गंगा दशहरा

आज ज्येष्ठ लागला. असं ! मग ? मग काही नाही, मी भूतकाळात गेले.

पावसाळी वातावरण .सकाळी १० चा सुमार. मंदिराचं सभागृह, मध्यभागी प्रवचनकारांची बैठक मांडलेली. त्यावर बसण्यासाठी आसन. पुढ्यात चौरंग मांडलेला. त्यावर आच्छादन घातलेलं .आमच्या काकू.. हो.. आमच्या शेजारी रहायच्या नं , म्हणून आमच्या. तर कीर्तनचंद्रिका सौ. पद्‌मावतीबाई देशपांडे ... आसनावर विराजमान होत आणि खड्या स्वरात,

हर महादेव शंभो काशी विश्वनाथ गंगा
हर हर महादेव शंभो काशी विश्वनाथ गंगा

असा गजर सुरु होई.

प्रतिपदेपासून दशमीपर्यंत रोज सकाळी
पंडितराज जगन्नाथ यांच्या जीवनचरित्रावर आख्यान होई आणि दशमीला समाप्ती होई. प्रवचनानंतर कुणी बायका खणानारळाने त्यांची ओटी भरत. कुणी दक्षिणा ठेवत तर कुणी आंबे . त्यातलाच एखादा आंबा मग काकू आम्हा मुलांच्या हातावर ठेवत. घरी उदंड असलं तरी लहानपणी त्या आंब्याचं अप्रूप आणि गंमत वाटे. आपल्या ओघवत्या वाणीने पंडितराज जगन्नाथांचं केलेलं आख्यान ऐकताना माझं मन रंगून जायचं. दहाव्या दिवशीच्या आख्यानात , एक एक पायरी चढत जाणारं गंगेचं पाणी वर चढत जगन्नाथाला आपल्या कवेत घेतं.... हे ऐकताना तर प्रत्यक्ष दृष्यच डोळ्यासमोर उभं रहायचं. ही आठवण आजवर माझ्या मनात घर करून आहे आणि राहील.

पण याचा ज्येष्ठ महिन्याशी काय संबंध? तर आहे. ज्येष्ठ शुक्ल प्रतिपदेपासून दशमी पर्यंतचे द‌हा दिवस हा काळ गंगा दशहरा म्हणून साजरा होतो. दशमीच्या दिवशी, भगीरथ प्रयत्नांनी ,गंगा शंकरेच्या जटेतून पृथ्वीवर अवतीर्ण झाली. म्हणूनच या दिवसाला 'गंगावतरण' असेही म्हणतात. या दिवसात गंगेची स्तुती, पूजा ,आरती, केली जाते. गंगा स्नान करून पुण्य‌ मिळवलं जातं.दशमीच्या दिवशी पाण्यात दिवे सोडले जातात. हा सण किंवा पर्व विशेषतः उत्तरे‌कडे किंवा गंगा जिथून वहाते तिथे साजरा होतो.महाराष्ट्रात तो विशेष नसावा असे वाटते. पण मला तो सुयोग प्राप्त झाला हे मी माझं भाग्य समजते.

याची आठवण मी आजवर माझ्या मनात जाग‌ती ठेवली आहे. लहानपणी आईने संथा दिलेलं, वाल्मीकीकृत गंगाष्टक स्त्रोत्र, आंघोळ करताना अपसुकच रोज ओठांवर येतं. पण गंगा दशहराच्या दहा दिवसात एकदा तरी पंडित जगन्नाथ कृत 'गंगालहरी'चं मोठ्याने पठण करण्याचा माझा रिवाज आहे (आजवर तरी!). शाळेत असताना संस्कृत हा विषय अध्ययनासाठी नव्हता आणि बाहेरून कधी शिकणं जमलं नाही. तेव्हा आपण जे वाचतो आहोत त्याचा अर्थ कळला पाहिजे म्हणून मुद्दाम सार्थ गंगालहरी आणलं आहे. गंगेची अनेक स्तुती स्तोत्रं आहेत. त्यापैकी वाल्मीकीकृत, शंकराचार्यकृत, कालिदासकृत् स्तोत्रं विशेष ज्ञात आहेत.अलीकडेच विदुषी धनश्री लेले यांचं‌ you tube वर उपलब्ध असलेलं गंगालहरी वरील विवेचन ऐकलं . खूप छान आहे. आवड असलेल्यांनी जरूर ऐका.

आधी म्हटल्याप्रमाणे संस्कृतचं माझं अजिबातच शिक्षण नाही. पण बृहद स्तोत्र रत्नाकर या पुस्तकात असलेल्या गंगादशहरा स्तोत्राचा अल्पपरिचय या निमित्ताने इथे देण्याचा प्रयत्न करते आहे. अल्पमतीने केलेला हा प्रयत्न आहे. जाणकारांनी स्तोत्रावर अधिक भाष्य केल्यास सर्वांनाच ते फायदेशीर ठरेल.

