अरे तुझी टोपी : अरुण कोलटकरांच्या कवितेचं रसग्रहण

सुंदर विवेचन... या दृष्टिकोनातून ही कविता परत वाचायचा प्रयत्न करतोय.

बिपिन कार्यकर्ते

कवितेतला वारा रसग्रहणात चाणाक्षपणे पकडला आहे. कोलटकरांची कविता एक चित्रसफरच असते. सोसाट्याचा वारा सोडून पाळलेली बंधने, सीमा धूसर झालेल्या आहेत. हेतर रसग्रहणात चांगलेच पकडले आहे. पण पहिल्या सहा ओळी विचारवंतांसाठी आहेत काय? कवितेत वादळ थांबवण्याची गरज जाणवते आहे का? या गोष्टी मात्र प्रत्येकाने स्वत:करता पाहता येतील.

धूळ, कचरा बाहेरून डोक्यात जाणार आहे. त्या आधीच आत आहे असे मात्र नाही. काय लपवायचे आहे? प्रतिक्षिप्तपणे टोपी पकडण्याची धडपड आलेल्या वादळास जोखण्यास कमी पडत आहे का? कोलटकरांनी सगळे उडत असतांना पेंटरला (काहीतरी पुन्हा चितारण्यासाठीचा असलेला रंग सांभाळू नको तर पळ) आणि डोके लपवणारे (कपाळ सांभाळा) यांनाच काहीतरी करायला लावले आहे. इतर तर दृष्याचाच भाग आहेत. आपल्यापुरते यात पाहीजे ते शोधावे.

कोलटकरांनी वाचलेली एक कविता खाली अशीच चित्रांनी भरलेली, सरमिसळ करणारी.

कविता समजावून घेण्याचा प्रयत्न आवडला. माझ्या एका कोलटकरवेडया मित्राने आम्हाला सांगितले होते की कोलटकर बॉब डिलनचे फॅन होते. डिलनच्या "blowin' in the wind" आणि "the times they are a' changing" या गाण्यांचा प्रभाव या कवितेवर पडलाय असे त्याचे म्हणणे.

कोलटकरांच्या कविता एकदम वायझेड असतात काहीकाही. नव्वदोत्तरी पोरांवर त्यांची घनदाट छाया पडलेली आहे....

कोलटकरांचा प्रभाव नव्वदोत्तरी लोकांवर पडला आहे हे माझे माझ्यापुरते बनलेले मत.

कोलटकरांच्या कवितेमधे मला प्रतिमांचा सोस दिसत नाही, कठीण शब्द दिसत नाहीत ; मात्र होणारा परिणाम फार गडद असतो. त्यांची कविता सामाजिक भाष्य करताना मला आढळलेली नाही. "ही कसली कविता ?" असे देखील बर्‍याचदा वाटून जाते. मात्र काही गोष्टींच्या बाबतीत पुढील कवींच्या पिढीने त्यांचे ऋणी राहायला हवे.

मर्ढेकरांच्या महायुद्धोत्तर जाणीवा आणि शैलीमधली क्रांती करणार्‍या कवितेपेक्षा , चित्र्यांच्या किंवा ग्रेसच्या प्रतिमासंपृक्त कवितेपेक्षा , ढसाळ यांच्या अत्यंत उग्र अशा विद्रोही कवितेपेक्षा , डहाके यांच्या काफ्काच्या जवळ जाणार्‍या अधोलोकदर्शनी कवितेपेक्षा , कोलटकरांच्या थेट शैलीचा , शब्दांच्या रोकडेपणाचा , कवितेमधून दाखवलेल्या अतिवास्तवतेचा , डार्क ह्युमरचा "बळवंतबुवा" , "जेजुरी" यांच्या जगातल्या रोचक नैतिकतेचा प्रभाव सचिन केतकर , हेमंत दिवटे , मन्या जोशी, वर्जेश सोलंकी यांच्या कवितांवर मला जास्त जाणवतो. कोलटकरांच्या संपूर्ण "चिरीमिरी" चा अपवाद वगळता, माझ्यामते कोलटकरी कवितेतला निवेदक हा नागरी संस्कृतीतून आलेला आहे. नव्वदीतल्या शहरी कवींशी इथेसुद्धा त्यांची नाळ जुळते असे मला वाटले. आणि प्रयोगशीलतेमधे तर कोलटकर हे या लोकांचे धुरीण शोभावेत. मजूरांच्या तोंडचे संवाद काय , तक्त्यातली अक्षरे काय , "चरित्र" मधल्या "दिखता नही क्या , दिखता नही " सारखी भन्नाट पुनरुक्ती काय ... हाच प्रकार मग आजच्या नितीन कुलकर्णी सारखे लोक करताना दिसतात.

असो. माझे विधान फारच जनरल होते हे मी पुन्हा नमूद करतो.

