आजीचे बोल--फार अनमोल!!

|कदाचित अजुन बरेच काळाच्या ओघात गडप झाले असेल.
आमची आजीबरोबर जंगल फिरणे हा एक अनुभव असायचा. चालता चालता कुठल्या तरी झाडाचा पालाच काढ किंवा एखादी मुळीच उचकट असे प्रकार करताना त्याचा वापर कसा आणि कोणत्यावेळी करावा याचे मंथन चालू असे. अजूनही तिने पाठवलेल्या औषधाचा खजिना वापरात आहे.

तीच गोष्ट मसाल्यांची, पण या वेळी थोडा जाणता असल्याने त्याच्या नोंदी करून ठेवल्या होत्या त्यामुळे आमची Secret Recipe जपू शकलो.

औषधाचा खजिना रिता झाल्यावर कसा भरायचा हे सांगणारी ती मात्र काळाच्या ओघात गडप झाली. Secret Recipe वाचवू शकलो.

वेळेत जाणत्या लोकांकडून अशा गोष्टींचे दस्तावैजीकरण होणे अगत्याचे आहे.

आजीची वाक्य चपखल आहेत.
हे घ्या एक खास एकत्र कुटुंबातील :

" आईचं दूध नाई गोड लागत पण बायकोचं मूत फार गोड !"

अय्यो!
वेगळ्या सात्विक आशेने धागा उघडला होता.पहिल्यांदाच एव्हढं सेन्सॉर वाचतेय ;)पण हहपुवा!

कोकणातले दापोली आणि गुजरातमधले सूरत.
(इथे लिहिण्याइतक्या सौम्य नाहीत पण अस्सल गावरान)

अंगात नाही जोर अन नाचतोय थुई थुई मोर. ('महाराष्ट्राची हास्यजत्रा' मधून साभार)

पण आमची मावशी खुप म्हणी वापरायची.

म्हातारपणी केला पती अन् त्याला झाली रगतपिती

थोडी जखम झाली व कुणी जास्त कांगावा करत असला तर म्हणायची,

हुळहूळ्याला दुखणं झालं आणी चोळून चोळून लाल केलं

बोलीभाषेतील म्हणीं संकलीत करून एक लेख लिहीलाय. मिपावर आहे.

आगं आगं म्हशी..

https://www.misalpav.com/node/48535/backlinks

माझी पणजी आजी खूप म्हणी वापरायची.
हे काय? आणि ते कशाला? असे विचारत बसले की म्हणे "पाय धू म्हटलं तर साखळ्या केव्हढ्याच्या"
बिनकामाच्या चौकशा केल्या किंवा नको ते उद्योग केले कि म्हणे "रिकामा न्हावी, भिंतीला तुंबड्या लावी"
माणसाने घडाघडा बोलावं हे सांगताना म्हणे "बोलणाऱ्याची माती खपते गपबशाचं सोनं खपत नाही"
"आपण हसे लोकाला अन शेम्बुड आपल्या नाकाला",
"खिशात नाही आणा आणि बाजीराव म्हणा" या पण तिच्या आवडत्या म्हणी होत्या.

घरगुती कामांबद्दल, कोथिंबीर आणल्या आणल्याच निवडून ठेवावी नाहीतर खराब होते यासाठी उखाणा घाली.
"आई आई माझं लगीन कर, केलं तर आजच कर, उद्या केलं तर मी रुसेन मग मला कोण पुसेल"

अजून खूप म्हणी आणि उखाणे आहेत आत्ता इतक्याच आठवत आहेत. जुन्या आठवणींमध्ये नेलंत. मजा यायची.

सुरेख आठवणी . शहाण्याला शब्दाचा मार असे म्हणतात त्याप्रमाणे या जुन्या काळातील म्हणी परीणाम करत असणार .

आमची आजीकडे म्हणींचा संग्रहच होता म्हणा ना. पूर्वीच्या म्हणी अगदी रोखठोक असायच्या त्यामुळे त्या सहजच मनात जाऊन रुतायच्या. हल्लीच्या लेखन संस्कृतीत त्या बसत नाहीत तरी परिणामाच्या दृष्टीने त्या जास्त चपखल होत्या. आमच्या आजीच्या ठेवणीतील काही म्हणी.

