प्रेम म्हणजे, प्रेम म्हणजे, प्रेम असतं..

प्रेम म्हणजे, प्रेम म्हणजे, प्रेम असतं

डॉ. शंतनु अभ्यंकर, वाई.

१४ फेब्रुवारी, म्हणजे संतश्रेष्ठ व्हॅलेंटाईन यांच्या नावाचा प्रेमाच्या गावी जाण्याचा दिवस. आपल्या सखीला किंवा सख्याहरीला आपले प्रेम जाहीरपणे सांगण्याची संधी देणारा दिवस आणि अर्थात काही सडक सख्याहरींना आपली जागा दाखवून द्यायचा दिवस. व्हॅलेन्टाईन्स डे म्हणजे अगदी आगळावेगळा दिवस. नेहमीच्या दिवसासारखा हा नाही उजाडत. सूर्यही जरा लाजत, दबकत उगवतो, उषेचा रक्तिमा अधिक गडद भासतो आणि हवाही पॅरिसच्या हवेसारखी धुंद नशीली बनून जाते. त्यातून आज वसंत पंचमी, म्हणजे भारतीय कामदेवाचा उत्सव आणि अभारतीय लव्ह डे असे एकत्र आले आहेत. म्हणतात ना आधीच हा, त्यातून हा! सध्या भारतीयत्वाची चलती आहे. पूर्वी अभारतीयत्वाची होती. परंतु प्रेमाचा हा झरा, आहे मूळचाची खरा. प्रेमभावना इकडे तिकडे चोहीकडे आहेच आहे आणि सारखीच आहे.

आजही कित्येक प्रेमवीर आणि विरांगनांनी आदली रात्र तळमळत काढली असेल. सिंहाच्या काळजाचे असतील त्यांनी स्वरचित प्रेमकवितेची रिस्क घेतली असेल. बाकी ज्याच्या त्याच्या ऐपतीप्रमाणे कुसुमाग्रज, नलेश पाटील, पाडगाव अथवा बोर कर, गुलजार, गालिब मौजूद आहेतच. घेतलेली भेटवस्तू, ती गुलाबी रिबीन, लाल, लाल टपोर गुलाब, कचकड्याची हृदयं, कार्ड्स, केक्स, (ते अव्वाच्यासव्वा महाग) गिफ्ट, आपले कपडे, आपला लुक; प्रेमयाचनेचे ठरलेले संकेत आणि अव्हेर झाला तर? ही चिंता. आणि तीव्र शारीरिक ओढीसह, प्रचंड भावनिक गुंतवणूक असलेले हे नातं पुढे आयुष्यभराच्या लाभावीण प्रीतीचा लाभांश देणारे ठरेल ना? ही लॉन्गटर्म चिंता.

खरंच काय असतो हा प्रेम नावाचा केमिकल लोच्या? काळीज धडधडतं, कानशीलं तापतात, सर्वांग मोहरून जातं, हुरहूर लागते, जग अर्थशून्य भासतं, कोण्या जनूचा मजनू बनून जातो. आशिक कधी जग उध्वस्त करू पहातात तर कधी कधी स्वत:लाच ध्वस्त करून घेतात. पण हे सगळं होतं कसं?

इम्यूनो-न्यूरो-एंडोक्राईन सिस्टिम अशा भयसूचक नावाची काही कार्यप्रणाली आपल्या सर्वांत असते. आपली प्रतिकार शक्ती, मेंदू, नसा आणि अंत:स्त्रावी ग्रंथी यांचे प्रगाढ नाते असते. हे नातेसंबंध म्हणजेज ही कार्यप्रणाली. आपले प्रेमपात्र दिसताच बरंsss वाटणं ते नकार येताच नैराश्याने अंथरूण धरणे, हे सगळं सगळं ह्या सदरात घालता येईल. ह्या साऱ्याच्या मर्मस्थानी असतात, हायपोथॅलॅमस आणि पिटयूटरी ग्रंथी. ही मंडळी साऱ्या अंत:स्त्रावी (एंडोक्राईन) ग्रंथींचा कारभार नियंत्रित करीत असतात. म्हणजेच साऱ्या शरीरसृष्टीचे हे नियंते. ह्या नियंत्यांकडे डोपामीन, ऑक्सीटोसीन, टेस्टोस्टेरोन अशी अनेक आयुधे आणि अंकुश.

