लेखकाचे मानधन : कथा आणि व्यथा

पण हे वरील वाचून बिढार मधला शेवटचा चांगदेव-नारायण संवाद आठवला.

१. मिपासारख्याच संस्थळावर सुप्रसिद्ध मराठी मासिकात अबक विषयावर लेख पाहिजेत. पसंत पडल्यास योग्य ते मानधन दिले जाईल अशी उद्घोषणा आली. मी लेख पाठवला. प्रसिद्ध झाला आणि रु. २५०/- मानधन मनी ऑर्डरने महिन्याभरात आले देखील. साल होते २००८ किंवा २००९.

२. हा अनुभव साहित्याविषयी नाही. अध्यापन-साहित्याबद्दल आहे. एका व्यवस्थापन शास्त्राचे अध्यापक असलेल्या खास स्नेह्यांना अध्यापनासाठी संपूर्ण अभ्यासक्रमाची एकूण ४०-५० पॉवर पॉईंट प्रेझेन्टेशन्स बनवून दिली. आणि काही कच्चे प्रबंध बनवून दिले. खरे तर टाईम पास म्हणून दोस्तीखात्यातच बनवून दिले होते. पण त्यांनी चारसहा महिन्यातच आपणहून माझा बँक अकाउंट वगैरे तपशील घेऊन वाजवी मोबदला पाठवला जो ५० हजारांच्या आसपास होता. पण त्यातला मजकूर लिहितांना, आकृत्या काढतांना, चित्रे डकवतांना आणि मुख्य म्हणजे अभ्यासक्रमातल्या माझ्या सत्राशे पन्नास शंकांचे निरसन त्यांच्याकडून करून घेतांना केलेल्या चर्चांतून सर्जनशीलतेचा अपूर्व अवर्णनीय असा आनंद मिळाला. त्याची किंमत करता येणार नाही.

३. इथे सरळ लबाड प्रकाशनाचे नावच देतो. विचक्षण प्रकाशन. त्यांच्या कार्यालयातून श्री परदेशी यांचा फोन आला. ई - पुस्तक स्वरूपात प्रसिद्ध करण्यासठी साहित्य पाहिजे. त्यांची वेबसाईट पाहिली. अनेक पुस्तके अजूनही दिसतात. त्यांना मिपावरचे ओरिसातले प्रवासवर्णन पसंत आले. पाठवले. मग दोन हजार रु. नोंदणी शुल्क द्यावे लागेल म्हणाले. नंतर पुस्तक विक्री मधून तुमचे पैसे वसूल होतील. फारतर अक्कलखाती जमा होतील अशा अपेक्षेने मी त्यांच्या अमरावतीच्या बँक खात्यावर आरञीजीएसने पैसे पाठवले. त्यांनी चित्रे डिझाईन वगैरे मला पाठवली. मी निवडही पाठवली. मुद्रितशोधनासाठी मला त्यांनी प्रत पाठवली. टायपिंगमध्ये अगणित चुका होत्या. दुरुस्ती पाठवली. त्यांनी नवे प्रूफ पाठवले. पुन्हा वेगळ्या अगणित चुका. पुन्हा दुरुस्ती पाठवली. असे चार वेळा झाले. मग मी नाद सोडला. चोर लोक आहेत. त्यांना माझ्याकडून फक्त २,००० रु. उकळायचे होते. नंतर मी ई मेलने स्मरणे पाठवली अर्थातच प्रतिसाद आला नाही. आता त्यांनी हे वाचून माझ्यावर मानहानीचा खटला घातला तर मज्जा येईल कारण मी सारे पुरावे ठेवलेले आहेत.

असो. छान लेख. पहिले दोन्ही अनुभव फार चांगले आहेत. ते लिहावेसे वाटलेच. तिसरा मजेशीर.