१. लाडका लेक देवळी हागे अन ढुंगण पुसायला महादेव मागे.
२. अति खाणे अन मसणात जाणे
३. अति घट्ट असले की फाटते.
४. हात गोड की हंजण (मसाला) गोड ? - ही म्हण ती दोन्ही प्रकारे वापरायची, तिच्या जेवणाची स्तुती केली की हात गोड पण तेच नाही आवडले तर "मी काय करणार मसालाच तसा होता' म्हणून सगळं दोष मसाल्यावर ढकलून द्यायची.
५. दिवस गेला रेटारेटी, चांदण्या रात्री कापूस वेची.

ह्या तिच्या काही आवडीच्या म्हणी.

माझ्या आजीची काही वाक्ये (म्हणी, शब्दप्रयोग, पद्धती)

दोरीपासून जोडावं आणि सरीपासून मोडावं.
याचा अर्थ तसा स्पष्ट आहे. पण तरी.. किराणा सामान त्यावेळी रद्दीच्या कागदांच्या पुड्यात येत असे. त्याला बांधलेला दोराही संसारात कामाला येईल म्हणून जपून ठेवावा. आणि वेळ पडली की, संकट समयी सोन्याचे कोणतेही का असेनात, सर्व दागिनेही मोह सोडून मोडावेत.

नातवंडे अगदी लहान असताना

शाळेला जाताना
मुलांनी वाटेत
तमाशा पहात
थांबू नये

ही आणि इतर अशी प्रचलित काव्ये ती उद्धृत करीत असे. पूर्ण पाठ असतं.

तिची आणखी एक पद्धत, जी त्यावेळी सर्वत्र मान्य नव्हती किंवा चुकीची देखील मानली जात असू शकेल, ती म्हणजे, पदार्थ बनत असताना योग्य स्टेजला किंवा बनला की सर्वांना वाढण्यापूर्वी थेंबभर, घासभर, तुकडा सरळ चाखून बघावा. काही कमीजास्त असेल तर ते काही प्रमाणात सुधारता येते. एरवी काही तिखट मीठ कमीजास्त असेल, कच्चे असेल तर थेट ताटात वाढल्यावर खाणाऱ्याला तो वाईट अनुभव शक्यतो येऊ नये अशी इच्छा.

पदार्थाला लागू शकेल एका कोणत्या तरी अनिष्ट वासाला "शोपा" असे म्हणत असे. शेपूशी संबंध असावा काय? पण शेपूची भाजी आमच्याकडे प्रिय होतीच. कदाचित तत्सम वास इतर कोणत्या पदार्थाला येणे हे चुकीचे असेल.

आपलं घर आणि हागून भर
शेंबडात माशी घोटाळते (त्याच त्याच कामांत गुंतून पडणे)
मागून पुढून बाप नवरा

का गं बाई रोड तर हिला सासरची ओढ
सासरी जाच असतो पण एखादी माहेरवाशीण माहेरच्या सुखात सुद्धा सासरच्या ओढीने रोड व्हायची .
छप्पन लुगडी आणि भागाबाई उघडी

मस्त लेख! मला आजीचा (वडीलांच्या आईचा) सहवास लाभला नाही पण आईच्या आईचा मात्र भरपुर लाभला! ही आजी कोकणातली. त्यामूळे तिच्या बोलण्यात वारेमाप म्हणी असत. तिच्याकडून ऐकलेल्या तर काही वाचलेल्या अशा १०१ म्हणी २०११ साली मी एका फेसबुक ग्रुपवर शेअर केल्या होत्या (तुम्ही लिहिल्याप्रमाणे "आजी कोकणी होती त्यामुळे पुढील लेखात काही आक्षेपार्ह शब्द येऊ शकतात" त्याच प्रमाणे अनेक टाळल्या देखील होत्या.) त्या इथे शेअर करतो.

१०१ निवडक म्हणी.