सगळे वाचून टोपी पडली! #:S

चतुरंग

माझीही. मी एकदाच 'भिजकी वही' वाचण्याचा प्रयत्न केला होता, पण मला काही झेपेना.
इथली सगळी चर्चा वाचताना तर एकदम बावळट-शरणागत-भारलेला भाव तोंडावर आणून, तोंड उघडं टाकून ऐकत असल्याचा भास झाला. असो! काही कविता आपल्यासाठी नसतात. :)

मला ही कविता अतिशय आवडली. पण मला अरूण कोलाटकरांच्या सगळ्याच कविता कळल्या तरी आवडतातच असे नाही. या कवितेवर चर्चा झाली, चार मते व्यक्त झाली हे त्या कवितेचे भाग्यः)

कवीने कविता करायचे काम करावे, कुणासारखे कुणासाठी इत्यादीचा विचार कवी करू लागला तर तो प्रामाणिकपणे लिहू शकेल का?मी ब्लॉगवर, मासिकात, दिवाळी अंकात, प्रकाशित होणार्‍या काव्यसंग्रहात जमतील तेवढ्या कविता वाचते. गेल्या चार पाच वर्षातही मराठी कविता बदलली आहे, बदलते आहे. एक दशक हा तर फार मोठा काळ आहे.

कुठल्या कविता कुणाला अगम्य वाटतील, कुठल्या विकृत वाटतील , काही गद्य लेखन वाटतील ,काही ट लावून केलेली वृत्तपूर्ती सुद्धा- याचा हिशोब समीक्षकाने ठेवायचा, ते त्यांचे काम.

मला वेगवेगळे प्रयोग असणारी, मनाला स्पर्श करेल असा विषय असणारी कविता चटकन भावते. कवीची जात, त्याचे गाव , त्याचे शिक्षण हे मधे न येता कविता वाचता आली पाहिजे असे मला वाटते. मी तसेच करायचा प्रयत्न करते.

कुठली कविता लिहावी, कुठली कविता वाचावी हा ज्याचा त्याचा प्रश्न आहे. मुद्दाम ठळक शब्द वापरून स्त्री पुरुषाची शारिरीक वर्णने असलेल्या अनेक कविता आजकाल दिसतात. हे सर्व सूचकतेने लिहिता येऊ शकते असे मला वाटते म्हणूनच अशा कविता माझ्या अंगावर येतात. अनेक वाचकांना तीच वर्णने चवीने वाचाविशी वाटू शकतील, अनेकांना ते उल्लेख आवश्यकच आहेत असेही वाटेल. सध्याचे मराठी लेखन वास्तवतेच्या फार जवळ जाते आहे,तिचा अतिरेक होतो आहे असे मला अनेकदा वाटते. पण कविता शेवटी कविता असते..

ता.क. - मला शरदिनीच्या कविता अतिशय आवडतात.त्यातली कल्पकता आणि प्रयोग करण्याची धडाडी,विषयांचे नाविन्य मला आवडते. (माझ डो़क फिरल आहे असे सुद्धा कोणी म्हटेल.म्हणू देत. )

"कविता पाचोळ्यासारखी हलकीफुलकी आणि त्याच वेळी वादळासारखी घनघोर आहे"

मला तरी कवितेचा मुख्य आशय सामाजिक वाटला.

रसग्रहणही आवडले, चर्चाही रोचक आहे. (कुठलेही रसग्रहण फारच तपशील देते, किंवा कुठल्याशा तपशिलावर अधिक भर देत. काव्याचे आशयवर्तुळ संकुचित करते. तरी आपण एकमेकांना रसग्रहण सांगतो, सांगितल्याशिवाय राहावत नाही.)

रसग्रहण आवडले..!!!

अरुण कोलटकरांची patient is RH positiive नावाची कविता रसग्रहणासाठी टाकण्याचा मूड होता. पण तो विचार पोस्पाँड केला. :)

बाय द वे, रा.ग.जाधवांनी 'साठोत्तरी मराठी कविता व कवी ' या पुस्तकात काही कवींच्या कवितांबरोबर अरुण कोलटकरांच्या कवितेवरही अभ्यासपूर्ण भाष्य केले आहे. कोलटकरांच्या चाहत्यांनी ते पुस्तक जरुर वाचावे. नव्या कवितेवर अनेक समीक्षकांची मतेही त्यातच वाचायला मिळतात. त्यात भालचंद्र नेमाडे यांनी अरुण कोलटकरांच्या कवितेबाबत म्हटले आहे-

'' भाषिक घटकांची अनपेक्षित पेरणी, विरामचिन्हे आणि मुद्रणशैली ह्यांचे सूचक वापर, अत्यंत तासून पैलू पाडलेल्या घाटदार ओळी, सुरेख मांडणीची कडवी, तपशिलाची अचूक निवड, अवकाश आणि काळ अनेक पातळ्यांवरुन सुचविणारी तंत्रे ही कोलटकरांची खास वैशिष्टे. प्रखर नाट्यात्मकतेने उपरोधाच्या नानाविध छटा मराठी कवितेत व्यक्त करीत असतात. शब्द, वाक्यखंड किंवा ओळी वरकरणी विसंगतीने जोडणे ही त्यांची खास मराठी शैली होय.''

