नाक

या लेखाचे शीर्षक "नाक" असेच आहे. खरेतर नाक हा मानवी शरीराचा एक ठसशीत अवयव. पण आपण त्याच्या कडे तसे उपहासानेच पहातो. माणसाच्या चेहेर्‍याकडे पाहिल्यावर नजरेत भरतात ते दोन अवयव. डोळे आणि नाक.
डोळ्यांबद्दल लोकानी शायरानी फार काही लिहिलय.
डोळे जुल्मी असतात , डोळे लबाड असतात , डोळे खट्याळ असतात, डोळे बोलके असतात, डोळे पाणीदार असतात्.....असे बरेच काही. आता पाणीदार हे विषेशण डोळ्यांपणे नाकालाही लागु होते. पण पाणीदार डोळ्याची मुलगी असे म्हंटल्यावर एखादी झाशीची राणी आठवते. तिची करारी मुद्रा नजरेसमोर येते. पण पाणीदार नाकाची मुलगी म्हंटल्यावर नजरेसमोर जे काही येईल ते नजरेसमोर यावे असे वाटतही नाही .
नाकावरून सौंदर्य ठरत नाही असे नाही. तरतरीत नाकाची ,चाफेकळी नाकाची ,अपर्‍या नाकाची , अशा बर्‍याच नाकांची वर्णने सौंदर्याच्या वर्णनात येतात.
संस्कृतात कालीदासाच्या अष्टनायीकांची जी वर्णने येतात त्यात शंखीणी पद्मिनी अशी काही वर्णने आहेत. त्यात नाकाबद्दल फारसे काही लिहिले गेलेले नाही. फारतर कुठेतरी किर्लोस्करांच्या नाटकात बिंबाधरा असा एकमेव शब्द नाकासम्दर्भात आला आहे. पण हे नाक नक्की कोणत्या प्रकारचे आहे ते समजत नाही.
नाही म्हणायला नाकावरून मराठीत बरेच वाक्प्रचार/म्हणी आहेत.
उदा: नाकापेक्षा मोती जड. नाकाला मिरच्या झोंबणे , नाक खुपसणे , नाकदुर्‍या काढणे , नाक उडवणे, नाकावर राग असणे, नाक कापणे,नाक ठेचणे, नाकावर टिच्चून करणे , नाकाने कांदे सोलणे,नाकासमोर बघून चालणे वगैरे वगैरे.....
आता नाकापेक्षा मोती जड ही म्हण काय अर्थाने आहे ते सगळे जण जाणतातच. पण ही म्हण ऐकताना मला ती म्हण शोधणार्‍या माणसाने नुसत्या नाकाचे वजन कसे केले असेल हा प्रश्न पडला होता
नाकावर मराठी कादंबर्‍यात खांडेकरानी आणि फडक्यानी अपार प्रेम केले. खांडेकरांची नायीका नेहमी अपर्‍या नाकाची असते. तीच्या नाकाचा शेंडा लाजेने लाल होतो
फडक्यांची नायीका अधूनमधून पातळाच्या शेपट्याबरोबर फणकार्‍याने नाकही उडवत असते
फडके खांडेकर जसे अदृष्य झाले तसे मराठी कथेतून नाकही हद्दपार झाले.
एकूणच नाकाबद्दल मराठीच काय इतर कोणत्याही भाषेला फारसे प्रेम वाटत नसावे.
प्रेयसीच्या सर्वांगांची वर्णने निरोप्या मेघाला लिहिणार्‍या कालीदासाच्या यक्षाला प्रेयसीचे नाक कसे आहे हे फक्त विरहाने रडुन रडून तीचे ना़क आणि डोळे लाल झाले असतील एवढेच लिहायला सुचावे?
हिन्दी/उर्दू शायरानीही प्रेयसीच्या नाकाचे फारसे वर्ण केलेले नाही.
वास्तवीक नाक नसते तर हे शायर लिहायला जिवंत तरी राहिले असते का?
नाकाचे प्रकार तरी किती. जरा चेहेरे निरखून पहा. गोबरे गाल आणि पानीदार डोळे या पलीकडे पहा एकेक नाकाचे तोरे तरी किती.
कोणाचे नाक चाफेकळी म्हणजे अगदी नाजूक असते. कोणाचे नाक बसके असते. कोणाचे टोकदार असते. गरुडाच्या चोचीसारख्या बाकदार नाकाची माणसे असतात. चपटे नाक असते, फुगीर नाक असते. आकार नसलेल्या भज्याच्या आकाराचे नाक असते. मुमताजसारख्या अभिनेत्रीच्या लोकप्रियतेत तिच्या गोल टेंगळासारख्या आकाराच्या नाकाचा मोठा वाटा आहे.
तरतरीत धारदार नाक म्हंटले की शिवाजी महाराजांची मूर्ती डोळ्यासमोर येते. चित्रपटातही ते तसे नाक असल्याशिवाय शिवाजी खरा वाटत नाही.
शिल्पा शेट्टीने नाकाचा आकार बदलून घेतल्यानन्तर ती अधिकच सुंदर वाटु लागली.
मायकेल जॅक्सनने तर त्याला लोक फताड्या नाकाचा असे म्हणायचे म्हनून नाक तीन वेळा बदलून घेतले होते म्हणे.
असो....आपण मराठीतल्या नाक या शब्दाबद्दल बोलुयात.
नाक असणे म्हणजे महत्वाचे ठाणे असणे अशा अर्थाने नाक येते. नाक दाबले की तोंड उघडते.इंग्रजीत समथिंग बिलो म्य नोज म्हणजे अगदी नाकाखालीच उपद्व्याप करणे अशा अर्थाने नाक येते.
चौकाला नाका म्हणण्याची पद्धत मुम्बैत तीही लालबाग परळ भागात आहे. आमच्या गावात नाका केवळ जकात नाक्यालाच म्हणायचे. त्यामुळे कोनी नाक्यावरून पान खाऊन येउया असे म्हणाले की मला कळायचे नाही. नाका हा शब्द मी सर्वप्रथ ऐकला तो भाऊ पाध्येंच्या " वासू नाका सांगोपांग" या पुस्तकाच्या नावात . तेंव्हाही एखाद्या जागेला नाका असे का म्हणत असतील हा प्रश्न होताच.
मराठी कवितेत ही कवी बी यांच्या गावच्या पाटलाच्या पोरीचे वर्णन असणार्‍या "गोधूम वर्ण तीचा हरणाच्या पाडसाच्यापरी डोळे" या पलिकडे नायीकेच्या चेहेर्‍याचे वर्णन नाही. सातवीत असताना ही कविता अभ्यासाला होती. तेंव्हा त्या नायीकेचे चित्र काढा असे सांगितले असते तर नाकाशिवाय चित्र पूर्ण झालेच नसते.
(क्रमशः)