१) आधी गुंतू नये , मग कुंथू नये.
२) आली सर तर गंगेत भर.
३) उधारीचे पोते, सव्वा हात रिते.
४) एक पाय मोडल्याने गोम लंगडी होत नाही.
५) एक मांसा अन खंडीभर रस्सा.
६) एका कानावर पगडी, घरी बा‌ईल उघडी.
७) एका माळेची मणी, ओवायला नाही कुणी.
८) एकाची जळते दाढी, दुसरा त्यावर पेटवे बिडी.
९) कण्हती कुथती, मलिद्याला उठती.
१०) करतेस काय वाती अन ऐकतेस काय माती.
११) करून गेला गाव, आणि दाढी वाल्यावर नाव.
१२) काका मामांनी भरला गांव, पाणी प्यायला कोठे जाव ?
१३) काम कवडीचं नाही अनं फुरसत घडीची नाही.
१४) काम ना धाम अनं उघड्या अंगाला घाम.
१५) कावळा घातला कारभारी गु आणला दरबारी.
१६) कुडास कान ठेवी ध्यान.
१७) केळी खाता हरकले, हिशेब देता टरकले.
१८) केळीवर नारळी अन घर चंद्रमोळी.
१९) कोणाला कशाचं तर बोड्कीला केसाचं.
२०) खऱ्याचं खोटं अन लबाडाचं तोंड मोठं.
२१) खाणाऱ्याचे खपते, कोठाराचे पोट दुखते.
२२) खाणे बोकडासारखे आणि वाळणे लाकडासारखे.
२३) खायची बोंब अन हगायचा तरफडा.
२४) खायला आधी, निजायला मधी आणि कामाला कधी?
२५) खावून खग्रास हागुन सत्यानाश.
२६) खिळ्यासाठी नाल गेला, नालीसाठी घोडा गेला.
२७) गरीबाच्या दाराला सावकाराची कडी.
२८) गांवचा गांव जळे आणि हनुमान बेंबी चोळे.
२९) गावंढ्या गावात गाढवी सवाशीण.
३०) गोफण पडली तिकडे, गोटा पडला इकडे.
३१) गोरा गोमटा आणि कपाळ करंटा.
३२) गोसाव्याशी झगडा आणि राखाडीशी भेट.
३३) घरचे झाले थोडे अऩ व्याहीने धाडले घोडे.
३४) घरात घरघर चर्चा गावभर.
३५) घरात घाण, दारात घाण, कुठे गेली गोरीपान.
३६) घा‌ईत घा‌ई अन म्हातारीला न्हाणं ये‌ई.
३७) घुगऱ्या मुठभर, सारी रात मरमर.
३८) घुसळतीपेक्षा उकळतीचे घरी अधिक.
३९) घोडं झालय मराया बसणारा म्हणतो मी नवा.
४०) घोड्यावर हौदा, हत्तीवर खोगीर.
४१) चव ना ढव म्हणे खंडाळ्या पोटभर जेव.
४२) चांदणे चोराला, उन घुबडाला.
४३) चारजनांनी केली शेती, मोत्या ऐंवजी पिकली माती.
४४) चिता जाळी मढयाला, नि चिंता जाळी जीत्याला.
४५) चुलीपुढं हागायचं आनं नशिबात होत म्हणायच.
४६) चोंघीजणी सुना पाणी का ग द्याना.
४७) डाग झाला जुना आणि मला प्रतिव्रता म्हणा.
४८) डोंगरा‌एवढी हाव, तिळा एवढी धाव.
४९) ढुंगणाखाली आरी अऩ चांभार पोरं मारी.
५०) तरणी पडली धरणी अन म्हातारी झाली हरिणी.
५१) तरण्या झाल्या बरण्या आणि म्हाताऱ्या झाल्या हरण्या.
५२) तरण्याचे झाले कोळसे अन म्हाताऱ्याला आले बाळसे.
५३) तरण्याला लागली कळ, म्हाताऱ्याला आलयं बळ.