खरं म्हणजे वरील उतारा वाचल्यावर त्यांच्या कवितेची ओळख बर्‍यापैकी व्हायला हरकत नाही. अतिवास्तवता, शहरी जाणिवांची रेलचेल. गुढ वगैरे अशी त्यांची कविता मला तरी भासते. मला त्यांच्या काही कविता वाचायला आणि समजायला सोप्या वाटतात, काही कविता डोक्यावरुन जातात तो भाग अलाहिदा. असो, कविता आकलनाच्या बाबतीत माझ्या काही मर्यादा आहेत हे मात्र आठवणीने नमूद करतो.

बाकी चर्चा चालू द्या. वाचायला मजा येत आहे.

-दिलीप बिरुटे

कालिदास "वागर्थाविव संपृक्तौ" म्हणतो, वाणी आणि अर्थ हे एकाला-एक जोडल्यासारखे आहेत. पण खरे तर शुद्ध ध्वनीतून येणारा अनुभव आणि त्याच्या अर्थाचा येणारा अनुभव यांचा मिलाफ फक्त काही पोचलेल्या कारागिरांना साधू शकतो. ज्यांना जमतो, ते उत्तम कवी होत.

आणि त्यातही ज्यांना कविता अगदी सहज स्फुरल्याचा आभास निर्माण करता येतो, त्यांच्याबद्दल कौतूक करू तितके कमीच. कारण लवकरच लक्षात येते, की सहजतेचा आभास वठवण्यासाठी रचनेत खूपच परिश्रम घ्यावे लागतात.

वादळाच्या अर्थप्रतिमेला वादळाची ध्वनिप्रतिमा बेमालूम जोडण्यासाठी कवितेची लय कवी वापरतो आहे. लयीवर नियंत्रण होते आहे ते अनुप्रासांनी आणि लपलेल्या यमकांनी.

अरे तुझी टोपी
तुझी टोपी गेली खड्ड्यात

"तुझी टोपी"च्या दोन-शब्दी पुनरक्तीमुळे मला पहिल्या ओळीनंतरचा विराम थोडा लांबवावा लागतो आहे.

कपाळ पहिलं सांभाळ

येथे पाळ/भाळ चे यमक एकीकडे लयीवर काबू करू बघते, तर
कपाळ पहिलं सांभाळ
अशी ओष्ठ्य आघातांची वेगळीच लय दुसरा निर्देश देऊ बघते. येथेही मलातरी ओळ संथ वाचणे भाग पडते.

मात्र पुढे :

खापरांना फेफरं भरलं
फडफड करतायत पाखरांसारखी
कुलकर्ण्याच्या भिंतीवरल्या
डिगर्‍या ठिकर्‍या फरशीवरती
नार्‍या नार्‍या तुझा बाप
सटकला की फोटोमधनं

इथे प्रत्येक ओळीतल्या अनुप्रासांची वेगवेगळी मिश्र लय अशी, की "नार्‍या नार्‍या तुझा बाप" ओळीपर्यंत लय वाढवत जाण्यास मला भाग पडते!
खापरां<->पाखरां यांच्यातला वर्णविपर्याय पहिल्या वाचनात सहज लक्षात येत नाही, पण काहीतरी ध्वनी पुन्हापुन्हा येऊन जीभ वळवत असल्याचा भास होतो तो होतोच. वादळी वार्‍याबरोबर खडबडीत मूर्धन्य वर्णांचा (ट, ठ, ड, ढ, ण, र यांचा) खडखडाट साउंड इफेक्ट्स देतो. हे लक्षात आले नाही तरी परिणाम साधतोच. (सिनेमातले पार्श्वसंगीत लक्षात आले नाही तरी किती महत्त्वाचे असते - म्यूट दाबून बघा!) आणि इथे तर पार्श्वसंगीत आणि संवाद दोन्ही कामे तेच ते शब्द करत आहेत.

डोंगरांसकट नद्यांसकट खुंटीसकट

काय तिहाई साधली आहे.

गेला सरळ आकाशात

या ओळीचा शेवट आश्चर्यचकित चढ्या सुरावटीत केला, तर कवितेचा सारांश वेगळा जाणवतो.
"आकाशात" मध्ये सुर अलगद (किंवा धप्पकनही) पडू दिला तर कवितेचा मथितार्थ वेगळा जाणवतो.

आशयाबद्दल वेगवेगळे अनुभव असल्याची चर्चा वर झालीच आहे. ध्वनि-आशयांच्या सांगडीचा अनुभवही वेगवेगळ्या आस्वदकांना भिन्न होऊ शकतो!

"मुक्त"छंदाचे इंद्रधनुष्य दिसायला सहज-सुंदर वाटते, पण पेलायला शिवधनुष्यच आहे.