता, कवितेशी (कवितेच्या भावाशी) राखलेलं इमान तीन्ही

>> अधिर अधर स्पर्शाने डोळे किती लाजरे झाले>>
.....!!! ... आय हॅव्ह नो वर्ड्स फॉर इट्स ब्युटी

>> शपथ तुम्हा फ्लॅंडर्सच्या भूची प्रतारणा जर केली
स्वस्थ न राहू, उखडुन येऊ क्रुसाक्रुसांच्या रांगा
केशर पिवळ्या फुलाफुलांच्या जरी बहरल्या बागा>>

सुरेख भावानुवाद!!!

अतिशय गेय, साधा सोपा आणि प्रभावी भावानुवाद.
मीटरचे स्वातंत्र्य, कल्पनांचे स्वातंत्र्य भरपूर घेवूनही मूळ कवितेचा अर्क आणण्यात मास्तर यशस्वी झाले आहेत!
बहोत खूब!

चतुरंग

भावानुवाद अतिशय आवडला. निवडलेले मीटरही अधिक जोश/वीरश्रीपूर्ण आहे.

बाकी कवितेचं भाषांतर/रूपांतर करतेवेळी त्यात गद्यापेक्षाही अधिक 'लॉस्ट इन ट्रान्स्लेशन'(!) होत असावं. (संपूर्ण अर्थ समजत नसला तरी) वानगीदाखल गीतांजलीतल्या मूळ बंगाली कविता आणि त्यांचे टागोर/यीट्स द्वयीने केलेले इंग्रजी भाषांतर वाचून पहावे. मूळ कवितांतला अनुप्रास, नादमयात भाषांतरात पार हरवल्यासारखी वाटते. याच विषयावरचं हे सुरेख छोटेखानी स्फुट आठवलं.

मस्तं. तुम्ही केलेला भावानुवाद भावला.

आवडला

भावानुवाद आवडला.

जॉन मॅक्क्रे जर मराठी भाषिक असता तर त्याने ही कविता अशीच लिहिली असती.

वेगळ्या भावाची फुले ल्यालेला हा अनुवाद आवडला.

सुंदर.. गुरुजी...
मजा आली...
पाठ करून म्हणावीशी वाटली / वाटते आहे...

अजून अशाच कविता येऊद्या

उत्तम अनुवाद.

साधे सोपे आणी गेय.. तितकेच प्रभावी.
खूप आवडली.

किल्लास..!

कविता आवडली.

श्री.घासकडवी यांनी हा एक पायंडा (जो मिपावरील ललितलेखनाच्या सीमा रूंदावण्यासाठी खूप उपयुक्त शाबीत होऊ शकतो) पाडला आहे, तो अतिशय स्तुत्य आहे असेच म्हणावे लागेल. एक सदस्य एका 'कविते'चा भावानुवाद देतो, तर दुसरा सदस्य तिथे आपली प्रतिक्रिया न देता त्याने आपल्या 'नजरे'तून ले.कर्नल पदावर काम केलेल्या मूळ कवीने कवितेच्या उद्देश्याला कशा रितीने 'पाहिले' असेल हे कवितेच्या दुसर्‍या भावरूपा - अन् तेही पहिल्या सदस्याच्या कविता अनुवादाला/रुपांतराशी अजिबाट फटकून न वागता - द्वारे इथे प्रकटतो....ह्या सार्‍या बाबी लिलिच्या फुलागत मनविभोर करणार्‍या आहेत.

भावानुवादाचा विचार करताना [मी रूपांतर्/भाषांतर मुद्दाम म्हणत नाही] मीटरचा प्रश्न कळीचा होत नाही, कारण मुक्तकाचे तितपत स्वातंत्र्य घेतले जातेच. १५ ओळींच्या कवितेचा मराठीतील भावानुवाद १८ ओळींचा एवढ्यासाठीच झाला आहे की, मीटरचा गुंता बाजूला ठेवून अनुवादक मूळ कवितेमध्ये प्रकट झालेल्या भावनेपासून दूर गेलेला नाही....किंबहुना दोन्ही अनुवादकांना अजून काही तरी त्या कवितेविषयी सांगायचे आहे असेच वाटत राहिल.

मुळात भावकाव्य हे निर्माण होते ते स्वभावतःच वैयक्तीक अनुभवांची विशिष्टता शोधण्याच्या प्रक्रियेतून. कर्नल मॅक्रे यांनी केवळ २२ वर्षे वयाच्या सैनिकाचा त्यांच्या चक्षूसमोरच झालेला मृत्यु पाहिला, पण त्यामुळे ते 'टॉर्च' खाली ठेवायला तयार नाहीत, ही जाणीव फार फार महत्वाची आहे. युध्दाच्या विफलतेवर बरेच काही बोलले जाते, पण जे बोलतात ते सर्व सैनिकच असतात असा अर्थ होत नसतो. उलटपक्षी 'सैनिक' मनोमनी म्हणत असतो की, 'मी माझ्या कर्तव्यापासून दूर होणार नाही...' आणि सैनिकाचे खरे कर्तव्य काय आहे?....हे खुद्द कर्नलच खालील ओळीत सांगतात :

Take up our quarrel with the foe!
To you from failing hands we throw
The torch; be yours to hold it high!
If ye break faith with us who die
We shall not sleep, though poppies grow
In Flanders fields.