ह्यातील डोपामीन हा सुख रस. डोळ्याला डोळा भिडला, एकांताचा वास घडला की हा मेंदूभर पसरतो. अंगी अगदी वसंत फुललेला. मग आनंदाचे डोही आनंद तरंग. प्रेमात पडलेली माणसं तारतम्य आणि ताळतंत्र गमावून बसतात ते ह्या डोपामीनमुळे. म्हणजे हा स्त्रवत असला की मनाला शांत, आनंदी, प्रसन्न वाटतं, शरीरही त्या आनंदात सहजच सामील झालेलं असतं आणि हा अनुभव वारंवार मिळवा अशी आस लागते. पण ह्याच डोपामीनचा हाच परिणाम माणसाला व्यसनाधीन बनवू शकतो. व्यसन कसलेही असू शकतं. प्रेमिकाचे, दारू-जुगाराचं किंवा लेखन-व्यासंगाचं. सर्वत्र डोपामीन कार्यरत असतो.

ह्याचाच एक मित्र. त्याचं नाव ऑक्सीटोसीन. हा ममता रस. एकमेकांच्या कुशीत अगदी खुषीत, निश्चिंतपणे विसावताना जो विश्वास, जी जवळीक, जे भावनिक तादात्म्य जाणवतं ना; ते ह्या ऑक्सीटोसीनमुळे.
‘जन्मोजन्मी मी तुला…’,
‘दुनिया गेली तेल लावत…’,
‘तुला चंद्रावर नेऊन…’
अशा शब्दांनी सुरू होणारी वाक्यं आणि त्यामागचा दुर्दम्य, आणि बहुतेकदा फाजील, आत्मविश्वास ही ऑक्सीटोसीनची देन आहे. हाती हात धरताना, घट्ट मिठीत मुरताना ह्याची मदत होते, तसेच सामाजिक ओळखीपाळखी आणि नाती सांभाळण्यातही ह्याचा हात असतो.

असाच एक व्हासोप्रेसिन नावाचा गडी आहे. हाही पिट्यूटरी ग्रंथीतून झरत असतो. वारंवार ब्रेकअप होणाऱ्या, आणि हे धक्के वारंवार पचवून हृदयाला पोचे आलेल्या प्रेमवीरांनी पुढील मजकूर अगदी काळजीपूर्वक वाचावा. व्हासोप्रेसिनला म्हणतात एकगमनी रेणू. थोडक्यात एक पत्नीव्रती किंवा एक पतीव्रती राहण्यासाठी हा सहाय्यभूत ठरतो. हा जितका अधिक तितके नाते घट्ट. बाहेर भानगडी करू नयेत, जोडीदार/दारीण एकनिष्ठ राहावा/वी म्हणून गंडेदोरे करण्यापेक्षा, व्हासोप्रेसिनची मात्रा निश्चित लागू पडणारी आहे. व्हासोप्रेसिन उपलब्ध आहे! त्याचे इंजेक्शन प्रसंगोपात वापरले जाते. पण नवऱ्याला गोळी घालावी म्हणजे त्याचे ‘बाहेरचे’ खयाल बंद होतील अशी निष्ठावर्धक वटी अजून बाजारात आलेली नाही.

पहिल्या भेटीतच काही वेगळंच वाटायला लागलं की समजावं हायपोथॅलॅमसही आता चांगलंच तापलं आहे. आता डोपामीनचा पूर येतो माणूस प्रेमात गटांगळ्या खाऊ लागतो, सारं जग विसरायला होतं, फक्त आणि फक्त प्रेमपात्राचं स्मरण होत रहातं. मनात फक्त तेवढाच विचार.. ती/तो आत्ता काय करत असेल? पण शरीरात मात्र ऑक्सीटोसीन आणि व्हासोप्रेसिन पुढच्या तयारीला लागलेले असतात. या नाजुक नात्याला काही संदर्भ द्यायला, अधिक सखोल करायला, काही भविष्य द्यायला सरसावलेले असतात. जसं नातं रुजत जातं, जसं ते फुलत जातं; मनं मिळून मिळून जातात, तारा जुळून येत जातात; तसं ही भारदस्त इम्यूनोन्यूरोएंडोक्राईन सिस्टिम आपली साथसंगत करत राहते. दाद, जवाब देत रहाते, लाजवाब! म्हणत रहाते. होर्मोन्सच्या लाटा येतात, जातात; आस, आसक्ती, सक्ती, मर्यादा, मालकीभावही येत जात रहातात. शरीर, शरीरसुखाची मागणी करतं. ही असते टेस्टोस्टेरोनची करामत. हा एक नर-रस. म्हणजे दाढी मिशांशी आणि पुंबीज निर्मितीशी ह्याचं नातं. मात्र नराला आणि नारीलाही कामेच्छा निर्माण होते ती ह्याच्यामुळे.