दशहर गंगा स्तुती बृहद स्तोत्र रत्नाकर

ब्रह्मोवाच

नमः शिवाय गङ्गायै शिवदायै नमो नमः । नमस्ते रुद्ररूपिण्यै शाङकर्ये ते नमो नमः ॥ १ ॥

नमस्ते विश्वरूपिण्यै ब्रह्म दूत्यै नमो नमः । सर्वदेवस्वरूपिण्यै ततो भेषजमूर्तये ॥ २ ॥

सर्वस्य सर्वव्याधीनां भिषक्श्रेष्ठधं नमोऽस्तु ते ।
स्थाणु-जङ्गम-सम्भूत-विषहन्त्र्यै नमो नमः ॥ ३ ॥

भोगोपभोगदायिन्यै भोगवत्यै नमो नमः।
मन्दाकिन्यै नमस्तेऽस्तु स्वर्गदायै नमो नमः ॥ ४ ॥

नमस्त्रैलोक्यभूषायै जगद्धात्र्यै नमो नमः ।
नमस्त्रिशुक्लसंस्थायै तेजोवत्यै नमो नमः ।॥ ५ ॥

नन्दायै लिङ्गधारिण्यै नारायण्यै नमो नमः ।
नमस्ते विश्वृमुख्यायै रेवत्यै ते नमो नमः ॥ ६ ॥

वृहत्यै ते नमस्तेऽस्तु लोकधात्रे नमो नमः ।
नमस्ते विश्वमित्रायै नन्दिन्यै ते नमो नमः ॥ ७ ॥

पृथ्व्यै शिवामृतायै च सुदृशायै नमो नमः ।
शान्तायै च वरिष्ठायै वरदायै नमो नमः ॥ ८ ॥

उमायै सुखदोग्ध्‌यै च सब्जीविन्यै नमो नमः।
ब्रह्मिष्ठायै ब्रह्मदायै दुरितष्न्यै नमो नमः ॥ ९ ॥

प्रणतातिप्रभञ्जिन्यै जगन्मात्रे नमोऽस्तु ते। सर्वापत्प्रतिपक्षार्य मङ्गलायै नमो नमः ॥१०॥

शरणागत दीनार्त परित्राणपरायणे सर्वस्यातिहरे देवि नारायणि नमोऽस्तु ते ॥११॥

निर्लेपायै दुर्महन्त्र्यै दक्षायै ते नमो नमः । परात्परतरे तुभ्यं नमस्ते मोक्षवे सदा ॥१२॥

गङ्ग ममाऽग्रतो भूया गङ्ग मे देवि पृष्ठतः । गङ्ग में पार्श्वयोरेहि त्वयि गङ्ग ऽस्तु मे स्थितिः ।॥१३॥

आदौ त्वमन्ते मध्ये च सर्व त्वं गां गते शिवे । त्वमेव मूलप्रकृतिस्त्वं हि नारायणः परः ॥१४॥

गङ्ग त्वं परमात्मा च शिव तुभ्यं नमः शिवे । य इदं पठति स्तोत्रं भक्त्या नित्यं नरोऽपि यः ॥१५॥

शृणुयाच्छ्द्धया युक्तः काय-वाक्-चित्तसम्भवैः । दशधा संस्थितैर्दोषैः सर्वेरेव प्रमुच्यते ।।१६।।

सर्वान् कामानवाप्नोति प्रेत्य ब्रह्मणि लीयते ।
ज्येष्ठे मासि सिते पक्षे दशमी हस्तसंयुता ।।१७।।

तस्यां दशम्यामेतच्च स्तोत्रं गङ्गाजले स्थितः ।
यः पठेद् दशकृत्वस्तु दरिद्रो वाऽपि चाऽक्षमः ॥१८॥

सोऽपि तत्फलमाप्नोनि गङ्गां सम्पूज्य यत्नतः । अदत्तानामुपादानं हिंसा चैवाविधानतः ॥१९॥

परदारोपसेवा च कायिकं त्रिविधं स्मृतम् । पारुष्यमनृतं चैव पैशुन्यं चाऽपि सर्वशः ॥२०॥

असम्बद्धप्रलापन्च वाङ्मयं स्याच्चतुविधम् । परद्रव्येष्वभिध्यानं मनसानिष्टचिन्तनम् ॥२१॥

वितयाऽभिनिवेशव मानसं त्रिविधं स्मृतम् ।
एतानि दश पापानि हर त्वं मम जाह्नवि ! ॥२२॥

दक्षपापहा यस्मात्तस्माद्दशहरा स्मृता । त्रयस्त्रिशच्छतं पूर्वात् पितूनथ पितामहान् ॥२३॥

गङ्गादितीर्थस्तोत्राणि उद्धरत्येव संसारान् मन्त्रेणाऽनेन पूजिता ॥२४॥

नमो भगवत्यै दशपापहरायै गङ्गायै नारायण्य रेवत्यै शिवायै ।
दक्षायै अमृतायै विश्वरूपिण्यै नन्दिन्यै ते नमो नमः ।।२५।।