~ जगरहाटी चालूच राहणार आहे...वारा वाहणार, नदी धोधो करीत पुढे जाणार, फुले फुलणार....तो निसर्गनियमच आहे... म्हणून त्यामुळेच तुम्ही शत्रूविरुध्दचा लढा पुढे चालू ठेवणे गरजेचे आहे.....या विश्वासाला तडा देऊ नका.

~ अशी या वैयक्तिक अनुभवाची रसिकाला अत्यंत निकटची अशी प्रचीती आपल्या मायमराठीतून श्री.राजेश घासकडवी आणि श्री.धनंजय यानी फार सुरेख शब्दांनी करून दिली आहे यात संदेह नाही.

(श्री.घासकडवी यांच्यासाठी >>>
"उंच धरूनी पेटत ठेवा अमुच्या दग्ध मशाली" (मूळ ओळ सरळसरळ "The torch; be yours to hold it high!" अशी असताना.... पेटत्या torch ला 'दग्ध मशाली' असे रूप देण्याचे प्रयोजन काय? 'दग्ध' ला निगेटीव्ह अशी टिन्ट आहे...."Blasted, marred, spoiled, utterly corrupted, defiled, or ruined" इत्यादी.....आणि इथे कर्नल मॅक्रेंची मशाल तर 'धगधगती'च आहे, त्यामुळे ती 'पेटत ठेवा' असे का म्हणावे?...... ~~ श्री.धनंजय यांनी केवळ 'मशाल' चे प्रयोजन केले आहे...हात 'गळते' आहेत हे मान्य, पण 'मशाल' ही पेटलेलीच आहे.....अशी माझी त्या कवितेबद्दल समजूत आहे. )

इन्द्रा

"या दोन अनुवादाच्या अनुषंगाने कवितेचं भाषांतर, रूपांतर म्हणजे काय ही चर्चा व्हावी अशी इच्छा आहे."

~~ इथे तुम्ही साहित्यप्रेमीसाठी एक आवाहन केले होते व केवळ ते केले म्हणून नव्हे तर तुम्हा दोघांनीही इतका सुरेख भावानुवाद पेश केला त्याला दाद द्यावी म्हणून रसिकांनी प्रतिसाद दिले व माझ्यासारख्याने जरी काही वेळाने इथे प्रवेश केला असला तरी मनोमनी खूप इच्छा होती की हा धागा मूळ कविता आणि भावानुवाद यांच्या अनुषंगाने पुढे फुलावा. पण असे असताना (अपील करूनही...) तुम्ही दोघांनी ख.व. वर या विषयाला व्यापक रूप दिले ते किती सदस्यांपर्यंत पोहोचले? तुम्ही जर मला ख.व.पाहा असे सुचविले नसते तर मी खरेच त्या चर्चेतील आनंदाला वंचित राहिलो असतो. असो....ती तुम्हा दोघांची काही वैयक्तिक समजुत झाली असल्याने तो निर्णय संयुक्तपणे घेतला असेल, पण खरं सांगायचं तर तीच चर्चा इथे खुला पातळीवर झाली असती तर चर्चा रुंदावली असती.

~~ 'दग्ध मशाली' चा तुमचा खुलासा मला अजूनही पटलेला नाही (कारण कर्नल मॅक्रे '.....मशाल तुमच्याकडे सुपूर्द करीत आहे...' असे म्हणतात. इथे मशाल हे जिद्दीचे मेटाफर आहे, शरीर विकलांग झाले असले तरी जिद्द तशीच शाबूत आहे, ती तुम्ही जवळ बाळगा, असा काहीसा रोखठोक भाव मूळ कविला अभिप्रेत आहे आणि त्यामुळे ती मशालीच्या रुपातील 'जिद्द दग्ध झाली आहे' असे मानणे बरोबर होणार नाही.) असे असले तरीही एक भावानुवादक म्हणून तुम्ही त्याबाबतीत घेतलेले स्वातंत्र्य मान्य करणे क्रमप्राप्त आहे.

दुसराही एक मुद्दा आहे. वास्तविक तो तितकासा महत्वाचा जरी नसला तरी आता एवीतेवी विषय चर्चेला आलेलाच आहे, तर तोही इथे व्यक्त करतो.