कोणताही नातं म्हटलं की त्यात ताण तणाव आलेच. ब्रेकअपही आले आणि पॅचअपही. मग विरह आला. अस्वस्थता आली. तगमग आली. पाण्याविना मासोळीसम तळमळणे आले. आता स्ट्रेस-हॉरमोन, कोर्टीसॉल, उसळी मारतो. एखाद्या दारुड्याला दारू मिळाली नाही की माणूस अतिशय अस्वस्थ होतो. तशीच, अगदी उपचार लागावेत अशी टोकाची अस्वस्थता अनुभवास येते. पण बरेचदा सारे स्थिरस्थावर होते. नव्याने संतुलन साधले जाते. कोणत्यातरी नव्या बिंदुपाशी पुन्हा सारे होर्मोन्स तोलून रहातात. ह्या ‘न्यू नॉर्मल’प्रमाणे आयुष्य पुढे जात राहते.

व्हॅलेंटाईन डे ला जे घाऊक प्रमाणात ओसंडून वहातं ते ‘प्रेम’ आहे का ‘आकर्षण’ हे प्रत्येकाने तपासून घ्यायला हवे. आकर्षण अगदी तीव्र, तात्काळ आणि आवेगी असतं. आपला जोडीदार तिथे आदर्शाचा पुतळा होऊन जातो. त्याच्या/तीच्या दोषांकडे दुर्लक्ष किंवा प्रसंगी त्यांचं समर्थन वा उदात्तीकरणही केलं जातं. अनेक प्रेमविवाह फसतात कारण ते मुळी प्रेमविवाहच नसतात. ते असतात ‘आकर्षण विवाह’. निव्वळ डोपामीनवर आधारलेले. प्रेम अधिक खोल, अधिक गंभीर असतं. परस्परांना समजावून घेणं, सहवासातून, सह-अनुभूतीतून जाणून घेऊन मग दीर्घकालीन साथीचे वचन देणे घेणे, हे अभिप्रेत असतं. त्यात समाज आणि संस्कृती, अनेक फासे फेकत असतात. स्त्री आणि पुरुषाकडून विशिष्ट अपेक्षा बाळगून असतात. त्यांचे दबाव निर्माण होतात. त्यांना सामोरे जावेच लागते. संवाद कौशल्ये, उत्तम भावनिक बुद्ध्यांक, दुसऱ्याचा दृष्टीकोनातून आसपास पहाणं असेल; समान मूल्य, समान आवडी, समान ध्येय असेल तर असल्या दाबावातूनही प्रेमाला उत्तम अधिष्ठान लाभते.
ज्यांना हे साधलेले नाही ते मात्र व्हॅलेंटाईन डे ला नेटफ्लीक्स बघणे किंवा स्वतःवरच प्रेम करणे एवढंच करू शकतात. खोलीत एकटेच काय बसतात, आईस्क्रीमचा अख्खा फॅमिली पॅक काय संपवतात आणि सोशल मिडियावर डे ची उणीदुणी काढणाऱ्या पोस्ट टाकत रहातात.

प्रेम; एक सुखद भावना, एक दिव्य अनुभूती पण ती चक्क इम्यूनोन्यूरोएंडोक्राईन सिस्टिमच्या भाषेत मांडता येते. पण ह्यात वावगं काय? पचनसंस्थेचं, श्वसनसंस्थेचं कार्य आपण अशाच भाषेत, अगदी शाळेत शिकतो. पण एकूणच भावना, विचार, कलांचा प्रदेश आपल्याला अस्पर्श, अतीत परामानवी वाटत असतो. पण असं काही नाही. आधुनिक तंत्र-विज्ञानाने आता ह्याही क्षेत्रात अनेक नावे शोध लावले आहेत. प्रेमाचा थर्मामीटर, वशीकरण गुटिका आणि ब्रेकअपसाठी गुणकारी पॅचअप मलम लवकरच मिळू लागेल. तोवर ह्या गुलाबी दिवसाच्या गुलूगुलू शुभेच्छा.

प्रथम प्रसिद्धी
‘तुमचं आणि आमचं सेम केमिकल असतं’ या शीर्षकाने
लोकसत्ता, चतुरंग पुरवणी, १०.२.२०२४