प्रक्रिया उद्योग आणि शिक्षणपद्धती

शेतकर्‍यांचा सहानुभूतीदार असल्याने या प्रश्नावर थोडाफार विचार आणि शेतकर्‍यांच्या संपर्कात असणार्‍या कार्यकर्त्यांशी चर्चा केल्या आहेत. तसेच मुटे यांचे अनेक लेख वाचले आहेत. परंतु त्यातून शेतकर्‍यांचा खरा प्रश्न काय हे समजून आलेले नाही.

काही छोट्या शेतकर्‍यांशी शेतीच्या कॉस्टिंगविषयी माहिती घ्यायचा प्रयत्न केला. त्या सेतकर्‍यांना आपण शेतीसाठी वर्षभरात किती खर्च केला हे सांगता आले नाही. कुठल्याही उपाययोजनेची सुरुवात प्रश्न समजून घेण्यातून होते.

माझ्यासारखे अनेक इंजिनिअर असतील जे शेतकर्‍यांना तंत्रज्ञानाची मदत करण्यास उत्सुक असतील. त्यांनी अर्थातच कधी शेती केलेली नसेल. पण त्यांच्याकडे तांत्रिक ज्ञान असेल. काही सहानुभूतीदार असे असतील की ज्यांच्याकडे फायनान्स, मार्केटिंग वगैरेमधले ज्ञान असेल. त्यांनीही शेती कधीच केलेली नसेल.

वरच्या लेखातून असा सूर दिसतो की हे कधीही शेती न केलेले लोक शेतकर्‍यांना कसलीही मदत करण्यास लायकच नसतील. तसेच जे सल्ले शेतकर्‍यांना दिले जातात ते मूर्खपणाचे आणि Impractical असतात. असा अ‍ॅटिट्यूड असेल तर असे शेतकरी नसलेले लोक मदत करण्यास पुढे येणे अवघड आहे. (डॉ. व्हर्गिस कुरियन पासून ते अमूलच्या आजवर झालेल्या कोणत्याही अध्यक्षांनी, संचालकांनी कधी गायीचे दूध स्वतःच्या हातांनी काढले नसेल).

अशा स्थितीत मिसळपाव किंवा इतर संस्थळावर लेख लिहून मुटेंसारखे लोक आपला वेळ आणि शक्ती फुकट घालवतात असे वाटते.

अवांतर: मागे मला वाटते विसुनानांनी एक अतिशय महत्त्वाचा मुद्दा मांडला होता तो म्हणजे जोपर्यंत शेतकरी त्यांच्या मालाचे मार्केटिंग स्वतः करीत नाहीत तोवर या प्रश्नाचे उत्तर मिळणार नाही. कोणत्याही धंद्यात अडते - दलाल असतातच (त्यांना औद्योगिक क्षेत्रात डिस्ट्रिब्यूटर, डीलर, रिटेलर म्हणतात) आणि उत्पादकाला सहसा ग्राहकाच्या किंमतीच्या ४०% च किंमत मिळत असते.

आत्ता शेती न करता पुस्तकी ज्ञानावर जगणारे माझ्यासारखे ढुढ्ढाचार्य चर्चेच्या सोयीसाठी समजा बाजूला ठेवू.

पण समजा, अगदी प्रत्यक्ष शेतकर्‍यांना, निदान त्यांच्या पुढच्या पिढीला तांत्रिक आणि जागतिक ज्ञान दिले तर ते तरी शिकून परत मतीत जायला तयार होतील की नाही शंका आहे. त्यांनाही मग उच्चशिक्षित असल्यामुळे प्रशासन करण्याचे काम प्रिय होईलसे वाटते.

मला वाटायला लागले आहे की छोट्याछोट्या इंडिव्हिज्युअल युनिटमधे दोनतीन एकरांत एकेका शेतकर्‍याने करण्याजोगा शेती व्यवसाय राहिला नाही. मोठ्या भांडवलसघन कंपन्यांनी प्रचंड प्रमाणावर हजारो एकरांत अत्यंत उत्कृष्टरित्या मॅनेज करत शेतीव्यवसाय चालवायला घेऊन शेतकर्‍यांना नियमित नोकरी/पगारसदृश सुरक्षित कमाई देणारी सिस्टीम उभी केली तरच हे सर्व थांबेल. कंपनीची रिस्क कपॅसिटी नक्कीच हजारो गरीब शेतकर्‍यांपेक्षा चांगली असेल.

पुन्हा हेही एका भांडवलवादी शहरी पढिकाचे मत म्हणून कचर्‍यात पाठवले जाऊ शकतेच.