"स्वैर वरूनी पक्षी फिरती, अजून त्यांची गाणी" हा "The larks, still bravely singing, fly" या ओळीचा भावानुवाद. इथे 'लार्क' (जो खरातर शेलीचा 'स्कायलार्क' च आहे...) चा उल्लेख कविने मुद्दाम केला आहे. इंग्लिश आणि फ्रेंच वाङ्मयात 'लार्क' हे निधडेपणाचे प्रतिक मानले जाते....लार्क 'सुपरनॅचरल पॉवर' वा 'सुपरनॅचरल स्पिरीट' दर्शविते असे समजले जाते. 'लार्क ब्रेव्हली सिंगिंग....' हे सैनिकाना 'त्याच्यापासून स्फूर्ती घ्या...' यासाठीचे प्रयोजन आहे...कारण, तुम्ही म्हणता तसे "अजून त्यांची गाणी
कानी पडती खाली भेदुन सरबत्तीची गाज" >> असे का? तर, विश्वात कोणत्याही घडामोडी होत असल्या तरी 'लार्क सॉन्ग इज हेवनली, फ्री, स्पॉन्टेनिअस, फ्लुएंट अ‍ॅण्ड रिच' असेच असते असे तिथले कल्चर मानते...म्हणून 'लार्क' नामाचा अट्टाहास; तसे नसते तर कविने तिथे 'बर्डस' शब्द वापरला असता. 'पक्षी' हे फार जनरल विधान होते.

इन्द्रा

"रक्तथेंब मोहरून झाले केशर पिवळे आज"
हा निसर्गसुंदर-वीरश्री भाव (अर्थ नव्हे) मला मुळात तितका प्रकर्षाने सापडत नाही. कदाचित "हिरवेहिरवे गार गालिचे"चा परिणाम असेल, पण हे मीटर माझ्यासाठी आता फार निसर्गरम्य झालेले आहे. त्याचाही परिणाम असेल.

"फ्लँडर्स फील्ड्स" कवितेत भकास-विरक्त भाव असल्यामुळे ती युद्धविरोध्यांनाही प्रेरित करते. मात्र पॉपी सुंदर असल्याचा भाव आहे, हे मान्यच. "फील्ड" शब्दात कुरणाची शांततासुद्धा आहे, आणि युद्धभूमीचा भयानकपणासुद्धा, वीरश्रीसुद्धा. तसा शब्द मराठीत शोधताना मला अपयश आले.

या प्रकारची अव्वल दर्जाची मराठी कविता आहे मर्ढेकरांची "अजून येतो गंध फुलांना"
हा फुलांचा गंध पहिल्या कडव्यात सुखद आहे, पण शेवटच्या कडव्यात भयाण आहे.

श्री.धनंजय....

"सुरुवातीला मी केलेली टीका वाचल्यावर तिर्‍हाइताला असे वाटणे शक्य होते - "माझेच भाषांतर चांगले" या वैयक्तिक ईर्ष्येने मी राजेश घासकडवी यांच्या भाषांतराची टीका करत आहे."

~~ तुम्हाला असे वाटणे हे तुमच्या मनाचा एक हळुवार कोपरा सदैव जागरूक आहे आणि तो इतरांच्या मतांची (बोथ पॉझिटिव्ह अ‍ॅण्ड निगेटिव्ह...) बूज राखतो, हे दर्शविते. तरीही इथे हे "मि.तिर्‍हाईत" कोण या यक्ष प्रश्न आहेच, आणि त्याचे उत्तर शोधण्याची आवश्यकताही नाही. कारण कथा/कविता/कादंबरी यावर आवडीने चर्चा करणारे, प्रत्यक्ष भाग न घेता त्याचा आनंद घेणारे असंख्य असू शकतात, मग त्यांची वर्गवारी 'तिर्‍हाईता'त होऊच शकत नाही. टीका हे कोणतेही बोचरे अस्त्र नसून ते एक चर्चेचे प्रांगण अधिकाधिक हिरवेगार करण्याचे आयुध आहे, त्यामुळे जरी अशा एखाद्या 'तिर्‍हाईता' ने टीका केली असती तरी तुम्ही दोघे त्याला समर्थपणे उत्तर देण्याइतके सक्षम होता...आहातच.

मात्र तसे नाही, हे त्यांना आणि मला ठाऊक आहे."

~~ हेच म्हणतो, कारण हे अ‍ॅडमिशन महत्वाचे, जे मला माहित होते, आणि म्हणूनच श्री.घासकडवींच्या ख.व. वर [आता इथे डकवलेली] झालेली ही सुंदर चर्चा तिथे वाचताना मला नाही म्हटले तरी थोडे उदास वाटले होते, हे कबूल करतो.