सितमकरनिषण्णां शुभ्रवर्णा त्रिनेत्रां करधूत-कलशोद्यत्सोत्पलामत्यभीष्टाम्
विधि-हरि-हररूपां सेन्दुकोटी रजुष्टां ललितसितदुकूलां जाह्नवीं तां नमामि ॥२६॥

आदावादिपितामहस्य निगमध्यापारपात्रे जलं पश्चात् पन्नगशायिनी भगवतः पादोदकं पावनम् ।
भूयः शम्भुजटा-विभूषणमणि-जंलोमहर्षेरियं कन्या कल्ममषनाशिनी भगवती भागीरथी दृश्यते ॥२७॥

गङ्गा गङ्गति यो ब्रूयाद्योजनानां शतैरपि ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो विष्णुलोकं स गच्छति ॥२८॥

इति धर्माम्ब्धिस्था दशहरा गङ्गास्तुतिः सम्पूर्णा ॥

याची रचना नक्की कोणी केली आहे कल्पना नाही.सर्वसाधारणपणे कोणत्याही स्तोत्रात
अथवा स्तुतीमध्ये सुरुवातीच्या श्लोकांमध्ये इष्ट देवतेचं गुणवर्णन, वैशिष्ट्ये इत्यादींचं वर्णन स्तुती म्हणून केलं जातं.अखेरच्या काही श्लोकांमध्ये फलश्रुती सांगितली जाते. गंगा दशहरा स्तोत्राची रचना देखील अशाच प्रकारची आहे.
या स्तोत्रात वर्णन केलेली गंगेची काही विशेषणं याप्रमाणे...

शिवप्रिया, शुभदायिनी, रुद्र रुपिणी आणि शंकरी

विश्वरुपिणी, ब्रम्हरूपिणी, वेदरुपिणी तसेच सर्व रोगव्याधीवरील औषधी असणारी अशी

प्रत्येकासाठी आणि प्रत्येक व्याधींवरचा उपाय जिच्याजवळ आहे अशी सर्वश्रेष्ठ वैद्य, या विश्वातील सर्व चर आणि अचर गोष्टींपासून होणाऱ्या विष बाधे वरील उत्तम उतारा

पृथ्वीतलावरील सर्व सुखांची प्राप्ती करून देणारी आणि मुमुक्षुला मोक्षप्राप्ती करून देणारी मंदाकिनी, तसेच पाताळगंगा
(ज्ञात माहितीप्रमाणे, गंगेला त्रिलोकगामी म्हटले आहे. जिला स्वर्गात मंदाकिनी, पृथ्वीवर भागीरथी आणि पाताळात भोगावती म्हणतात )

शक्ती, त्रैलोक्य भूषण अशी, जगद्‌धात्री,

प्रलयकाली विशाल रूप धारिणी, जगन्माता, विश्वमित्रा, सुखदा

पृथ्वीवर शिवामृत प्रदान करणारी,वृक्षसंपदावर्धिनी, आशिषदायिनी
धेनुरुपिणी, संजीवनदायिनी

निजभक्ताचे क्लेश हरण करणारी, संकटनाशिनी

शरणागतांची सर्व पापं, संकटे, दुःख, पीडा हरण करणारी अशी नारायणी

विष्णुपदी वा विष्णुप्रिया, जान्हवी इत्यादी...

रचनाकाराने केलेली प्रार्थना आणि फलश्रुती याप्रमाणे ...

अशा प्रकारे अनंत रुपात प्रगट होणाऱ्या हे गंगा माते, तू माझ्या मागे, पुढे, डावीकडे, उजवीकडे वास कर. मला तुझाच अंश म्हणून स्वीकार कर. आदी, मध्य आणि अंतापर्यंत असणाऱ्या हे गंगे,माते, तुला नमन असो. तूच प्रकृती आणि परम पुरुष आहेत. शिव परमात्मा आहेस. तुला नमन असो.

जो कोणी श्रद्धापूर्वक या स्तोत्राचे पठण किंवा श्रवण करील तो मन, वाणी आणि शरीराद्वारे घडणाऱ्या दहा प्रकारच्य पापांपासून मुक्त होईल.रोग, भय, बंधन आणि विपत्ती मुक्त होईल. त्याला मोक्षप्राप्ती होईल. अग्नी,सर्प आणि चोरी यांचं भय राहणार नाही.

ज्येष्ठ मासातील, शुक्ल पक्षातील, दशमी तिथीला, हस्त नक्षत्रावर गंगेच्या पाण्यात उभे राहून दहा वेळा या स्तोत्राचा पाठ केल्यास त्यास गंगा पूजनाने मिळणाऱ्या पुण्याचा लाभ होईल.

असो ! धार्मिक दृष्ट्या पुण्यप्रद अशी ही गंगा नदी.नित्य जीवनातही जीवनदायी असणाऱ्या या गंगामातेला माझे नमन. बोला...

हर हर महादेव शंभो काशी विश्वनाथ गंगा ॥
हर हर महादेव शंभो काशी विश्वनाथ गंगा ॥.