त्यांच्या प्रथम दिवाळी अंकाच्या छापील प्रतीचे प्रकाशनात घोड चूक झाली व चक्क मूळ लेखकाचे नावा ऐवजी भलत्याचे नाव जोडले गेले. पुढील कळस तर असा आहे की आम्ही प्रकाशक म्हणजे देव, आमचे(हौशी) कष्ट म्हणजे म्हणजे लेखकांवर उपकार त्यामुळे आम्ही कष्ट करताना चुक्लो असल्याने आमचो कोरी दिलगिरी मान्य करा,बाकी काही याघाडीस होणार नाही काय कारायाचे ते करा हवं ते समजा अशी मानसिकता वरून प्रदर्शित केली.

एकाने तुमचा हा लेख आवडला आम्ही घेऊ का अशी परवानगी घेतली. मानधनाविषयी काही बोलणे झाले नव्हते. त्यांनी अंक पाठविला आणि त्यात मानधन सुद्धा त्याच लिफाफ्यात पाठविले. फार गंमत वाटली. ही फार जुनी गोष्ट आहे.
तुमचा अमुक अमुक लेख आवडला आम्ही दिवाळी अंकासाठी घेऊ का, योग्य ते मानधन दिले जाईल. अंक छापला गेला पण अकं नाही की मानधन नाही. विचारणा केली असता ते चुकुन राहिले, दोन्ही आताच पाठविले असे सांगण्यात आले. आठवडाभराने अंक आले पण मानधनाचा चेक नाही. मानधनाची चौकशी केली असता सांगितले की इतरत्र आधीच प्रकाशित असल्याने मानधन मिळणार नाही. प्रश्न मानधनाचा नव्हता तो होता तो पारदर्शकतेचा. हेच आधी सांगायला हवे होते.
लेखक झोलावाला असतो , तो आमच्याकडे खेटे घालणार, मग आम्ही छापणार, मग आम्ही वाटेल तेवढे पैसे देणार. या साऱ्या व्यवहाराला आम्ही मराठी साहित्याची सेवा करतोय, किंवा तुम्हाला व्यासपीठ मिळवून देतोय असा पवित्रा घेणार. मुळात प्रवृत्ती पैसे देण्याची नसते. हौशी लेखकांसाठी प्रश्न पैशाचा नसतो पण व्यवहारात पारदर्शकता नसेल तर याचा अधिक मनस्ताप हौशी लेखकाला होतो. तो हौशेखातर लिहित असतो. मानधन नाही असे सांगितले तरी तो हौशेसाठी लिहिणार पण मानधन देतो सांगायचे आणि द्यायचे नाही हे चुकीचे आहे. अशातही सारे व्यवहार सचोटीने करणारे सुद्धा काही प्रकाशक असतात.
माझ्या मते तरी हल्लीच्या काळात इंटरनेटच्या माध्यमातून छापील माध्यमापेक्षा अधिकाधिक वाचकापर्यंत पोहचता येते.

जर मी प्रतिथयश लेखक असतो तर मलासुध्दा या दिव्यातून जावे लागले असते.
पैजारबुवा,

लेखनाचे मानधन ? ते काय असते ? :-)

माझे पण दोन चार लेख कोणत्या कोणत्या मासिकात छापून आले आहेत. परंतु त्याच्या मानधना विषयी मी काही बोलणं केला नाही आणि त्यांनीही दिलं नाही. मुळात हे लेख नौदलाबद्ल होते ज्यातून तरुणांना स्फूर्ती मिळून ते लष्कराकडे एक चांगली करियरची संधी म्हणून बघतील असा माझा दृष्टिकोन होता म्हणून मी ते फारसे मनावर घेतले नाही किंवा काही अपेक्षा केली नाही.
परंतु लेखकाला "वाजवी" मानधन मिळालेच पाहिजे याच्याशी मी संपूर्णपणे सहमत आहे.