५४) तु दळ माझे, मी दळीण गावच्या पाटलाचे.
५५) तुळशी तुळशी तुला पाणी कळशी कळशी, पण वेळ मिळेले त्या दिवशी.
५६) तोंड करी बाता अन ढुंगण खा‌ई लाथा.
५७) तोबऱ्याला पुढे लगामाला मागे.
५८) थोडक्यात नटावे अन प्रेमाने भेटावे.
५९) थोरांचे दुखणे आणि मणभर कुंथणे.
६०) दानवाच्या घरी रावण देव.
६१) दिल्या भाकरीचा, सांगितल्या चाकरीचा.
६२) दिवस मेला इथं तिथं अन रात्र झाली निजु कुठं.
६३) देह देवळात चित्त पायतणात.
६४) धनगराच्या मॆंढ्या अन शेतकऱ्याला लेंड्या.
६५) नांव महीपती, तीळभर जागा नाही हाती.
६६) नागोबा म्हसोबा पेंश्याला दोन, पंचमी झाल्यावर पुजतयं कोण?
६७) पाय धु म्हणे तोडे केवढ्याचे?
६८) पारध्याच गोड गाणं, हरिणीसाठी जीवघेण.
६९) फुका दिले झोका म्हणून पांग फेडलेस का लेका?
७०) बा‌ईल वेडी लेक पिसा, जाव‌ई मिळाला तोहि तसा.
७१) बाज बघुन बाळंतीण व्हावे.
७२) बापा परी बाप गेला बोंबलताना हात गेला.
७३) बारा झाली लुगडी तरी भागुबा‌ई उघडी.
७४) बुढ्ढ्याले आली मस्ती, नातींशी खेळे कुस्ती.
७५) बेशरमाच्या ढुंगणाला फुटले झाड तो म्हणतो मला सावली झाली.
७६) भाकरी पहावी काठात आणि मुलगी पहावी ओठात.
७७) भागला पडला बावीत, बाव झाली झळझळीत.
७८) भावीण नाचते म्हणून न्हावीण नाचते.
७९) भुरक्यावाचून जेवण नाही अन मुरक्यावाचून बा‌ई नाही.
८०) भिकेत कावळा हागला.
८१) मानूस म्हनावा तर अक्कल न्हायी आनी गाढाव म्हनावा तर शेपुट नायी.
८२) माळावर बोंबलायला पाटलाला काय विचारायचं?
८३) म्हननाऱ्यानं म्हण केली, अऩ जाननाराले अक्कल आली.
८४) येडं पेरलयं अन उगवलयं खुळं.
८५) रंग जाणे रंगारी, धुनक जाणे पिंजारी!
८६) रंग झाला फिका आणि दे‌ईना कुणी मुका.
८७) रंग गोरापान आनी घरात गु घान.
८८) रोज घालतयं शिव्या अन एकादशीला गातयं ओव्या.
८९) लेक नाही तोवर लेवून घ्यावे सून नाही तोवर खा‌ऊन घ्यावे.
९०) लेकीच लेकरं उडती पाखरं, लेकाची लेकरं चिकट भोकरं.
९१) विचारांची तूट तेथे भाषणाला उत.
९२) वीतभर गजरा गावभर नजरा.
९३) शेळीचे शेपुट न माशा हाकालणारे न अब्रु झाकनारे.
९४) सारा गांव मामाचा एक नाही कामाचा.
९५) सासू सांगे सुने बोध, आपण पी ऊन ऊन दुध.
९६) सोवळं सोडल्यावर ओवळं सापडू नये.
९७) हजाराचा बसे घरी, दमडीचा येरझाऱ्या घाली.
९८) हाती नाही अडका, बाजारात धडका.
९९) आपण सांगे लोका , शेंबूड आपल्या नका.
१००) अंगात नाही बळ आणि चिमटा घे‌ऊन पळ.
१०१) अंगाले सुटली खाज, हाताले नाही लाज.