मुटेसरांच्या बोलण्यातल्या कळकळीमुळे त्यांचे लेख भिडतात. पण त्यासोबत ते निराशा आणतात हे खरंच.

<< अशा स्थितीत मिसळपाव किंवा इतर संस्थळावर लेख लिहून मुटेंसारखे लोक आपला वेळ आणि शक्ती फुकट घालवतात असे वाटते. >>
आपला म्हणजे आमचा वेळ ओ भौ!

प्रत्यक्ष शेतकर्‍यांना, निदान त्यांच्या पुढच्या पिढीला तांत्रिक आणि जागतिक ज्ञान दिले तर ते तरी शिकून परत मतीत जायला तयार होतील की नाही शंका आहे

ह्याची दुसरी बाजु अशी आहे की, एखादा असे ज्ञान असलेला मातीत कष्ट करायची तयारी असलेला पण वडीलोपार्जीत पार्श्वभुमी नसेलेला असेल तर कायद्यात त्याच्यासाठी काहीच तरतुद नाही.

अत्यंत कळकळीने लिहलेला लेख...
ब्रेड मिळत नसेल तर केक खा असा उपदेश फ्रांसच्या राणीने केलेला तसाच साखर महाग झाली असेल तर साखर कमी खा किंवा साखर खाल्ली नाही तर कोणी मरत नाही, असा उपदेश आपल्याच देशातील मंत्रीगण कुठलीही तमा न बाळगता जनता जनार्दनाला देताना दिसतात.! अशा देशात शेतकर्‍याला वाली कोण ? आजवर लाखो शेतकर्‍यांनी आत्महत्या केल्या ! का ? केंद्रीय कॄषीमंत्री महाराष्टाचा असुन देखील सलग १० वर्ष शेतकर्‍यांच्या आत्महत्येत महाराष्ट्र १ ल्या क्रमांकावर आहे.
कधी कापुस निर्यात प्रश्न तर कधी कांदा तर कधी द्राक्ष...मरण मात्र शेतकर्‍याचेच. :(

जाता जाता :--- "जय जवान जय किसान" ही घोषणा इतिहासात जमा झाली आहे असे वाटते. :(

मुटे साहेब तुमचे लेख आवडतात पण हे नेहमीच सत्य नसते कि शेतकऱ्यांची कोणी मदत करायला तयार नाही .
मी स्वता पुष्कळदा पाहतो घरा मध्ये शेती आहे दुसरी नौकरी नाही तरीही लोक मजूर आणून काम करवतात आणि स्वत फक्त तिथे जाऊन पत्ते कुटतात.
आमच्या कडे मी पुष्कळ लोकांना म्हणून पहिले कि आपण सगळे मिळून काही तरी करू शकतो पण कोणालाच त्यात इंटरेस्ट नाही त्यांना फक्त आयते बँकेचे लोन पाहिजे असते. हे कटू सत्य आहे तुमच्या भावना दुखावण्याचा काही हेतू नाही जे पाहतो तेच लिहिले आहे.

मी मिपाचा एक बिगरशेतकरी सदस्य आहे. त्यामुळे काही प्रतिक्रिया देण्यास लायक नाही असे मला वाटते. त्यामुळे खालील प्रतिक्रिया वाचताना लेखातील मुळ मुद्द्याच्या माझ्या स्वीकृतीचा विचार करूनच ती वाचावी अशी विनंती.

काही प्रमाणात दूसरे जबाबदार असले तरी आपल्या दुर्भाग्यास शंभर टक्के दूसर्‍यास जबाबदार धरणेच मुळात आपल्या निष्क्रियतेचे मूळ कारण असू शकते.

आज काही प्रमाणात का होईना डबेबंद फळांचे रस, फळांच्या भुकट्या, संपृक्त द्राव, आंबेपोळ्या, फणसपोळ्या, फणसाचे-केळांचे वेफर्स, तेले आदी प्रक्रिया केलेले अन्न्नेक पदार्थ भारतिय बाजारात तर मिळतातच पण परदेशातही मिळतात. हे सर्व जणं काही मोठे उद्योगपती नाहीएत. काही मध्यम आवाक्याचे निर्यातदार आहेत तर कित्येक अगदी छोटे उत्पादक आहेत.