अशी स्थिती केवळ लेखकाचीच आहे असे नाही तर सर्वच व्यवसायात दिसून येते. कापड उद्योगात होतकरू चित्रकारांकडून डिझाईन मागवली जातात बघून सांगतो म्हणून ती ठेवायला सांगतात आणि एका रात्रीत त्याची रंगीत झेरॉक्स काढूनघेतली जाते. दुसऱ्या दिवशी चित्रकाराला डिझाईन आवडली नाहीत हे केली जातात आणि काही दिवसांनी तीच डिझाईन बाजारात सर्व तर्हेच्या कपड्यावर दिसायला लागतात.

एक अत्यंत प्रथितयश हृदय शल्यक्रिया चिकित्सकाला तो नवोदित असताना एका प्रथितयश हृदयविकार तज्ज्ञाने केवळ १५००० रुपयात हृदयाची बायपास शल्यक्रिया करण्यास भाग पाडले होते. याची चीड येऊन त्याने एक देशातील मोठे हृदय रोग रुग्णालय उभे केले

मोठा मासा छोट्या माशाला गिळतो हे सर्वच क्षेत्रात दिसते म्हणून प्रथितयश झाल्याशिवाय कोणत्याही लेखकाला केवळ लेखनावर पोट भरणे आपल्या देशात शक्य होत नाही.

अनेक ठिकाणी लेखकाला भीड पडल्याने त्याने मानधनाचा विषय आपणहून न काढणे, किंवा त्याबद्दल काहीच स्पष्टता नसतानाही गप्प राहणे असं केलेलं दिसतं. सर्वसाधारणपणे लेखक क्रिएटिव्ह असला तरी या क्षेत्रात धंदेवाईक नसतो. कलाकार, निर्मितीक्षम, सृजनशील अशा शब्दांतून एकदम रुपये, पैसे, देणे घेणे, घासाघीस या व्यावहारिक पातळीवर येणं संकोचजनक होत असावं. विशेषतः आपण त्या क्षेत्रात आधीच प्रसिद्ध नसल्यास.

काही लेखकच पुस्तक छापल्याबद्दल प्रकाशकाला मानधन देतात. प्रथितयश प्रकाशकाला जास्त मानधन मिळत असावे :)

एक जुना अनुभव
प्रकाशनातील मनोविकार

नामक लेख मी प्रतिथयश मासिकाच्या दिवाळीअंकासाठी लिहला होता अत्यन्त वेळेत त्यांनी पोच व योग्य मानधनसुद्धा दिले

सुहास शिरवळकर सुध्द्दा पूर्ण वेळ लेखन करत असत. त्यांच्या फलश्रुती ह्या पुस्तकात कादंबरीसाठी विषय हुडकण्यासाठी काय काय खटपटी कराव्या लागत असत ह्याबाबत उल्लेख आहेत.

उपजीविकेसाठी अन्य काही व्यवसाय करायचे की नाही ठाऊक नाही.
मराठी जनतेच्या तीनचार पिढ्यांच्या इंग्रजीच्या ज्ञानाला आकार देणारे द्वारकानाथ राघोबा तर्खडकर हे असेच दुसरे नाव घेता येईल. हे पंचांग देखील काढीत.

शिक्षकी/प्राध्यापकी पेशात जम बसलेले काही तर काही जम न बसलेले अनेक लोक पाठ्यपुस्तक लेखन वा गाइडे काढून चांगली कमाई करतात. तर काही गाईड प्रकाशनात जम बसलेले चलाख प्रकाशक जम न बसलेल्या नवख्या शिक्षकांकडून कवडीकिंमतीत वा फुकटात गाइडे लिहून घेऊन बक्कळ पैसा कमावतात. अनेक वेळा गाईड प्रीस्क्राईब करणार्‍या शिक्षकांना मोबदला दिला जातो.

अनेक सुप्रसिद्ध व्यक्ती घोस्ट रायटर म्हणून काही व्यक्तींना एक मानधन रक्कम देऊन एखादे पुस्तक लिहून घेतात. माझ्याकडे दोनतीन इंग्रजी/मराठी प्रस्ताव आले होते. संपूर्ण आगाऊ मानधनाची अट आणि रक्कम ऐकून पळून गेले ते पुन्हा उगवले नाहीत.