मूळ फेसबुक पोस्टचा स्क्रीनशॉट

अवांतर: मला लेखनात म्हणींचा वापर करायला आवडते 😀

1) घरात नाही दाणा अन् हवालदार म्हणा, २) शेंदाड शिपाई चुलीपुढे हागूबाई ३) आलागेला गोसावी दाढेला दिला ४)छडी लागे छमछम विद्या येई घमघम 5) गरजेल तो पडेल काय बोलेल तो करेल काय ६) आधी हाताला चटके तेव्हा मिळते भाकर____ संत बहिणबाईंची ही ओळ खूपच प्रसिध्द आहे.7) गरजवंताली अक्कल नसते 8) रिकामा न्हावी अन् तुंबड्या लावी. अर्थ नीटसा माहित नाही कुणाला माहित असल्यास स्पष्ट करावा. ९) विद्येनेच येते स्रेष्ठत्व ्जगामाजी १०) एकादशीच्या घरी शिवरात्र(पाहुणी)~~आधीच घरात खायला दाणा सुद्धा नाही आणि त्यात भुकेले कुणीतरी येणे.११) दुसर्याने सरी घातली म्हणून आपण दोरी का घालायची? अन् फास लागून जीव द्यायचा का? म्हणजे आपली ऐपत नसताना दुसर्यासारखे वागणे महागड्या , न परवडणार्या गोष्टी करणे.12) स्वयंपाक येईना ओली लाकडे, नाचता येईना अंगण वाकडे. 13) जातीच्या सुंदरा काहीही शोभे .14) मेरीने घातलय काळ काजळ मेरी दिसतेय काळे मांजर 15) रूप तर असे तोंडावरची माशी सुद्धा हलत नाही .16)सदान् कदा मुरकुटलेले (पडलेले) तोंड १७)

1) घरात नाही दाणा अन् हवालदार म्हणा, २) शेंदाड शिपाई चुलीपुढे हागूबाई ३) आलागेला गोसावी दाढेला दिला ४)छडी लागे छमछम विद्या येई घमघम 5) गरजेल तो पडेल काय बोलेल तो करेल काय ६) आधी हाताला चटके तेव्हा मिळते भाकर____ संत बहिणबाईंची ही ओळ खूपच प्रसिध्द आहे.7) गरजवंताली अक्कल नसते 8) रिकामा न्हावी अन् तुंबड्या लावी. अर्थ नीटसा माहित नाही कुणाला माहित असल्यास स्पष्ट करावा. ९) विद्येनेच येते स्रेष्ठत्व ्जगामाजी १०) एकादशीच्या घरी शिवरात्र(पाहुणी)~~आधीच घरात खायला दाणा सुद्धा नाही आणि त्यात भुकेले कुणीतरी येणे.११) दुसर्याने सरी घातली म्हणून आपण दोरी का घालायची? अन् फास लागून जीव द्यायचा का? म्हणजे आपली ऐपत नसताना दुसर्यासारखे वागणे महागड्या , न परवडणार्या गोष्टी करणे.12) स्वयंपाक येईना ओली लाकडे, नाचता येईना अंगण वाकडे. 13) जातीच्या सुंदरा काहीही शोभे .14) मेरीने घातलय काळ काजळ मेरी दिसतेय काळे मांजर 15) रूप तर असे तोंडावरची माशी सुद्धा हलत नाही .16)सदान् कदा मुरकुटलेले (पडलेले) तोंड १७)

एक बुडवेपणा कर्जबाजारीपणाचे गाणेही प्रसिद्ध आहे, माझ्या पुण्याच्या सख्खया नसलेल्या बहिणी हे म्हणायच्या तुम्ही धीर धरा भावजी मी खीर करते साबुदाण्याची, लाकूड नाही ढलपी काढा तिसर्या मजल्याची ।तुम्ही धीर धरा । धृपद साखर नाही गहाण ठेवा पाटली सोन्याची तुम्ही धीर धरा ।।१।। पुढचे कुणाला माहित असल्यस पुरे करावे, आम्ही अश्या गाण्यांना बुडवी गाणी म्हणायचो लहान मुले आमच्या आमच्यात .

भकतीताई, आम्ही पुण्याच्या नातेवाईकडे गेलो की नेहमी अशी गाणी बोलणे ऐकून आम्हाला अशी बोलणी व गाण्यांचे महणंचे काहीच वाटत नाही ऊलटे खूप वर्षांनी असे काही ऐकल्यास नोकरीत रजा घेऊन घर enjoy करतोय असे वाटते. सवयच अशी बोलणी खाणे व नातेवाईकांतच फक्त बोलण्याची ते पण ठराविक नातेवाईकांत परतफेड करण्याची.