पण आता ठीक आहे....ज्याअर्थी इथे ती चर्चा आणली त्याअर्थी तुम्हाला खुल्या चर्चेचे महत्व पटले आणि त्याचे आम्ही सर्व साहित्य रसिक म्हणून स्वागत करतो.

इन्द्रा

(ता.क. : तुमच्या भावानुवादात तुम्ही 'लार्क' ला 'चंडोल' केले आहे. सर्वसाधारण अर्थानुसार ते नाम बरोबरही आहे. पण मला अजूनही खात्री आहे की, कवीने लार्कचा वापर केवळ अनेक पक्ष्यापैकी एक असा न करता त्याचे 'मिथक' वापरले आहे, जे शेलीला अभिप्रेत होते.)

श्री.राजेश म्हणतात : "मूळ कवितेतली पॉपीची फुलं मला आठवणींवर चढलेल्या बुरशीसारखी वाटली - त्यांच्या सौंदर्यापेक्षा क्रूस झाकण्याचं काम अधिक महत्त्वाचं."

याला श्री.धनंजय यांचा खुलासा : "पॉपीची फुले मात्र दुहेरी चिह्ने आहेत. जर जित्या सैनिकांनी लढाई पुढे चालवली, तर मेलेल्यांना शांत झोपता येईल, आणि फुले त्यांच्या कृतकर्तव्य शांत झोपेचे चे प्रतीक आहेत. म्हणजे त्या परिस्थितीत बुरशी नसून फुले हवीहवीशी आहेत. मात्र जगणार्‍यांनी कच खाल्ली, तर फुलांचे सौंदर्य मेलेल्यांच्या तळमळीला शमवणार नाही."

~~ मूळ कवि मॅकक्रे यांनी कवितेत जाणीवपूर्वक 'फ्लॉवर्स' ऐवजी 'पॉपीज्' या एका विशिष्ट जातीच्या फुलाचा उल्लेख केला आहे. दोन्ही भावानुवादकांनी आपापल्या कवितेत 'फुले' (श्री.धनंजय 'रानफुले' म्हणतात) असा 'इन जनरल' वापर केला आहे तो थोडासा 'पॉपी' च्या गुणधर्मावर अन्याय केल्यासारखा आहे. कविता प्रकाशित झाल्यानंतरही त्यावेळी इंग्रजी साहित्यप्रेमींनी "why poppies?" अशाच स्वरूपाच्या शंका निर्माण केल्या होत्या. त्याबाबत खुलासा करण्यात आला : 'पॉपीज्' चे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य कोणते तर ज्यावेळी आजुबाजूची अन्य फुले आणि झुडपे कोमेजून जातात, मरतात, त्यावेळी पॉपीज् फुलण्यास सुरूवात होती. पॉपी फूल हे एक प्रकारचे 'अमरवेल' जातीमध्ये मोडते; जे 'जिन्दा दिल' चे प्रतिक आहे. त्यांची बीजे वर्षानुवर्षे जमिनीखाली जिवंत अवस्थेत तग धरून राहू शकतात आणि त्या भागातील अन्य फुलजमात नष्ट होण्याच्या मार्गावर आल्यास पॉपी उमलण्याची निसर्गदत्त प्रक्रिया सुरू होते. नेमका सृष्टीचा हाच योगायोग कर्नल मॅकक्रे यांनी मे १९१५ ला पश्चिम आघाडीवर युद्धादरम्यान पाहिला. मोठ्या संख्येने रक्तवर्णीय पॉपीजनी मैदान फुलून गेले होते. पण 'सातत्याने फुलणे' हेच पॉपीजचे वैशिष्ट्य नाही तर ते नीद्रेचे प्रतिकही आहे. कवितेची शेवटची ओळ 'We shall not sleep, though poppies grow / In Flanders fields' ही त्या प्रतिकातून कवीने घेतली आहे. पॉपीजमधील 'अफू' च्या गुणधर्मामुळे त्याच्यापासून मॉर्फिन घेतले जाते, जे युद्धात 'पेनकिलर' म्हणून जखमी सैनिकांना दिले जात असे....त्यामुळे आलेल्या समाधानाच्या झोपेमुळे पॉपीजचा सातत्याने कृतज्ञतेने त्यावेळी वैयक्तीक पत्रव्यवहारामध्येदेखील सैनिक उल्लेख करीत असत.

अर्थात ही झाली 'फॅक्ट्स' कहाणी. श्री.राजेश व श्री.धनंजय या दोघांनाही पॉपीजचे हे अंग माहीत असेलच पण त्यांनी 'फुले' असाच आग्रह धरला असला तरी मूळ कवितेच्या गाभ्याला धक्का लागला असे मानण्याचे काही कारण नाही. त्यातील आवश्यक तो परिणाम मराठी कविता करतेच.

इन्द्रा