आपल्या गाठी अनुभव नसताना, पैसा नसताना, भागीदारी पद्धतीवर विश्वास नसताना एकदम मोठ्या उद्योगात हात घालणं शक्य नसलं (आणि व्यवहार्यही नसतं) तरी आपल्याला झेपेल इतपत लहान प्रक्रिया उद्योग नक्कीच सुरु करता येतो. जस जसा अनुभव येत जातो, गाठीशी पैसा जमत जातो तसतसा उद्योगाचा आवका वाढवता येतो.
दरवेळी उद्योग धंद्यातून आपला उत्कर्ष साधणे जरी जमले नाही तरी पुढच्या पिढीसाठी आपण 'मानसिकते'चा पाया उभारत असतो. आजची नाही तर निदान पुढची पिढी तरी उद्योजक बनेल अशी जबाबदारी जरी आपण पार पाडली तरी सरकारला दोष देण्याची, नशिबाला दोष देण्याची आपली मानसिकता बदलेल आणि त्याचा फायदा तालुक्याला, जिल्ह्याला, महाराष्ट्राला आणि भारताला होईल.

शेतकर्‍यांना आधार देण्यासाठी शेती मालावरील कर सरकारने माफ केला आहे, कर्जे माफ होत आहेत, विज मोफत मिळते आहे. (हि माझी ऐकिव आणि वाचीव माहिती आहे), शेतकर्‍यांव्यतिरिक्त कुणाही व्यक्तीस शेतजमीन विकत घेता येत नाही. कुठल्या बिगरशेती धारकास एखादे कर्ज माफ होते? कुठल्या बिगरशेती धारकास वीज मोफत मिळते? कुठल्या बिगरशेती धारकास कर माफी मिळते? कुठल्या बिगरशेती धारकाचा व्यवसाय दूसर्‍या व्यावसायिकापासून संरक्षित असतो? शेतीधारक शिकून सवरून शहरात येऊन कुठलाही व्यवसाय करू शकतो मग बिगरशेती धारक शहरी नागरीकास शेती व्यवसाय करायचा असेल तर॑ शेत विकत का घेता येऊ नये?

शेतकर्‍यांना कर माफी, कर्जे माफी, वीज माफी कुठून मिळते? देशभरातून जे बिगरशेती धारक कर भरतात त्यांच्या करातूनच न? म्हणजे ज्यांच्या करातून सर्व फायदे मिळवायचे त्यांनाच 'शेती उद्योगातील काही अक्कल नाही तरीही ते सल्ले वगैरे देत असतात' असे म्हणणे मला तरी जरा अन्यायकारक वाटते.

शेतकर्‍यांच्या आत्महत्या होत आहेत (ऐकिव आणि वाचीव माहिती) त्या का होत आहेत, त्या थांबविण्यासाठी शेतकर्‍यांनी (स्वतः) काय केले पाहीजे ह्यावर विचार व्हावा. शेतकर्‍यांच्या मुलांना मोफत शिक्षण देऊन (तशाही काही सवलती असणारच, मला माहित नाहीत) त्यांना शेतमालाच्या प्रक्रिया उद्योगास हातभार लावण्यास प्रवृत्त करावे (शेतकर्‍यांनी स्वतः), ते शहरात जाऊन नोकरी करू इच्छित असतील तर त्यांनी स्वतःच्या ऐशोआरामापेक्षा वडिलांना/भावाला प्रक्रिया उद्योगासाठी भागीदारी तत्वावर भांडवल पुरवावे. त्याने शेतकर्‍यांचा आर्थिकस्तर उंचावेल आणि त्यांना आत्महत्येचा मार्ग चोखंदळावा लागणार नाही.

शेतकर्‍यांच्या आत्महत्येबाबत सहानुभूती जरूर आहे पण बिगरशेतकरी, नवव्यापारी कर्जबाजारी होऊन आत्महत्या करतात त्यांची मोजदाद कोण करतो? भागीदारीत फसवणूक होऊन आत्महत्येस प्रवृत्त होणार्‍यास कोणाची सहानुभूती मिळते?

कोणावरही दोषारोप न करता शेतकर्‍यांच्या आर्थिक उन्नतीसाठी काही करता आले तर ते नक्कीच स्वागतार्ह असेल. आणि असले कुठलेही उपाय शेतकर्‍याच्या सहभागावरच अधारित असावेत.

मिटकॉन नावाची महाराष्ट्र शासनाची एक संस्था प्रक्रिया करणार्‍या उद्योगांची माहिती देणारे छोटे कोर्सेस चालवते. असा एक कोर्स मी स्वतः अ‍ॅटेंड केला आहे. त्या कोर्सची फी सुमारे ३-४ हजार रुपये असते.