काही विशिष्ट विचारसरणी असलेले काही प्रकाशक ती विचारसरणी जर असेल तर चांगले मानधन देऊन प्रकाशन करतात. पण ती विचारसरणी नसेल तर कितीही चांगले पुस्तक असले तरी स्वीकारत नाहीत. पण 'आमच्या वैचारिक धोरणात हे बसत नाही' असे स्पष्ट सांगतात. कालापव्यय करीत नाहीत.

अनेक सुप्रसिद्ध व्यक्तींना आपल्या आयुष्यातले काही प्रसंग, हकीकती प्रसिद्ध करावयाच्या असतात. परंतु लेखन हे बहुतेकांना जमेलच असे नाही. त्या प्रसंगांच्या हकीकतींच्या शब्दांकनाचे काम घोस्ट रायटर म्हणून करायला हरकत नाही. परंतु कविता-कथा-कादंबर्‍या, ललित्/तांत्रिक लेख मात्र इतरांच्या नावाने लिहू नयेत. व्यक्ती वंदनीय पण आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत असल्यास, पुस्तकातून मिळणारे उत्पन्न त्या व्यक्तीलाच मिळणार असल्यास फुकटही करायला हरकत नाही. पण प्रकाशकच उत्पन्नाचा मोठा वाटेकरी असल्यास योग्य तो मोबतला नक्कीच घ्यावा.

अजून एक मराठीतले प्रसिद्ध रहस्यकथा लेखक माहित आहेत ज्यांची उपजीविका लेखानातून मिळणाऱ्या मानधनावर चालायची.
एका मिश्रवापर इमारतीच्या तळमजल्यावर माझ्या काकांचे वर्कशॉप होते. त्याच्या विरुद्ध दिशेला असलेल्या २ खोल्यांमध्ये हे लेखक महाशय आणि त्यांची आई रहात असत.
मी साधारण दहावी - अकरावीत असताना त्यांची ओळख काकांनी करुन दिली होती. एकंदरीत लेखक आणि त्यांच्या जीवनशैली बद्दल त्यावेळी असलेल्या माझ्या भ्रामक समजूतींना त्यावेळी तडा गेला होता.
सुहास शिरवळकर, गुरुनाथ नाईक, शरचंद्र वाळिंबे अशा रहस्यकथा लेखकांचे समकालीन, आणि वाचकप्रिय असलेले हे लेखक महाशय कायम लुंगी आणि बनियानवर तोंडात सिगरेट धरून एका लाकडी टेबल खुर्चीवर बसून लेखन करत बसलेले दिसायचे किंवा सतरंजीवर ऐसपैस पसरून (देशी) दारू पिताना दिसायचे.
आता ते हयात नसल्याने त्यांचे नाव जाहीर करुन मृत्यूपश्चात त्यांची बदनामी करणे योग्य वाटत नाही!

असो लेख आवडला, धमाल किस्से लेखातून आणि प्रतिसादांतून वाचायला मिळाले.

मानधन नको मूल्य म्हणूया.

आणि ते लेखकाने वाजवून घ्यायचे असते. त्याअगोदर त्यांचे प्रसिद्ध झालेले लेखन वाचकांना पटलेले असते.

हजारो रुपये खर्च करून पुस्तक प्रकाशित करा. ५०० प्रति ही विकल्या जात नाही. ( एका लेखकाचा अनुभव. त्यापेक्षा मिसळपाव बरे.कितीही बेक्कार लेखन असेल, कीतीही अशुध्द असेल.तरीही ५०० च्या वर वाचतात. प्रतिसाद ही भरपूर देतात. प्रतिसाद वाचताना न खर्च केलेले पैसे ही वसूल होतात.