त्या कोर्समध्ये खरोखर फळ-भाज्या प्रक्रियांची माहिती प्रात्यक्षिके फारशी नसतात. उलट व्यवसाय करणे म्हणजे काय, कोणत्या कायदेशीर बाबी पहाव्या लागतात, अर्थपुरवठा कुठून होतो, कोणत्या सरकारी योजना आहेत, प्रोजेक्ट रिपोर्ट कसा करावा आदि गोष्टींची माहिती बर्‍याच प्रमाणात असते कारण या कोर्सचा खरा उद्देश आंत्रप्रन्यूरशिप डेव्हलपमेंट आहे.

बर्‍याचदा प्रश्न उभे राहतात जेव्हा कुणीतरी एकाने एक गोष्ट केल्यावर परिसरातले सगळे तसेच करू लागतात. एकाने अळंबी लावली की परिसरात सगळे अळंबी लावतात. मग पुन्हा अतिरेकी उत्पादन आणि स्पर्धा होऊन पुरेसा भाव मिळत नाही. प्रत्येकाने वेगळे उद्योग केल्यास अशी स्पर्धा निर्माण होणार नाही.

या कोर्समध्ये जळगावकडचे एक खरोखरचे शेतकरी (फळबागवाले) आले होते. त्यांचे शेतीबाबतचे मत इतके नैराश्यपूर्ण नव्हते.

आमच्या पूर्वजांनी शेती विकली. (आम्ही सुटलो. :)) तरीही -
पारंपारिक विचारांचे जोखड घेऊन शेतकरी शेती करत आहेत. 'आऊट ऑफ द बॉक्स' किंवा 'चाकोरीबाहेरचा' विचार केल्याशिवाय भारतातल्या शेतीला बरे दिवस येणार नाहीत.

मी एक महत्त्वाचा आरोप शेतकर्‍यांवर करू इच्छितो -
दुर्दैवाने शेतकर्‍याला राजकारणात भलताच रस असतो.रस असणे गैर नाही. पण शेतकरी प्रत्यक्ष कृतीसह राजकारणात उतरतो. आपला बहुमूल्य वेळ राजकारणावर फुकट घालवतो. गावपुढारी, तालुकापुढारी, जिल्हापुढारी यांच्या संगतीत राहून त्याला कसले समाधान होते ते कळत नाही. मग संघटनेचे मेळावे आहेत, मंत्र्या-संत्र्यांची अधिवेशने आहेत. गावागावात राजकारण हा मुख्य आणि शेती हा दुय्यम उद्योग झाला आहे.

राजकारण आणि शेतीव्यवसाय यांच्यात स्पष्ट फारकत झाल्याखेरीज शेतकर्‍याला बरकत येणार नाही.

शेतीचे कॉर्पोरेटीकरण होणे जरूरीचे आहे असे आपले सध्याचे कृषिमंत्री ते कृषिमंत्री नसलेल्या दिवसांपासून सांगत आहेत.
श्री. गंगाधर मुटे यांच्या लेखनातला निराशेचा सूर आणि शेतकर्‍यांवरील अन्यायाचे सततचे गार्‍हाणे (तुणतुणे) आवडत नाही.पण आम्ही शेतकरी नाही त्यामुळे आम्हांला या बाबतीत मतदानाचा हक्क नाही.
काय फक्त शेतकरीच आत्महत्या करतात? परीक्षेतील अपयश,प्रेमभंग, दारुड्या व लफंग्या नवरा,सासरी जाच होणे ही आत्महत्यांची ठळक कारणे आहेत.कर्जबाजारीपणा केवळ शेतकर्‍यांमध्येच आहे असे नाही.
मनाच्या एका विकल अवस्थेत माणूस आत्महत्येस प्रवृत्त होतो. अशी अवस्था येऊ नये यासाठी मनाचे दृढीकरण, सकारात्मक विचारांचा प्रभाव, मनाची निकोप वाढ आवश्यक असते. शिक्षणाने आणि संस्काराने आत्मभान येऊन आत्मविश्वास वाढणे असा हा प्रवास असतो. यासाठी केवळ सब्सिडी,पतपुरवठा असे उपचार म्हणजे वरवरची मलमपट्टी. आपल्याला शेती जमत नाही,शेती ही आतबट्ट्याची आहे तर आपण दुसरे काहीतरी केले पाहिजे, त्यासाठी स्वतःला पारंगत केले पाहिजे,बदलले पाहिजे असा विचार आतून उमटायला हवा.

म्हणून मागेच तुम्हाला म्हटलो होतो मुटेसाहेब की हे अरण्यरुदन आहे. मिपा वाचणारे किती लोक प्रत्यक्ष शेती करतात (म्हणजे स्वकष्टाने) ?

मोफत वीज, करमाफी, इतर कर्जे फक्त घोषणाबाजी आहे व ती करणारे एसीत बसणारे विचारवंतच आहेत. त्यामुळे आपले लेख कोणालाही पटणार नाहीतच !

मी स्वतः मात्र २०० % तुमच्याशी सहमत आहेच.

शेतकरी संघटनेचे नेते शरद जोशी हेही बहुधा शेती करणारे नाहीत असे विकीपीडियावरील माहितीवरून वाटले.

मुटेसाहेब,
तुम्ही नेहमी सच्च्या मनाने प्रश्न मांडता ते दिसते. सामान्य ग्राहक म्हणून मी काही मदत करु इच्छित असेन किंवा माझ्यासारखे इतरही काही असतील तर त्यांनी ग्राहक म्हणून काय करावे हे सांगू शकाल काय?
समस्या आहे हे मान्य. ती सोड्वायची आमची अक्कल नसेल तरी सोडवण्यास हातभार लावायची इच्छा आहे. ह्य्साठी काही सुचवलत तर बरं.

मी बिगरशेतकरी असल्याकारणाने अनेक बिगरशेतकरी (तसेच शेतकरी असून बिगरशेतकी व्यवसायात आलेले) माझे अनेक मित्र व्यावसायिक आहेत.

एक जण विज्ञान शाखेचा पदविधर आहे. त्याचा घरांचे नक्षिदार दरवाजे बनविण्याचा छोट्टासा कारखाना आहे. सुरुवातीला जागा भाड्याने घेतली आता स्वतःची आहे. सुरुवातीला एकच कारागिर (सुतार) होता आता २३ आहेत. भारतिय बाजारपेठेव्यतिरिक्त परदेश निर्यातही करतो. ह्या क्षेत्रातील कुठलेही शिक्षण, अनुभव त्याच्या जवळ नव्हता.

दूसरा एक जण मॅट्रीक पर्यंतच शिकलेला आहे. पण स्वतःचा व्यवसाय करतो आहे. 'खाजवायला फुरसत नाही' असे नेहमी सांगत असतो.

मी स्वतः कॉमर्स पदवीधर आहे. पण उपहारगृहाचा व्यवसाय करतो आहे. हा व्यवसाय मी अत्यल्प भांडवलात महाराष्ट्र मंडळाच्या कार्यक्रमाला बटाटे वडे, साबुदाणा खिचडी आणि चहा (म्हणजे किती अत्यल्प भांडवल ह्याचा अंदाज येईल) असा स्टॉल फक्त एक टेबल (घरचेच, खुर्ची नाहीच) घेऊन सुरू केला. मला कुठलेही व्यावसायिक शिक्षण नव्हते, मी कधीही कुठल्याही उपहारगृहात काम केलेले नाही.

अशी अनेक उदाहरणे देता येतील. बिगरशेती धाराकांमध्ये अशी उदाहरणे ठायी ठायी दिसतात.

जगण्यासाठी किती पैसा लागतो? मुळात, तेवढा कमविण्यासाठी किती शिक्षण, अनुभव आणि सरकारी वित्त सहाय्य लागते? असे कुठले कुठले उद्योग अनुभवा शिवाय, अत्यल्प भांडवलात सुरू करता येतील? ह्यावर विचार आणि चर्चा व्हावी.

माझा उपहारगृह व्यवसाय चालला नाही तर मी सरकारला, ह्या व्यवसायात नसलेल्यांना, बँकांना दोषी धरावं का? उद्योग चालला नाही तर मी आत्महत्या करावी का? माझ्या व्यवसायात नुकसान आल्यास ते कमी करण्यासाठी ह्या व्यवसायाबाहेरील अनानुभवी व्यक्तीने काही सुचना केल्या तर (आणि त्या मला अग्राह्य असल्या तर) मी त्यांना माझ्या व्यवसायाची गणितं नीट समजेल अशा भाषेत सविस्तर समजावून द्यायची की 'अज्ञानी तज्ज्ञ, स्वार्थी पुढारी,
अर्थकारणातील अ सुद्धा समजत नाहीत असे राजकारणी' अशा शब्दांत त्यांची संभावना करायची?

मुळ लेखात न पटणारी विधानं ठायी ठायी आहेत. त्यांचा परामर्श घ्यायचा झाल्यास 'कोर्टात केस उभी राहिल्याचा' भास निर्माण होईल. लेखाचा मुळ उद्देश शेतकर्‍यांच्या समस्या आणि आत्महत्या हा विषय उकिरड्यावरच पडलेला राहील. तसे होऊ देऊ नका.